tag:blogger.com,1999:blog-40786480324986096402024-03-16T06:40:15.251+05:30Deo Shankar NavinA blog related to Language, Literature, Culture, Society, Human Value, Translation Studies and Knowledge based Writings.Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.comBlogger169125tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-90100328344244729142023-07-19T13:18:00.002+05:302023-08-25T17:30:27.088+05:30नीम रोशनी में देश-दशा : दिखे पर न दिखे (मदन कश्यप की कविताओं का समीक्षात्मक अध्ययन) Country Plight in Ambiguous Light : May be Visible, May Not Be (A critical analysis if the Poems of Madan Kashyap)<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span>
<p align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: center;"><span style="color: #800180;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 20pt;">नीम</span></b><b><span lang="HI" style="font-size: 20pt;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 20pt;">रोशनी</span></b><b><span lang="HI" style="font-size: 20pt;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 20pt;">में देश-दशा : दिखे पर</span></b><b><span lang="HI" style="font-size: 20pt;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 20pt;">न
दिखे</span></b></span><b><span style="color: grey; font-size: 20pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-color-alt: windowtext; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; text-effect: emboss;"></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रखर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेतना,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गहन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास-बोध,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवेदनशील</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाज-बोध,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तत्त्वान्वेषी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संस्कृति-बोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुरक्त
मानवीयता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्पन्न कवि श्री मदन कश्यप का अपने
समय के सामुदायिक परिवेश से सघन रचनात्मक सरोकार है। इन अवबोधों के बिना कोई
बड़ा कवि तो हो नहीं सकता। मदन कश्यप बड़े कवि हैं। केदारनाथ सिंह और कुँअर
नारायण की बाद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाली
पीढ़ी के वृहत्त्रयी हिन्दी कवि --राजेश जोशी, विनोद कुमार शुक्ल और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कश्यप</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मंगलेश</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डबराल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहते
मैं वृहत्चतुष्टय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेखनीय
है कि बड़ा कवि कोई,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविताओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संकलनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिनती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं;
रचनात्मक दृष्टिकोण से होता है। क्योंकि दृष्टिकोण से ही रचनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विषय-विस्तार
और कथ्य-संघनन होता है; शिल्प और सम्प्रेषण प्रभावशाली होता है; मूल्य-बोध
दृढ़ होता है; चेतना उन्नत होती है; जिसके बिना कविता, कविता नहीं, वक्तव्य
हो जाती है। अपने समय के ज्वलन्त प्रश्नों का सामना करना हर विशिष्ट कवि का
धर्म और दायित्व होता है। इतिहास, समाज और संस्कृति की सूक्ष्मता जाने बिना किसी
की राजनीतिक चेतना साफ नहीं होती, वह सामुदायिक परिवेश की सूक्ष्मता जान नहीं पाता।
इसी सूक्ष्मता के अवबोध में -- प्रेम, क्रान्ति, घृणा, युद्ध, अहंकार, वर्चस्व...सब
कुछ आता है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समकालीन हिन्दी
कविता के ऐसे अनिवार्य और अत्यन्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महत्त्वपूर्ण कवि, मदन कश्यप का जन्म
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय
स्वाधीनता के पौने सात बरस बाद,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">29
मई,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1954
को, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ननिहाल
(भगवानपुर रत्ती, वैशाली</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिहार)
में हुआ। उनकी प्रारम्भिक शिक्षा पैतृक गाँव (फुलाढ़) के प्राथमिक स्कूल में
शुरू हुई। मात्र सात बरस की कच्ची आयु में, सन् 1961 के दुर्गापूजा के आसपास,
उनकी माँ का निधन हो गया। सन् 1963 से उन्होंने ननिहाल में रहकर हायर सेकेण्डरी
तक की शिक्षा हासिल की और सन् 1970 में बिहार विश्वविद्यालय मुजफ़्फरपुर में
बी.एस-सी. में प्रवेश लिया। अगले ही वर्ष वे अपनी ज्ञान-शाखा बदलकर कला संकाय में
आ गए और सन् 1976 में वहीं से एम.ए. की डिग्री हासिल की। सन् 1978 में कुछ
महीनों के लिए गुरुनानक कॉलेज धनबाद में अध्यापन भी किया। सन् 1979 में धनबाद से
प्रकाशित दैनिक पत्र 'आवाज़' से पत्रकारिता की शुरुआत की। सन् 1981 में
हिन्दुस्तान ज़िंक लि. धनबाद में हिन्दी अनुवादक की नौकरी की, सन् 1987 में भारत
वैगन एण्ड इंजी कं. लि. (पटना) में राजभाषा कार्यपालक हुए और सन् 2000 में
राजभाषा उपप्रबन्धक पद से स्वैच्छिक सेवानिवृत्ति लेकर पत्र-पत्रिकाओं में
राजनीतिक-सामाजिक विषयों पर वैचारिक लेखन करने लगे।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन कश्यप की अब तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
कुल छह कविता-संग्रह --</span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकिन
उदास है पृथ्वी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1992</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> एवं </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2019)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">, <i>'नीम
रोशनी में</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2000)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">,<i>
'कुरुज</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2006)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">, </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर तक
चुप्पी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2014)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">, </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना ही
देश</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2016) </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पनसोखा
है इन्द्रधनुष</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2019); </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
आलेखों/टिप्पणियों के तीन संकलन -- </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मतभेद</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2002)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">,
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लहूलुहान
लोकतन्त्र</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2006)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">, </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रवाद
का संकट</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2014)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">, <i>'कोरोना
डायरी'</i></span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2023)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
और <i>'बीजू आदमी'</i> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2023)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
प्रकाशित हैं। इनके अलावा <i>'कवि ने कहा</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काव्य-शृंखला
में उनकी चुनी हुई कविताओं का भी एक संग्रह प्रकाशित है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> इन छहो संग्रहों में कुल 298 कविताएँ
संकलित हैं; जिनमें से बीसवीं शताब्दी के आठवें दशक में 17, नौवें दशक में 58,
अन्तिम दशक में 60, इक्कीसवीं शताब्दी के पहले दशक में 80 और दूसरे दशक में 67
कविताएँ है। कुल सोलह कविताओं का रचनाकाल अज्ञात है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मात्र
15 वर्ष की आयु में सन् 1969 में ही 'महात्मा गाँधी की विचारधारा' पर उनका आलेख
(पहली प्रकाशित रचना) स्कूल-पत्रिका में प्रकाशित हुआ। साहित्य सेवा के लिए वे <i>शमशेर
सम्मान, केदार सम्मान</i> (सन् 2015), <i>बिहार सरकार राजभाषा विभाग नागार्जुन
पुरस्कार</i> (सन् 2016), <i>बनारसी प्रसाद भोजपुरी सम्मान,</i> बेंगलुरु की शब्द
संस्था का </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अज्ञेय
शब्द शिखर सम्मान</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
(सन् 2022) जैसे अनेक सम्मानों से सम्मानित किए गए हैं। उनकी ढेरो कविताएँ अंग्रेजी
समेत कई भारतीय भाषाओं के अलावा फ्रेंच एवं अन्य विदेशी भाषाओं में अनूदित,
प्रशंसित एवं संकलनों में संकलित हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यावहारिक
तथ्य के अनुसार बालापन में आई मातृविहीनता की पीड़ा मनुष्य को घनीभूत अवसाद के
चंगुल में दबोच लेता है; पर वही अवसाद उसकी चेतना और संवेदना को इतना ऊर्ध्वमुखी
कर देता है कि मातृ-प्रेम के सुख से वंचित वह जातक पूरे परिवेश के प्राणियों
के लिए प्रेम का अजस्र स्रोत बन जाता है। मदन कश्यप की पूरी कविताई अकारण ही
प्रेम, क्रान्ति और संघर्ष का आगार नहीं बन गई है। उनकी काव्य-दृष्टि के
ओर-छोर तलाशनेवाले भावकों को उनके बाल्यकाल की उस मनोदशा की पहचान करनी होगी, जिसके
कारण अल्पायु में ही वे अपनी जीवन-दृष्टि निर्मित करने लगे थे और ऊर्ध्वोन्मुखी
चेतना का विस्तार करने लगे थे। दारुण झंझावातों का सामना करते हुए भी, श्रमशील
मनुष्य की आकांक्षाओं से उनका सरोकार सदैव बना रहा। माँ के परोक्ष होने के बाद
नवम्बर 1961 से 1962 तक वे झरिया (धनबाद) की एक कोलियरी गोलकडीह में अपने चचेरे
नाना के घर लगभग एक वर्ष तक रहे। ननिहाल के लोगों की ऐसी तत्परता से अर्थ लगाना
आसान है कि उनकी माँ अपने मैके की दुलारी बेटी-भतीजी-बहन रही होंगी; और इसलिए
मदन कश्यप अपने नानाओं, नानियों, मौसियों, मामाओं के अतिशय दुलारे हुए। ननिहालवालों
की ओर से ऐसी व्यवस्था निश्चय ही उनके मनोजगत से मातृविहीनता का अवसाद मिटाने
के लिए किया गया होगा। पर मातृ-विछोह का अवसाद किसी भी उद्योग से कहाँ मिट
पाता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
मातृशोक की पीड़ा मदन कश्यप के मनोजगत को सदैव ही कुरेदती रही। कुछ इस तरह कि
गोलकडीह से अपने ननिहाल भगवानपुर आने के बाद सन् 1963 में वसन्त ऋतु में कोकिल
की कूक सुनकर प्रश्न किया </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
<i>'कोकिल तुम आ गई लौटकर, मेरी माँ कब आएगी/हँसते-खेलते आया वसन्त, मेरी खुशियाँ
कब आएगी।'</i> नौ बरस से भी कम आयु के बालक द्वारा कोकिल से पूछे गए इस वेदनामय
काव्य-प्रश्न का उत्तर तो किसी के पास क्या होगा; किन्तु बालक मदन कश्यप की
काव्य-संवेदना जाग्रत हो उठी। </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'माँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
तस्वीर' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(<i>कुरुज, </i>पृ.
13)<i> </i>और<i> 'माँ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीत' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(<i>नीम रोशनी में, पृ. 14</i>) शीर्षक
उनकी कविताओं (रचनाकाल क्रमश: सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">19</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">88, 1992) में रेखांकित यह काव्य-संवेदना
भावकों को आज भी </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विह्वल कर देती है। माँ के लिए उनकी विह्वलता वैसे अनेक कविताओं
में उपस्थित हुई है; पर इन दोनो कविताओं में चित्रित माँ के साथ संवेदना भी
धन्य हो उठती है। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचपन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही कहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखी वह माँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इकलौती तस्वीर अब
कवि के पास नहीं है, ढूँढने पर उन्हें पिता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्दूक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कई मामूली कागजों के
साथ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जर</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तथा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बँटवारे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दस्तावेज़ बेशक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिले, वह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तस्वीर नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिली। वैसे उनके<i>
'...ज़ेहन</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धुँधली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तस्वीरें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की/पलकें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मूँदने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आहिस्ता</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आहिस्ता...।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> उनकी आँखों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छाया उतरती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि डॉक्टर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाकू</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, जिससे हो रही
शल्य-क्रिया के दौरान माँ गत हो गईं; लेकिन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें उस डॉक्टर
का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नाम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक नहीं मालूम; पिता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से पूछने पर भी कुछ हासिल नहीं हुआ।
देखते-देखते समय की क्रूर गति और विस्मृति की निरन्तरता में सारी मनोहारी स्मृतियाँ
मिटती गईं। <i>'धीरे</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिटती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निशानियाँ/कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साड़ियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शादी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गईं/बक्सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टीन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जंग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टूट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया/कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गहने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पिता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बताते...।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पिता से उन्हें
वैसे भी कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आश</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'पिता</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँ</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सँभाला/तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तस्वीर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सँभालते...।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवेदनात्मक हृदय
से पढ़ते हुए ही इस कविता के सही मर्म तक पहुँच पाना सम्भव है। पिता के व्यवहारों
पर ध्वनित यह चिढ़ पिता के बारे में व्यक्त कवि-व्यक्तित्व का चिढ़
नहीं है; या कि पिता के समग्र व्यक्तित्व का मूल्यांकन नहीं है; बल्कि
मातृ-ममत्व से क्रूरतापूर्वक विलग हुए सात बरस के बालक की संवेदना और अपेक्षा की
अनुरक्षण-प्रक्रिया का लेखा-जोखा है। एक बालक, जो अपनी माँ को <i>'पृथ्वी की
सबसे सुन्दर स्त्री'</i> <i>(लेकिन उदास है पृथ्वी/पृ. 16)</i> मानता है; माँ
के न रहने पर पिता से ही सारी अपेक्षाएँ रखेगा। पिता की व्यावहारिकता एवं अन्य
जिम्मेदारियाँ अपनी जगह जायज हो सकती है; पर जागतिक सत्य यही है कि
मातृ-ममत्व से विलग हुए बालक की संवेदनाएँ साबुन के बुलबुले की तरह बात-बात में
फूट जाती हैं। इस कविता में कवि ने पुंशत्ववादी उस वृत्ति पर भी तीक्ष्ण व्यंग्य
किया है, जिसके मद में वह अपनी अर्द्धांगिनी की कोई तस्वीर सुरक्षित नहीं रख
पाता, अलबत्ता अपने सन्दूक में चालीस वर्ष पुरानी फिल्मी पत्रिकाएँ और छियालीस
वर्ष पुराना डाक-टिकट सुरक्षित रख लेता है। इस कविता की दिवंगत स्त्री, सात
बरस के एक बालक की माँ और पुश्तैनी सम्पत्ति की मुश्तैदी से रक्षा करते हुए एक
पुरुष की अर्द्धंगिनी थीं। वह स्त्री अपने लिए तो कुछ नहीं, पर इन दो पुरुषों
के लिए नेह और ममत्व का अक्षय भण्डार थीं। पर सोचने की बात है कि ऐसा क्या है
कि उनके परोक्ष होते ही उनकी स्मृति की सरिता एक के मन में निरन्तर सूखती
गई, दूसरे के मन में निरन्तर उमड़ती गई। </span><i><span style="color: #33cccc; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चार वर्ष बाद फिर
से मदन कश्यप</span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'माँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीत'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> की स्मृति में उद्बुद्ध हुए।
उम्मीदों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुलार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पालती हुई अपनी माँ
की बड़ी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखें, उन्हें विपन्नता में भी सम्पन्न
दिखीं। व्याकरणविदों की दृष्टि में समय के तीन खण्ड होते हैं,
भूत-वर्तमान-भविष्यत; पर जीवन-क्रिया में वर्तमान का कोई अर्थ नहीं होता; जिसे
वर्तमान समझकर जीना शुरू करें, निमेष मात्र में अतीत हो जाता है। मनुष्य के पास
वस्तुत: दो ही काल-खण्ड होते हैं -- अतीत और भविष्य। चिन्तनशील मस्तिष्क
में दो ही स्थितियाँ होती हैं -- अतीत की स्मृतियाँ और भविष्य के सपने।
कुटुम्बों ने मदन कश्यप के बाल-मन से मातृ-शोक की पीड़ा को निर्मूल करने की
बड़ी चेष्टा की; पर उनके किसी उद्यम को सफलता नहीं मिली, बढ़ती उम्र के साथ मदन
कश्यप की स्मृतियों और सपनों ने उनकी तर्कशीलता को इतना ठोस बना दिया कि उनकी
सारी सृजनशीलता प्राणि, प्रकृति और परिवेश की सहजता की चिन्ता करने लगी। बचपन
से ही वे जिस ममत्व से वंचित रहे, वैसा ममत्व उन्हें पूरी दुनिया से हो गया।
परिवेश की प्रकृतावस्था को लांछित-बाधित करनेवाले आततायियों और उनके कीर्तन
में लीन-तल्लीन बौद्धिकों की क्षुद्रता पर वे बेहिसाब क्रोधित हो उठे। ध्यातव्य
है कि इस क्रोध के बावजूद उनकी ऊर्जा सदैव सकारात्मक उद्यमों की तलाश करती रही;
जीवन की सहजता के प्रेमियों और मनुष्यता के रक्षकों के प्रति वे सदैव अनुरक्त
बने रहे। माँ के लाड़-दुलार में सुने 'ढेर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सारे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीतों' की स्मृतियों
से भी उन्होंने अपनी जीवन-दृष्टि की नींव पुख्ता की। उनकी माँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास <i>'...महल</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोठे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अटारियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के/गीत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थाली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के...।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन गीतों में माँ का
बेटा जब कभी रूठकर नदी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता, चाँदी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नाव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पिता आते, बेटा सोने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुकुट पहने चन्दन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाटी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मोती-से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अक्षर लिखता, उन
गीतों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में बेटे के पाँव कभी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नंगे नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीतों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेटे की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी पूरी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरी पृथ्वी होती, अपना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तारामण्डल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता, बेटे का सागर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी होता, किला भी
होता, किले के सारे द्वार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते, गीतों में
बेटे के पाँव कभी किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर काँपते नहीं, बेटा राक्षस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजकुमारी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ब्याह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेता, ढेर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सारा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ले आता<i><span style="color: red;"> </span>-- 'जीवन</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीतता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/अत्याचारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीतों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में।'
'माँ के गीत' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
सहारे इस कविता में कवि ने स्मृति, स्वप्न, आचार और जीवन-दर्शन का ऐसा छतनार
उगाया है कि जीवन-क्रिया के एक-एक तार निखर उठे हैं। अपने रचाव में यह कविता
'माँ' के बारे में अकेले मदन कश्यप की संवेदना हो सकती है; किन्तु अपनी
प्रभावान्विति में यह कविता दुनिया भर की माँओं और माँ के ममत्वों की परिभाषा
है। सचमुच, <i>'माँ की</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीतों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महासमुद्र'
होता है और सचमुच वह 'दुख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँ की स्मृतियों
में <i>'एक</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुष्ठान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कई</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीत'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> होते हैं और उसकी युक्तियों में <i>'कई</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुष्ठानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीत'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन
कश्यप प्रेम के कवि हैं; घृणा, युद्ध, अहंकार और वर्चस्व से उन्हें परहेज है। उनकी
जीवन-दृष्टि उदार है। अपनी समकालीनता को भी वे आदिम सभ्यता से और क्षेत्रीयता
को वैश्विकता से अविच्छिन्न नहीं मानते। उल्लेख सुसंगत होगा कि क्रान्ति,
प्रेम का ही अवयव है, प्रेम के अवरोधों को दूर हटाने के लिए क्रान्ति की जाती
है; बेशक वह भौतिक प्रेम हो या नैसर्गिक, मनुष्य-प्रेम हो या राष्ट्र-प्रेम। </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'स्त्री</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरुष' (</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'पनसोख
है इन्द्रधनुष',पृ. 9, रचनाकाल सन् 2015) </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक कविता में मदन कश्यप ने स्वीकार
भी किया है कि <i>'हमें</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/जितनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रान्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की/...क्रान्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> कविताओं
में दर्ज क्रान्ति के संकेतों की सिद्धि भी प्रेम के परिपाक से ही होती है। मनुष्य,
समाज, मूल्य,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीति,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विवेक,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रसंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं असंगत गतिविधियाँ उन्हें दिखीं,
अपनी कविताओं में उन्होंने धज्जियाँ उड़ाते हुए व्यंग्य-प्रहार किया है, और
हर जगह उनका प्रेम ही प्रकट हुआ।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें
अपने आत्म या अपनी भामिनी या अपनी सन्तानों से ही नहीं, पूरी दुनिया से प्रेम
है। उन्हें केवल अपने घर नहीं, दुनिया के हर जीव-जन्तु के लिए एक सुरक्षित
घर, व्यवस्थित परवरिश और सकारात्मक सोच की चिन्ता रहती है। उन्हें केवल
अपनी ही माँ नहीं, दुनिया के हर जीव-जन्तुओं के मातृत्व की रक्षा की चिन्ता
रहती है। उनकी कविताओं के अवगाहन से उनकी यही धारणा स्पष्ट होती है कि मनुष्य
प्रेम भर करना सीख ले, तो बाकी सब कुछ उन्हें प्रेम सिखा देगा। प्रेम मिल जाए,
तो मनुष्य को क्रान्ति का प्रयोजन नहीं होगा; और इससे इतर प्रसंग तो फिर कोश
में आएँगे ही नहीं। स्पष्टत: उनका यह 'प्रेम' केवल शरीरी नहीं है। यहाँ उनके
छठे कविता संग्रह <i>'पनसोख है इन्द्रधनुष'</i> में संकलित दूसरी कविता <i>'एक
अधूरी प्रेम कविता'</i> का पाठ-विश्लेषण प्रासंगिक होगा। इस कविता का
लेखन-काल संग्रह में उल्लिखित नहीं है, पर लिखे जाने के तत्काल बाद यह श्रेष्ठ
कविता अक्टूबर 2015 में प्रकाशित <i>'तद्भव' </i>पत्रिका के बत्तीसवें अंक में
छपी थी। भारतीय परिवेश से पूरी तरह अवगत दुनिया का हर संवेदनशील प्राणी इस दौर में
हो रहे घृणा, द्रोह, आघात, छद्म, वंचना के अमानवीय उत्सव से परिचित होगा। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
अधूरी प्रेम कविता में कवि अपने सारे परुष आचार त्यागकर अपने प्रेमाधार के
समक्ष उपस्थित हैं। अपने सारे उद्यमों का लेखा-जोखा और अनजाने में की गई सारी
भूलों के लिए स्वीकारोक्ति व्यक्त करते हैं। इस स्वीकारोक्ति में उनका
'मैं' पूर्वजों की सम्पूर्ण शृंखला का प्रतीक है, क्योंकि इस कविता की अधूरी
प्रेम-कथा उनकी युवावस्था में नहीं, हड़प्पा काल की सिन्धु घाटी सभ्यता के ऐतिहासिक
स्थल, राजस्थान के कालीबंगा<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[1]</span></b></span></span></b></span></a><b>
</b>और सिन्ध में अवस्थित काँस्ययुगीन मुअनजोदड़ो<a href="#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[2]</span></b></span></span></b></span></a>
से शुरू हुई है। लगभग दो सौ दो पंक्तियों की इस कविता में कवि ने प्रेम के इतने
रूप दिखाए हैं, कि प्रेम की विलक्षण परिभाषा निर्धारित हो गई है। प्रत्यक्ष
समय के दारुण दैन्य और मानवीयता की अधोगति देखकर उन्होंने सिन्धु घाटी सम्यता
के आदिम रूप का स्मरण किया है, और पुरा-काल के सारे दर्द से निरपेक्ष हो गए
हैं। अपनी सभ्यता से प्रेम करते हुए उन्हें स्मरण आया है कि -- </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कच्ची</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईंटों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले/कालीबंगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मकानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/भागे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम/मोअनजोदड़ो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर/तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाँव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लहूलुहान/आज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टीसते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/रात</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीसरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/...कम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दर्द</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऋचाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाठ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/बुद्ध</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करुणा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेप</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">असर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी/बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थोड़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरखे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महावीर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो/हमने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निर्वासित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।'
</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्राचीन, अपनी सभ्यता
के प्रेम में, कवि ऐसे समय के लिए दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्राचीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम-कविता
उत्कीर्ण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करना चाह रहे हैं, जब कालीबंगा से </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुअनजोदड़ो
तक के प्रवासन में मनुष्यों के लहूलुहान पाँव की टीस को सहलाने में वैदिक सभ्यता<a href="#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[3]</span></b></span></span></b></span></a>
की ऋचाओं के गान अपर्याप्त साबित हुए थे, महात्मा बुद्ध<a href="#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[4]</span></b></span></span></b></span></a>
की अमिय-वाणी भी बहुत दिनों तक कायम नहीं रह सकी, महावीर जैन तो खैर याद भी नहीं
रखे गए। गौर करना होगा कि सनातन धर्म के जिन आडम्बरों और वंशानुगत अहमन्यताओं
से उबारने का उद्यम बौद्ध-धर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
के विचारों में था, उस वैचारिकता के प्रति अस्वीकृति-भाव से भरे यूरोप ने ईर्ष्यावश
अपने यहाँ 'अपने खास' प्रबोधन युग के शुरुआत की घोषणा लम्बे समय बाद </span><span class="fcup0crqmqod"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सतरहवीं शताब्दी के अधोकाल में</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> आकर
सन् </span><span class="fcup0crqmqod"><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1650</span></span><span class="fcup0crqmqod"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">-</span></span><span class="fcup0crqmqod"><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1780 </span></span><span class="fcup0crqmqod"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के दशक तक </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में की।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> पश्चिमी यूरोप के सांस्कृतिक एवं
बौद्धिक वर्ग ने इस अवधि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
परम्परा से हटकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तर्क,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विश्लेषण
तथा वैयक्तिक स्वातन्त्र्य पर बल दिया। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे प्रबोधन या कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दार्शनिक प्रवचन की अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> भारतीय सभ्यता में ई.पू. छठी शताब्दी
में, अर्थात्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> महात्मा बुद्ध के समय में ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> आ गई थी; और दुनिया के कई देश इस
वैचारिकता के अनूदित संस्करण से अपनी सभ्यता/व्यवस्था सुधारने में लग गए थे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> इस कविता की पृष्ठभूमि में कवि को
यह सब कुछ याद आता है, अपनी प्राचीन सभ्यता का वह भव्य-दिव्य स्वरूप, सर्वधर्म
समन्वय की धारणा, मानव-मूल्य की पहचान-पद्धति, यहाँ तक की 'अप्प दीपो भव' वाले
आचरण के टूटते डोर तक याद आते हैं। इसीलिए सम्भवत: उस प्राचीन सभ्यता का अपनी
प्रेमिका के रूप में मानवीकरण कर उसके प्रेम में लीन हो जाते हैं; कुछ इस तरह कि
उसके प्रेम और अनुराग की स्वीकृति में अपनी पहचान तय कर बैठते हैं। अपनी प्रेमिका
को किंचित उपालम्भ भी देते हैं कि हे सभ्यते! तुम्हें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">याद हो कि न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो, पर फूलों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गहनों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छालों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वस्त्रों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब आगे बढ़ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारी दुनिया, हमने
(अर्थात् हमारे पूर्वजों ने) ही खोदा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था पहला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीढ़ीदार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुआँ और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सतह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास तुम्हारे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैठने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जगह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी, जिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्थर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेटकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीठ थपथपाया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी; मैं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तलाश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ। सभ्यता द्वारा
नागरिक उद्यम के प्रतिफल की पीठ थपथपाने, या प्रेमिका द्वारा प्रेमी की पीठ
सहलाने को एकमेक करते हुए कवि ने अपनी जैसी विराट दृष्टि का परिचय दिया है,
वह अनुपम है। यहाँ 'कुआँ खोदना' और 'जल-तल को थपथपाना' भी एक गूढ़ बिम्ब की तरह
है। भारतीय लोक-परिवेश में ऐसे पदबन्ध मुहावरों की तरह प्रयुक्त होते हैं।
गौरतलब है कि कुआँ खोदना, सामुदायिक हित में घोर श्रमसाध्य कार्य करना है, निर्माण
की चिन्ता और उद्यम का प्रतीक है; इसी तरह जल-तल थपथपाना, प्रेमानुराग है, या
कोई काम न रहने पर अनुराग से समय बिताने का प्रयास। ऐसे प्रतिबिम्बन में कवि
की उस पीड़ा का अनुमान सहज है, जो उन्हें स्मरण कराता है कि हमारी सभ्यता प्रेम
और निर्माण में इस तरह सन्नद्ध थी, कि जनहित के सिवा सारा कुछ उसके लिए निष्प्रयोजनीय
और अकर्तव्य था; उसी शृंखला की वर्तमान श्रेणी में ऐसा जनाचार कैसे आया कि वह विध्वंस,
घृणा और किसी न किए गए अपराधों के लिए प्रतिशोध-भाव से भर गया। अपने समय की ध्वंस-लीला
(छवि-ध्वंस, इतिहास-ध्वंस, विरासत-ध्वंस, संस्कृति-ध्वंस, ज्ञान-ध्वंस,
नीति-विवेक-ध्वंस) और मूर्ति-भंजकता देखकर पूर्वजों के निर्माण-कर्म और निर्मिति
को नेह से सहलानेवाली व्यवस्था को स्मरण करना कवि की गहन पीड़ा का परिचायक है।
कवि जानते हैं कि निर्माण-वृत्ति इतिहास रचती है, ध्वंस-वृत्ति विस्मृति
की कोख में समा जाती है। जन-जन को ज्ञात है कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रूरता
और अत्याचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> के कारण कंस-चाणूर-मुष्टिक-पूतना<a href="#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-language: EN-US;">[5]</span></b></span></span></b></span></a>
या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> धनानन्द<a href="#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[6]</span></b></span></span></b></span></a>
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का नामोल्लेख आज भी
कोई अलग से नहीं करता। या तो अत्याचारी के रूप में करता है, या कृष्ण-बलराम<a href="#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-language: EN-US;">[7]</span></b></span></span></b></span></a>
और </span><span class="fcup0crqmqod"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाणक्य</span></span><a href="#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[8]</span></b></span></span></span></b></span></a><span class="fcup0crqmqod"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">/चन्द्रगुप्त</span></span><a href="#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[9]</span></b></span></span></span></b></span></a><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के साथ
करता है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसा भी नहीं कि मदन
कश्यप अपने अतीत से इतने मोहाविष्ट हैं कि उन्हें उनमें कुछ व्यतिक्रम दिखता
ही नहीं;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अतीत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के कुछेक मतिभ्रंशों का उन्हें भी क्लेश
है। उन्हें दिखता है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि हमारे जिन पूर्वजों की नीयत सर्वदा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जागती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखों से सपना देखने की होती थी, अपने
किए के इतिहासीकरण की कभी कोई लिप्सा नहीं होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूर्वजों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लम्बे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्रात्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन-दशा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुधि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ली,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महावीर/बुद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दार्शनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिसार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुर्वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सताती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देश</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'लीलाधरों'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास मिटाकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नाम उत्कीर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने की बेताबी देखते हैं। प्रतिशोध की
खूनी लिप्सा से बौखलाए सेनापतियों की दहाड़-हुँकार सुनते हैं। इतिहास-हन्ता
बने इन 'कर्मवीरों' के आचरण पर उनकी धारणा जायज है कि हजारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष पुराने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अचानक से इस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब्दील होने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे; इस ख़तरनाक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में सपनों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई जगह नहीं रही,
यहाँ सच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाने का उद्योग चल पड़ा। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span class="gmaildefault"><span style="font-family: "MS Mincho"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span><span class="gmaildefault"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "MS Mincho";">उल्लेखनीय है कि </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शरीर
की चर्चा करते हुए भी</span><span class="gmaildefault"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> मदन</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span class="gmaildefault"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कश्यप की यह अनूठी कविता </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी
शरीरी प्रेम की कविता नहीं है। इसमें प्रेम के उज्ज्वल और प्रभावी स्वरूप की पहचान
बनाई गई है, यहाँ प्रेम की अमूर्तता को विवरण की आकृति मिली है। पर मजे की बात यह
है कि इस विवरण से भी कोई आकृति मूर्त नहीं होती, बस अनुभव का एक संसार रच जाता
है। यह प्रेम व्यक्ति, समूह, राष्ट्र,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मानवीयता, सामूहिकता, सभ्यता, प्रकृति...हर उपादान से प्रेम का
सन्देश देती है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
सन् 2015 आते-आते देश के सामुदायिक परिवेश से प्रेम तथ्यत: इस तरह लुप्त हुआ,
घृणा और प्रतिशोध का भाव इस तरह फैला, निर्मिति त्यागकर विध्वंस की ऐसी लिप्सा
सवार हुई कि कवि को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता
की अतल नींव तक जाने की इच्छा बलवती हो गई। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीसवीं-इक्कीसवीं सदी के जीवन-प्रेमी
इस कवि नागरिक को देव-दनुज,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिति-अदिति, किसी के वंशज होने का
अहंकार नहीं पालना है;</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे न तो पुरुरवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दम्भ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पसन्द करते, न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुष्यन्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अहमन्यता, न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ययाति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का यौवन-मद, न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देवव्रत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छा-मृत्यु;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूर्वजों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुष्कृतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परांग्मुख
हैं;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूर्वजों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछेक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनचाही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूलों
के स्वीकृति-बोध के बावजूद, उन्हें अपने आत्मबल पर आस्था है, विवेकशील
प्रयत्नों की लालसा है। वे कहते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीना</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिस्से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्दगी/करना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिस्से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार/लड़ना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिस्से</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जंग/जंग</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,</span></i><i><span style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिंसा</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसका</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रिश्ता</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनिवार्य</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/जंग</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर्फ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीतने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लड़ी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस कविता के अगले
अंश में अपने अस्तित्व का सारा श्रेय अपने प्रेमाधार (अर्थात् सभ्यता) को देते
हुए कवि ने प्रेम का ऐसा सन्दर्श रचा कि अमूर्त सभ्यता और शरीरी प्रेमिका का
भेद मिट गया। मनोरम कौशल से प्रेमानुभूति को साकार करने की इस शैली को अपनी
अनुभूति में रमाया तो जा सकता है, इसकी व्याख्या नहीं की जा सकती है -- <i>'पहली</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होंठों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होंठ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/मैंने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होंठों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महसूस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निहारती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई/मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साँसें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छूती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई/मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हथेलियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं/जितनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नर्म/उतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कठोर/...जब</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमने</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कसा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँहों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जकड़न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/मुक्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की/अचानक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झरने</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शक्ल</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूट</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पड़ा</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/चट्टानों</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीच</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदियों</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठहरा</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जल/...कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त्याग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्रष्टा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाव/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुक्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्य</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/रचने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> प्रेम में ऐसा समर्पण विलक्षण है। ऐसे
विलक्षण वर्णन का कोई वर्णन नहीं हो सकता, अनुभूति हो सकती है। साहित्यिक
वातावरण में प्रेम के ऐसे समर्पण का स्वरूप विद्यापति (</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तोहें
जनमि पुनि तोहें समाओब सागर लहरि समाना)</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> के सिवा अन्यत्र कम दिखा है। यहाँ
तो कवि को अपने होने तक का गुमान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं है। प्रेम के संस्पर्श ने ही उनके
होंठों, आँखों, साँसों...को सार्थकता दी, पहचान दी। एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरे के आलिंगन में
आते ही अकड़-जकड़ के सारे रोध तरल हो गए, चट्टानों</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीच</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदियों</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठहरे</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झरने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा,</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त्यागकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रचने</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चारो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा...ओफ्फ्...प्यार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करना सम्भवत: मदन कश्यप से ही सम्भव
था। इस कविता को, और इनकी इस जैसी अन्य कविताओं को पढ़कर एक बार फिर से निर्धारित
होता है कि मनुष्य की सृष्टि प्यार करने के लिए हुई है। काश, इस जमाने के
घृणा के सौदागर ये कविताएँ अनुरागपूर्वक पढ़ते! </span><span style="color: red; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिस्से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्दगी जीने, अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिस्से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार करने, अपने हिस्से
की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जंग लड़ने की कामना रखनेवाले कवि मदन कश्यप ज्यों ही इस प्रेम-क्षेत्र
में उतरे; रोचक है कि पूरी कविता में देर तक वहीं ठहर गए। सन् 2015 के उन्मादी,
प्रतिशोधी और विध्वंसक वातावरण से व्यथित होकर, अपनी जिस छह हजार वर्ष बूढ़ी
सभ्यता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम-पाश</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में गए,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वापस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम-सरोबर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगाते रहे। प्रेम की जद</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आए लोग-बाग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सचमुच उसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं, यह प्रेम का नैसर्गिक स्वभाव है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस प्रेम में कवि
को दर्द भी फुसफुसाहटों</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीमा या 'न' जैसा प्रतीत होता है; यहाँ प्यार से इतर सारे भाव
अपना अस्तित्व खो देते हैं; यहाँ तक कि प्रेमी का 'मैं' भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'मैं'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'बस</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह/चारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पसरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गहरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छुअन/जिसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहलू</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रंग/बदल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रूप।...
तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोमल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कपोलों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मचल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लालिमा/मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुशबू</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फैलता</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/पूरे</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ब्रह्माण्ड</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में।... सितारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेलबूटों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आसमान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/चादर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओढ़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर/मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऊर्ध्व</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उड़नखटोले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैठे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैठे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">…</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">/जोगिनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मालिनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किस्से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में।'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ कपोलों पर मचल
रही लालिमा से प्रेम की नैसर्गिकता को प्रश्नांकित करने का उद्वेग सुभद्र नहीं
होगा। वस्तुत: प्रेम का भाव ही ऐसा होता है, जिसमें घिर जाने के बाद सारा कुछ
सुन्दर ही सुन्दर दिखता है। <i>'छाप तिलक सब छीनी'</i> की तरह। प्रेमी को अपने
प्रेमाधार जैसा सौन्दर्य अन्यत्र कहीं नहीं दिखता। तभी तो कवि अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेमिका के सौन्दर्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चकित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'उफ्</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दरता/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दरता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छिप</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दरता/जैसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छिप</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दरता में सुन्दरता और ईश्वर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर के छिप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने के ऐसे अनूठे
रूपक ने प्रेमिका के सौन्दर्य को अनन्त विस्तार दिया है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे भव्य-दिव्य सौन्दर्य में तृप्त
होने के लिए प्रेम-प्रवाह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
लहरें कातर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की तरह उमड़कर भी किनारे को नहीं छू</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पातीं। हृदय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में उमड़ी मुस्कान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को प्रेमी, प्रेमिका
के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होंठों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक पहुँचाना चाहते हैं, उनके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बालों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फँसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारिश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फुहियों को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की रुमाल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोंछना चाहते हैं,
पर क्रमश: सारा कुछ मिट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, यथार्थ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरक जाता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, बस सम्मोहन नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टूटता,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आशंकाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीच</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं अधिक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हलचल दिखती है। दुख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक बड़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुख है,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक छोटा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुख, उदासी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी आती ही रहती है;
पर प्रेम करनेवाले इन्हें जीवन के अनुषंग मानते हैं। स्मृतियों की खिड़की से
झाँकते समय उन्हें अपनी प्रेमिका कभी सम्मोहित करनेवाली जादूगरनी तो कभी लोककथाओं
की सम्मोहिका दौना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मालिन या नैना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जोगिन लगती हैं। दौना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मालिन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बगीचे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में फूल है, फूलों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुशबू</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है; पर अन्त में
दौना मालिन कहती हैं -- <i>'ख़ुशबू</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो',
'तुझमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ', 'मुझमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस अत्यन्त मोहक सरोबर में गोता लगाते
हुए अन्तिम अंश में कवि पुन: प्रेमाकुल क्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के लिए उस प्रेम-भाव से वापस अतीत की
ओर रुख करते हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'मैं</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मा</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/धूप</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थिगली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पसरना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करुण</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुप्पी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/अक्षर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंकुर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूटना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/सात</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हजार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्षों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखी/सभ्यता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुंस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चट्टानें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हटाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैठ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर/भयानक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भगाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/...तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घुटनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ताकत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खड़ा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/तुझमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विलीन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चारो ओर फैले हिंस्र
वातावरण के बावजूद यह कविता हमें ध्वंस और प्रतिशोध के भाव से बरजती है और
प्रेम एवं अनुराग की ओर अनुरक्त करती है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस कविता के छठे
अवतरण में घृणा के सौदागरों के लिए महान दार्शनिक ग्रन्थ (अद्वैत वेदान्ती
मण्डन मिश्र की <i>'ब्रह्मसिद्धि'</i> में 'रज्जु सर्प:' का उल्लेख है, जिसका
सार यह है कि प्रकाश की अनुपस्थित में रस्सी भी साँप लगती है) से एक बड़ा सन्देश
देते हैं कि <i>'इतिहास</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढूँढ़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> विलक्षण धारणा है कि अन्धकार होने
पर भी कोई प्रेमी प्रेमाधार को ही ढूँढता है, घृणा उसके निकट नहीं जा पाती; फिर
इक्कीसवीं सदी के नागरिकों को ऐसा मन्त्र किसने दिया कि उसके भीतर घृणा और
द्रोह के अलावा कुछ रहा ही नहीं। सभ्यता के शुरुआती दौर में जब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोशनी की पहली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किरण प्रकट हुई, और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की अनुभूति हुई; तब
इस कवि के पूर्वज भी सहस्रो अभिलाषाओं के साथ उन सभी राहों पर दौड़ते-भागते रहे
थे, जो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वस्तुत: रास्ते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे ही नहीं; फिर आज के नागरिक सर्वदा
घृणा से ही इतना प्रेम क्यों करते हैं? </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन कश्यप के यहाँ
जीवन के विविधमुखी संघर्षों और क्रियाओं की तरह प्रेम के अनेक रूप हैं। सारे ही
रूपों में जीवन-धर्मी वैविध्य तो है, पर हर जगह विवेक और मनुष्यता की रक्षा का
उत्कर्ष बसा हुआ है। जीवन और प्रेम को सुरक्षित और निष्कलुष बनाए रखने की जिद
है। <i>'नीम रोशनी में'</i> शीर्षक उनके दूसरे संग्रह की छठी कविता है <i>'</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">यादें।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">यह कविता </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरे
मध्यावधि चुनाव के बाद सन् 1982 में लिखी गई। भावकों को भली-भाँति स्मरण होगा
कि यह समय भारतीय समाज में शिक्षा, रोजगार की सम्भावनाओं और नीति-विवेक को
नेस्तनाबूद करने, तथा दलाली-माफियागिरी के संस्थानीकरण का काल था। जाहिर है
कि ऐसे क्रूर समय की नृशंसताओं का असर प्रेम पर भी होना था। जीने के संसाधन
जुटाने की मजबूरियाँ कर्ता की कार्यसूची में प्राथमिक बन गई थीं, पर इस कारण प्रेम
परोक्ष नहीं हो गया था, स्मृतियों में बसा रहता था। निरपेक्ष भावकों को गौर
करना होगा कि लक्षण-ग्रन्थ में और मध्यकालीन साहित्य में खण्डिता नायिकाओं
का जितना वर्णन है, स्वाधीन भारत की लोकतान्त्रिक व्यवस्था ने खण्डित
नायकों की जीवन-व्यवस्था कहीं उससे अधिक दुर्वह बना दी। <i>'तुम्हारी यादें'</i>
शीर्षक </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इस कविता में वैसे ही खण्डित नायक के मार्मिक चित्र अंकित
हुए हैं। इसमें अंकित यादें प्रेमिका के आलिंगन-सुख या सहभोग-सुख की यादें ही नहीं
हैं। कोलियरी क्षेत्र में कार्यरत, जीवन-यापन के संसाधन जुटाने की और उसके मार्ग
में आई यातनाओं की चट्टान तोड़ने में तल्लीन कर्मियों की पीड़ओं को प्रेम की स्मृतियों
के साथ रूपायित किया गया है। उन कर्मियों में खुद का कायान्तरण करते हुए कवि
इस कविता का वाचक बन बैठे हैं, जिनकी स्मृति में प्रेम, प्रेमिका और गाँव
अपने सारे भावों के साथ बसा हुआ है। इसमें वाचक का </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गँवई मन खुद को तालाब से निकलकर मछुआरे
की हाँड़ी में गिरी मछली की तरह बेबस देख रहा है। स्मृतियों के अलावा उसे कुछ
भी अपना और सुखद नहीं लगता। वह गाँव के हर प्रसंग को लगातार याद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। यहाँ प्रेमी के
मन में बसे प्रेम और प्रेमाधार की स्मृति तो विलक्षण है ही, उससे भी बड़ी विलक्षणता
उस प्रेम के अनुमाप के लिए रचे गए रूपक में है, जो किसानी संस्कृति, कृषि-कर्म,
किसानी उपादान, ग्राम्य वातावरण और फसलों से कवि के प्रेम को निरूपित करता
है। उन्हें जेठ की पहली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारिश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाद, उत्तप्त-अकुलाई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठनेवाली सोंधी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महक की याद</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यद्यपि <i>'कस्तूरी कुण्डली बसै'</i>
की तरह वह महक उनकी स्मृति में पहले से दर्ज रहती है। वस्तुत: किसी अकुण्ठ
प्रेम के अवधारक की स्मृति में इसका बसा रहना उचित ही है, फिर भी उन्हें अचरज
होता है कि वह महक गाँव से नगर तक की दूरी में नदियों,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहाड़ों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जंगलों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए, न जाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कैसे,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खिच्चे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दानों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह उनकी आत्मा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">! <i>'</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोयले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गर्द/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिमनियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विषाक्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धुएँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वायुमण्डल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/जाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कैसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बच</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गन्ध...।'
वाचक के हाथों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में भले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही 'धनरोपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कीचड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जगह/ग्रीस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मोबिल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं...।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर<i> 'आँखें</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/लहलहाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फसलों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपना।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस प्रेमालाप में
बेशक कहीं प्रेमिका का उल्लेख नहीं है, पर प्यार एक ऐसी मानवीय वृत्ति है, जिसमें
प्रेमी केवल प्रेमिका के रूप-स्वरूप-व्यवहार-आलिंगन या प्रेम की अन्य क्रियाओं
को ही नहीं, प्रेमिका के सगे-सम्बन्धियों और उसके रहवासी वातावरण तक से प्यार
करता है। वाचक केवल जीवन-संघर्ष की मजबूरियों से ही त्रस्त नहीं है, वह <i>'ऊँची</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिमनियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गहरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खदानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की/साँप</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीढ़ियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाली' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">औद्योगिक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नगरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में जीवन-यापन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संसाधन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जुटाने में अपनी भावनाओं को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थोक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाव से खर्च</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन माफ़ियाओं, दलालों,</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'क्रान्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बातों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बातों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रान्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> श्रमिक</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नेताओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या कि क्रान्ति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के सौदागरों के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भ्रमजालों से भी
त्रस्त है, फिर भी वह अपने प्रेम को नहीं भूल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाता।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुद</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तालाब</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकालकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मछेरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाँड़ियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँचाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मछली</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महसूस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और मुक्ति के लिए छटपटाता रहता है। यह
केवल जीवन-संघर्ष और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वन्द्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छटपटाहट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनियावी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फरेब</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फँसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनसाधारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लालसाओं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमानवीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दमन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुक्ति-कामना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गौरतलब है कि मदन
कश्यप प्रेम के कवि होकर भी भावुकताओं के ज्वार में बह चलनेवाले कवि नहीं हैं;
उन्हें जीवन-संघर्ष के हरेक सोपान पल-पल याद रहते हैं। इसलिए इस कविता के वाचक के
रूप में कहते हैं कि <i>'कभी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें/मक्के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खिच्चे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी/तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दन्तपंक्तियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/झड़ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजली</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी/अभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थिरकती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/आषाढ़
की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारिश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपजे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मोथे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जड़ों-सी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मीठी/तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यादें/गठिबन्ध</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरीखी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिपटी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विदित है कि रचनाओं में </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रूपक
और उपमान रचने के कौशल में रचनाकार के रचनात्मक सरोकार प्रकट होते हैं। मकई की
बाली जैसी दन्तपंक्ति और बारिश में उपजे मोथे की जड़ों जैसी मिठास जैसा रूपक
किसानी संस्कृति से प्यार करनेवाला कोई कवि ही रच सकता है, वर्ना तो वह 'सिन्दूर
लोहित मोती अइसन दाँत' या 'मिस्री जैसी मिठास' ढूँढता।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इसी
तरह इस संकलन की अगली कविता <i>'कुछ</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">देर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">चलो'
(सन् 1993) </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में प्रेम का एक दूसरा रूप निखरता है, जिसमें तीन बिम्बों--काली
सड़क, दमकती धूपवाली जलती तिपहरी और वाटिका-विहीन, झीलहीन वातावरण के सहारे कवि
ने महानगरीय</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 8pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जीवन
की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मूल्य-रिक्तता
को उजागर कर दिया है। राजीव गाँधी की हत्या (मई 1991) और भारतीय लोकतन्त्र के
दसवें लोकसभा चुनाव (जून 1991) के बाद सिर पर बैठी सरकार में हर्षद मेहता घोटाला
(सन् 1992), मस्जिद-ध्वंस (सन् 1992) के बाद की क्रूर हिंसाएँ, बम्बई में शृंखलाबद्ध
बम-विस्फोट (सन् 1993), </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीति के अपराधीकरण पर वोहरा की
रिपोर्ट, जैन हवाला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काण्ड,
तन्दूर हत्याकाण्ड, झामुमो घूसकाण्ड, इण्डियन बैंक स्कैम, शुगर इम्पोर्ट घोटाला,
लखूभाई घोटाला, सुखराम घोटाला, यूरिया घोटाला जैसे मामले सामने आए, जिसने नरसिंहराव
सरकार की विश्वसनीयता धूमिल कर दी। इन स्थितियों ने </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इन
वर्षों के भारतीय परिवेश को ऐसा मूल्यहीन बनाया कि स्नेह और सम्बन्धों में
रिक्तता ही रिक्तता भर गई थी, अनास्था परवान चढ़ी थी, विश्वासपूर्वक किसी
प्रसंग में कुछ कहना कठिन हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">गया
था। ऊपर से पी.वी. नरसिंहराव के नेतृत्ववाला कांग्रेसी शासन...। मनुष्य तो हर
मामले में अवसन्न ही था। ऐसे समय में महानगरीय जीवन में स्नेह-शून्य सम्बन्धों
की औपचारिकताओं एवं विडम्बनाओं के सिवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा नहीं रह गया था, प्रेमिका का व्यवहार
भी कुछ-कुछ परीक्षणीय ही था। इन्हीं सन्दर्भों को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रकट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेमिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कुछ</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलो/महानगर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शहर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सड़क</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर/इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढलती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मगर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जलती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तिपहरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलना</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कठिन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/...बस</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थोड़ा</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सही/थोड़ी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलो/इस</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शहर</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शामें</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुनहरी</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होतीं/...कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झील</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्नेह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीतल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पर्श/बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तपती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सड़क</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निर्मम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूनापन/यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काफ़ी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिस
महानगरीय आचरण को काली सड़क की कालिमा (कलुष), दमकती धूपवाली जलती तिपहरी की
तीक्ष्णता एवं क्रूरता और वाटिका-विहीन, झीलहीन शहर का शुष्क वातावरण मनुष्य
को रिक्त कर देता है; उसी रिक्तता से उबरने के लिए कवि अपनी प्रेमिका को
आश्वस्त करते हुए </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का आग्रह करते हैं। इस
आग्रह में कवि को कहीं प्रेमिका पर अनास्था नहीं है; बल्कि उपस्थित वातावरण
में कदाचित प्रेमिका के मन में उपजी अनास्था को दूर करने और अपने व्यवहार की
आश्वस्ति देने का आग्रह है। वे आग्रह करते हैं कि दूर</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सही, पर थोड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलो, इस</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शहर की तपती सड़क</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निर्मम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूनापन से खुद को
उबारने के लिए यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर्याप्त होगा।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर सन् 2016 आते-आते
जनपदीय वातावरण में विराट परिवर्तन आ गया। धर्मान्धता, साम्प्रदायिकता, घृणा,
द्रोह, प्रतिशोध और अनास्था की चिनगारियों को हवा दे-देकर ज्वाला बनाने का
कार्य पूरा हो चुका था। सामुदायिक जीवन में धर्म और शासन का ऐसा दखल हुआ कि
सामाजिकता के पुनीत अर्थ सिरे से गायब</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'पनसोखा</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्द्रधनुष'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संग्रह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संकलित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अकेलापन</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् 2016</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विडम्बनाओं
को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजागर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">असंगत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विरोधी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आचरणों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तल्लीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकतान्त्रिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कश्यप
बार-बार अपनी कविता के लिए प्रेम और प्रेम की भाषा तलाशते दिखते हैं। प्रेम के प्रतिगामी
स्वरूप और पाखण्डपूर्ण आचरण की चतुर्दिक व्याप्ति देखकर वे धिक्कार और आत्मालाप
पर उतर आए हैं। प्रेम के मनभावन स्वरूप की अनुपस्थिति मनुष्य को अकेलेपन का शिकार
बनाता है। अकेलेपन की दुर्वह स्थिति से उबरने के लिए ही कभी हमारे पूर्वजों ने
सामाजिकता और सामूहिकता की भावना विकसित की होगी। अक्सर देखा जाता है कि
समाज के हर परिवार के लोग अपनी दैनन्दिन चर्या की प्रतिपूर्ति अपने उद्यमों
से करते हैं, पर जीवन में कदम-कदम पर ऐसी स्थितियाँ आती हैं, जिनसे निपटने के
लिए सामाजिक सहयोग अनिवार्य होता है। पर व्यवहारत: देखा जाने लगा कि राजनीतिक
दखलन्दाजी से यह सामाजिकता खण्डित होने लगी। मनुष्य धर्म, सम्प्रदाय, जाति,
वर्ग, पदक्रम, भाषा में विभाजित होने लगा। ऐसा भी नहीं रहने लगा कि समान धर्म
या समान जाति के लोगों में पारस्परिक आस्था हो। अपने खण्ड में आकर भी लोग अन्तत:
खण्डित ही रहने लगे। ऐसे में कवि के समक्ष कविता की भाषा का सवाल खड़ा हुआ। गिनती
के लोगों की अभीप्सा-पूर्ति के लिए ऐसा जघन्य आचरण, न केवल नागरिकों के लिए,
बल्कि कवि नागरिक के लिए भी दुर्वह ही होना था, सो हुआ। छठे-सातवें दशक में
ऐसे राजनीतिक आचरणों पर राजकमल चौधरी को क्रोध आया था, वे भी इसी तरह धिक्कार और
आत्मालाप पर उतर आए थे।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पन्द्रह
अगस्त 1966 को प्रकाशित अतिचर्चित दीर्घ कविता<i> 'मुक्ति प्रसंग' </i>चन्द
पंक्तियों में --<i> 'मैं कुछ नहीं जानता हूँ/स्त्रियों नदियों बीमारियों भूख
जन्म अपराधों ईश्वर मृत्यु दास्तोवस्की/हिरोशिमा विधान-सभाओं के</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विषय
में कुछ नहीं/आदमी क्यों पार करता है युद्ध क्यों परिवार नियोजन/क्यों बर्लिन की
दीवार/क्यों देशप्रेम क्यों अफीम की गोलियाँ क्यों चैप्लिन की फिल्में/क्यों
ताशकन्द-सम्मेलन क्यों रीढ़ की हड्डियों में/गैंग्रीन/...क्यों सुकरात क्यों सेगाँव
की बौद्ध भिक्षुणियाँ जल मरती हैं/क्यों गर्गातुआँ की कहानियाँ क्यों काश्मीर के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/सेनाएँ
क्यों अजन्ता/क्यों एक ही युद्ध मेरी कमर की हड्डियों में और कभी वियतनाम में होता
है/...वियतनाम में उड़ी-पुँछ में यू.एन.ओ. में तिब्बत बस्तर काले अफ्रीका में/वह
आगे बढ़ता है राइफल का निशाना साधने के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/मेरे
ही कलेजे पर मस्तिष्क पर/...मूल्य-नियन्त्रण के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए कभी
उड़ीसा में दुर्भिक्ष/काहिरा में कभी शक्ति-सम्मेलन युद्ध अणु-आयुध नियन्त्रण के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/कभी
दण्ड कभी साम/कभी ईसामसीह और कभी वेश्याओं के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नाम/...वैज्ञानिक
राजनेता और स्त्री के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंगों के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यापारी/कुल
तीन ही प्रभु-जातियाँ रह गई हैं अब स्वयम्भू अस्तु/मैं क्रीतदास हूँ/...मैं
इतिहास-पुस्तक की तरह खुला पड़ा हुआ हूँ/लेकिन मेरा देश मेरा पेट मेरा ब्लाडर मेरी
अँतड़ियाँ खुलने से पहले/सर्जनों को यह जान लेना होगा/हर जगह नहीं है जल अथवा रक्त
अथवा माँस/अथवा मिट्टी/केवल हवा कीड़े जख्म और गन्दे पनाले हैं अधिक स्थानों पर इस
देश में/जहाँ सड़कर फट गई हैं नसें वहाँ हवा तक नहीं/...अपने रोग अपनी भूख अपनी
नीन्द अपने युद्ध में प्रत्येक आदमी/बालखिल्य-ऋषि है अपने अन्दर/किसी चमगादड़ मन्त्री-उपमन्त्री
अन्नपूर्णा उग्रतारा की एक मूर्ति/अपने घर अपने मन्दिर में स्थापित करता है
(रा.क.चौ. रचनावली, पृ. 42-47)।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में भावकगण राजकमल चौधरी के
क्रोध, आत्मालाप,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धिक्कार,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्र-प्रेम,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नागरिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरोकार,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोक-तन्त्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अवधारणा,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वैश्विक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समझ,
इतिहासबोध,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामुदायिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेवशी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
क्रुद्ध बरबराहट स्पष्ट देख सकते हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विदित
है कि हर कवि अपनी कविता का कथ्य प्रत्यक्ष परिवेश से ही उठाता है। कोई ज्ञानी
कवि कभी अपने ज्ञानलोक से विषय ले भी ले, तो भी अपनी कविता को समकालीन और अन्नत:
कालजयी बनाने के लिए उसे अपने वर्तमान में आना ही पड़ता है। घटित दृश्य तो कवि
को केवल भावुक (मुग्ध, क्रुद्ध, वीतराग) बनाता है, इन भावों से कवि दग्ध भर होते
हैं। भाव मात्र से कविता पूरी नहीं होती। वाल्मीकि भी क्रौंच-वध की घटना से दग्ध
भर हुए थे। कविता, घटित दृश्य के रूपान्तरण से पूरी होती है। घटित दृश्य या कथ्य
का कविता में रूपान्तरण विशिष्ट कौशल से होता है। बिम्ब,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतीक,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रूपक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लय-रक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कौशल
का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनिवार्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घटक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जितनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्नत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होगी,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास,
परम्परा,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाज,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
वैश्विक घटनाओं की समझ जितनी सूक्ष्म होगी;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनका</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कौशल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्नत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होगा। सुधी जन जानते हैं कि राजकमल
चौधरी अपने समय के सर्वाधिक अधीत रचनाकार थे। पौराणिक प्रतीकों ने उनकी कविताओं
को जितना उज्ज्वल और प्रभावशाली बनाया है, कोई अन्य शैली प्राय: इतनी कारगर
नहीं होती।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन
सारे अभिज्ञान से सम्पन्न कवि मदन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कश्यप</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविताओं
का अवगाहन करनेवाले बड़ी सहजता से गणित कर लेंगे कि राजकमल चौधरी से उनकी अनुरक्ति
अकारण ही नहीं है। प्रभाव ग्रहण करना या प्रभावित होना सचेत मनुष्य की जीवन्तता
का प्रमाण है। निर्जीव वस्तु पर किसी भी भाव का प्रभाव नहीं पड़ता। राजकमल
चौधरी की सृजन-दृष्टि का कुछ न कुछ प्रभाव परवर्ती काल के अनेक कवियों पर पड़ा
है; पर गौर करना अनिवार्य है कि विश्व इतिहास और वैश्विक घटनाओं की जैसी
समझ मदन कश्यप की कविताओं में है, राजकमल चौधरी के अतिरिक्त हिन्दी के काव्य-परिवेश
में अन्यत्र कम है। </span><i><span style="color: blue; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजकमल
चौधरी, मदन कश्यप के मानक रचनाकार हैं, पर इस कारण यह नहीं मानना चाहिए कि मदन
कश्यप ने कहीं राजकमल चौधरी का अनुगमन किया है या कि दोनो का अकेलापन, क्रोध, धिक्कार
और आत्मालाप समान है। दोनो के चिन्तन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
मानवीयता-प्रेम बेशक समान है, पर दोनो की परिस्थितियों में विराट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विसंगतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के बावजूद राजकमल चौधरी के समय में मनुष्य
के लिए कुछ सम्भावनाएँ बची हुई थीं, जो मदन कश्यप के समय में सिरे से नष्ट कर
दी गईं। इसलिए मदन कश्यप का अकेलापन, क्रोध, धिक्कार और आत्मालाप राजकमल चौधरी
से भिन्न है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'अकेलापन'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> शीर्षक इस कविता में कवि का अकेलापन मात्र
उनका निजी अकेलापन नहीं है, सामुदायिक अकेलापन है; समुदाय में रहकर भी हर नागरिक
अपने अकेलेपन का दर्द भोग रहा है। इसलिए कवि को बार-बार बेचैनी और विवशता के शरण
में जाना पड़ता है, और तब उनका क्रोध मुखर होता है। व्यंग्य की धार प्रहारक हो
उठती है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनका
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकेलापन गुलदस्ते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूख रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूलों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गन्ध जैसा हो जाता है,
एकदम से निष्प्रभ, जो खिड़की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाहर निकलना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो चाहता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, पर उसकी अशक्यता
उसे कहीं जाने में सक्षम नहीं बनाती। फलस्वरूप वह कवि की रगों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दौड़ती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़ामोशी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन जाती है और फिर
वही खामोशी उनके प्रेमाधार को यह कहकर पुकारना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि<i> 'सुन</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुनो/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकती,</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचैनियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यकीन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करो/कसमसाहट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाहर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/भीतर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेज़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> कविता के अगले अंश में कवि कहते हैं
कि <i>'यह</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आसान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गणित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सवालों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/समय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सवालों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएँ/मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शायद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसीलिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेहद/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बढ़ा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकेलापन/कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुझे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचैन/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शामिल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गणित और समय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सवालों के हल निकालने
की पद्धति में प्रतिकूलन भाव डालते हुए इस पद्यांश में कवि ने प्रमेय के एक
बड़े परिप्रेक्ष्य की ओर इशारा किया है, क्योंकि गणित के सवाल प्रकटत: आते
हैं, जिसके हल किसी सुनिश्चित प्रमेय से निश्चय ही निकलते हैं; समय के
सवाल न तो दृश्य होते हैं, न उसके हल का कोई प्रमेय होता।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गौरतलब है कि
प्रेमिका के रूप में लक्षित इस प्रेम-कविता का प्रेमाधार कोई स्त्री नहीं, वह
मनोरम व्यवस्था है, जिसके सम्मोहन में रहकर हर नागरिक अपने समय के सवालों का हल,
गणित के सवालों की तरह निकाल लेता है। यह भेद कवि की उस पंक्ति में खुलता है,
जब उनका</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकेलेपन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बढ़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, उन्हें और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचैन कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है; और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबको वे अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में शामिल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर लेते हैं। समय की
धारा को देखते हुए वे आश्वस्त हो चुके हैं कि इस वातावरण में अब मनोरम व्यवस्था
तो आने से रही, फिर क्यों न व्यवस्थाहीनता की ही आदत डाल ली जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> क्योंकि कवि को अन्तत: अपने और
अपने समाज के जीवन से प्यार है। पर चूँकि वे एकदम से निरास भी नहीं हैं,
समय-चक्र और जनशक्ति पर उन्हें आस्था बची हुई है, इसलिए वे उस व्यवस्था को धिक्कारकर
कहते हैं कि <i>'आओ/जो</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुझसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिलना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहती/तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आओ/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिलो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकेलापन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदासी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थोड़ी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदासी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">यद्यपि
उन्हें मालूम है कि सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ही उन्होंने अपने
अकेलेपन का समय भी खुद नहीं चुना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">है, फिर भी वे स्वीकारते
हैं कि यह समय उनका समय</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">है,
जिसे वे पार</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">करना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">चाहते हैं। उनकी स्मृति
में उनके पुरखे भी हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे
खुद को </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">विद्यापति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दुखों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वारिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मानते हैं, पर उनके
पास उन जैसी कोई अमोघ शक्ति नहीं रहने दी गई है। जिस कारण कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अनुष्ठान उनके काम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आनेवाले हैं, इसलिए
वे व्यवस्था को भी इतराने से बरजते हैं, क्योंकि किसी प्रयोजनकाल में ये उनके
काम भी नहीं आएँगे। नैराश्य के ऐसे क्षणों में उसे वे अपने अकेलेपन में और उदासी
घोलने आने का आमन्त्रण देते हैं। उन्हें सारे शुभग उपक्रमों की क्षमता पर अचरज
होता है कि <i>'सबसे</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">विश्वसनीय</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">विचारधारा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मुझे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बचाती</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं/सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सुन्दर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सपना</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मुझे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">लुभाता</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">यहाँ आकर कवि मान लेते हैं कि<i> 'केवल</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मनुष्यों</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">की</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अनुपस्थिति</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं/प्रत्ययों</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">का</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">संकुचन</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">है</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अकेलापन/जो</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">धीरे</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">धीरे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हमें</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ले</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाता</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">है</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वहाँ/जहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">से</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हम</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दुख</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">को</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सराहने</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">लगते</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हैं।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम की कविता होकर भी यह सामुदयिक जीवन की बेबसी की कविता
है। प्रेम तो यहाँ प्रतिकूलन (कण्ट्रास्ट) द्वारा व्यंग्य की धार तेज करने के
लिए लाया गया है। यह उनके सृजनात्मक कौशल की एक विलक्षण पद्धति है। </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सन्
2012 से 2015 के बीच अवसर पाकर मदन कश्यप ने चैटिंग की शैली में बारह कविताएँ लिखीं,
जिन्हें उन्होंने<i> 'चैट कविता'</i><span style="mso-ansi-font-weight: bold;">
कहा। साहित्यिक विधाओं और चिन्तनों में ऐसी कविता की कोई परम्परा पहले से
नहीं है। पर सार्वजनिक संचार के चबूतरों (सोशल मीडिया प्लेटफॉर्म) पर ऐसी पंक्तियाँ
आती रही हैं, जो अपने प्रभाव में भावकों को कविता का रसबोध कराती हैं। ये कविताएँ
भिन्न-भिन्न तिथियों में रची गईं हैं और इन बारहो कविताओं में प्रेम की
घनीभूत</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अभिव्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पन्द्रह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अगस्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">2012</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">को लिखी प्रेमपरक पंक्तियों में कवि ने अनुभूति
की </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिव्यक्ति के लिए भाषा की अक्षमता और अननुवाद्यता को जीवन्त कर दिया
है </span><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span></b><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ansi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> '</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/सन्नाटों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ताने</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुनते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे/जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शायद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुप्पी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमतर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुवाद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/बैठे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकट।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम की ऐसी सघनता
में कवि उस देवता को भी निकट हुआ समझने लगते हैं, जो उस मन्दिर के भीतर थे, जिसमें
वे सायास नहीं गए थे। क्योंकि वे आश्वस्त थे कि उनके पास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे, पर देवता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे<span style="mso-ansi-font-weight: bold;">। महीने भर (17.09.2012) बाद ही, जब प्रेमिका
के निकट बैठकर भी प्रेम की अनुभूति सघन नहीं हुई, तो कवि का उस देवता के लिए
नकार भाव उपजा और कवि को संशय हुआ कि <i>'</i></span></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उस</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दिन</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">काव्य</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पाठ</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अधूरा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">छोड़कर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हम</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">भागे/...हम</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पास</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पास</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बैठकर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पास</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">थे।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेमिका के निकटताबोध में पिछली बार उन्हें जिस देवता
का निकट होना प्रतीत हुआ था, उसी देवता के लिए वे कहते हैं <i>'अगर</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">था/मेरा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">था/अगर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नैतिकता</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">थी/मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नैतिकता</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">थी/तो</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हमारी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वासना</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">थी/जो</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कभी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कभी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नैतिकता</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">की</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दिख</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">थी</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ये भाव प्रेमविद्ध प्राणियों के विविध भावों को ईमानदारी
और निष्ठा से व्यक्त करते हैं, जिसमें सारे ही भाव ऋजुरैखिक नहीं होते,
वक्ररैखिक भी होते हैं; प्रेमी मन के आत्मबोध और आत्मालाप को भी व्यक्त करते
हैं। आगे की चैटिंग में ऐसे ही प्रेम की स्मृतियों में कभी सपना या चेतना का विस्तार,
कभी धर्म निरपेक्षता, कभी धरती और बादलों के प्यास की चिन्ता करते हुए प्रेम
की पारस्परिकता, कभी प्रेम की अनश्वरता के रूप निखारते हैं। अपने प्रेम को वे रेत</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं, गुलाल समझते
हैं, क्योंकि मुट्ठी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बन्द</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">करने पर रेत के कण
एक-एक कर गायब हो जाते हैं, गुलाल गायब होने पर भी अपना रंग छोड़ जाता है। प्यार
के लिए यह अनुपम रूपक है, जो पूरे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पूरा झड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाने पर भी काल</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हथेली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अपना निशान छोड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाता </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। प्रेम की एषणा-पूर्ति के सारे
प्रयासों के बावजूद, प्रेमाधार परांग्मुख हो, तो कवि के पास विलक्षण रूपक है कि<i>
'मैं</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गीले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तौलिये</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह/लिपट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/लेकिन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी/ओदी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओदी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुखाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई
हो/ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँगन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह ईश्वर, यहाँ एक भ्रम है, माया है,
मृगतृष्णा है, भटकाव है, जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> दो प्रेमियों के मिलन-भाव का प्रतिपक्षी
है, जो प्रेमिका को सत्य का भान नहीं होने देता; या फिर समाज या परिवार का प्रतिष्ठाबोध
(?) है, जो उसे प्रेम-डगर पर चलने से बरजता है। प्रेम के प्रसार, प्रसार की
चतुराई, प्रेमाधार में अहं और चतुराई के विलय की बड़ी सघन अनुभूति नौ मार्च 2013
की उनकी चैटिंग देती है, जिसमें प्रेमी अपनी प्रेमिका को आश्वस्त करते हैं कि
हम दोनो की कामनापूर्ति के लिए सारी बाधाओं को लाँघकर मैं तुमसे मिलने इस तरह
आऊँगा कि दरवाज़ा तक नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">चरमराएगा,
<i>'वहशी</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रखवाले</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ताकते</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रह</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाएँगे/इस</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पैठूँगा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आत्मा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में/कि</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तन</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">को</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पता</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">चलेगा
/...जैसे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अमरूद</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">घुसती</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">है</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मिठास/खिच्चे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कसैलेपन</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">को</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">टरियाती</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हुई/वैसे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">घुसूँगा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अनन्त</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">चोर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दरवाज़े</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">से/पानी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मिले</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ग्लूकोज</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">घुल</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाऊँगा/फैल</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाऊँगा</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पूरी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">देह</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम में दो के एक हो जाने का यह मनोरम चित्र है। पर प्रेम
की यह लालसा सन् 2015 आते-आते कुछ ऐसी स्थिति में चली गई कि प्रेमी सामुदायिक
जीवन की चर्याओं में ही प्रेम के लिए प्रतिगामी बिम्ब देखने लगे। छब्बीस
अप्रैल 2015 को आकर उनका प्रेमी मन उस प्रेमाधार की प्रतीक्षा कुछ ऐसे करने लगा, जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">ख़ाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सड़क</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">राहगीरों के कदमों
की प्रतीक्षा करे, जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">धँस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक मिट्टी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खान किसी कुम्हार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाट जोहे, जैसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुरदरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हलवाहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आहट अकाने; और इन्तजार
में उनके प्रेमी-मन को प्रतीत होता है कि <i>'काश</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतीक्षा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़ुशबू</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती/जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फैलती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतीक्षा को खूशबू बनाने की यह संकल्पना
अकल्पनीय है। यह प्रेम के उदात्त का प्रमाण है कि प्रेमी खुद न सही, अपनी
प्रतीक्षा को ही खुशबू बनाकर अपने प्रेमाधार तक पहुँचाना चाहता है। यह एषणा परम
पवित्र है, इसमें कहीं कोई कलुष नहीं दिखता, प्रेमी मन स्वयं को खुशबू बनाना
नहीं चाहता, खुद को उन तक पहुँचाने की इच्छा नहीं करता, अपनी प्रतीक्षा को उन तक
पहुँचाना चाहता है। इस पवित्रता को नमन।</span><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'स्त्री</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरुष'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> (<i>पनसोखा है इन्द्रधनुष, पृ. 9) </i>शीर्षक
कविता का लक्ष्य-बिन्दु भी प्रेम ही है, जिसमें कवि ने स्त्री और पुरुष --
दोनों दृष्टियों से विचार करने की कोशिश की, किन्तु अनुभव केवल पुरुष पक्ष
का ही उतारा, स्त्री पक्ष का उपशीर्षक देकर छोड़ दिया। कदाचित इसलिए कि इस
पक्ष के अनुभव के वे अधिकारी नहीं हैं। अनुभवी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जानते होंगे कि जब स्त्री-पुरुष साथ होता
है, तो पुरुष अपने पुंशत्व के पराजित हो जाने की आशंका से सर्वाधिक भयभीत रहता
है। ऐसे में जब प्रेमिका उसे अपने स्त्रीत्व की क्षमता बताकर, उसके बचे-खुचे
पुंशत्व को भुलाकर 'प्यार' पर केन्द्रित होने की सलाहाज्ञा दे, वह भयमुक्त हो
जाता है। प्यार में लीन हर प्रेमी को अपनी प्रेमिका, दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्त्री दिखती है।
और, प्यार करने के ऐन मौके पर जब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेमी की बाँहों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घिरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार करती हुई
प्रेमिका कहे कि स्त्री</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीतर, तुम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी मर्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, तो उसे त्यागकर
प्यार करो, तो प्रेमी भयमुक्त हो उठता है। कवि कहते हैं कि <i>'एक</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँहों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जकड़ते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/हमने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोड़ा/वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भय/न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">असफलता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सफलता/सारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संकट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्त्री</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरुष</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वस्तुत: पुरुष का
पुंशत्व और स्त्री का स्त्रीत्व प्यार करते समय भी विजय-बोध की लालसा से भरा
रहता है। पर जय-पराजय की लालसा से मुक्त होकर ही कोई अलिंगनबद्ध जोड़ा निर्द्वन्द्व
प्यार का भोक्ता हो सकता है। सही भी है कि प्यार में जब दो शरीर, दो आत्माएँ,
दो धारणाएँ, दो लालसाएँ एक हो जाती हैं, तो किसकी विजय और किसकी पराजय! किस पर
किसकी जय, किससे किसकी पराजय! प्यार की जिस उत्कट लालसा की कामना इस पद्यांश
में की गई है, वस्तुत: हर प्रेम करनेवालों की ऐसी ही कामना, ऐसी ही समझ होनी चाहिए;
पर प्रश्नाकुल कवि-मन अगले ही पल सशंकित हो उठता है। <i>'क्या</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मतलब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्त्री</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरुष</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों!'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> जैसे सवाल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नामंजूर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने से पहले, 'प्यार
में दो जीवों का समेकन स्वीकार करने पर' उन्हें दोनों के लिए एक नकार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिखने लगता है, क्योंकि
समेकन के बाद दोनो में से कोई वह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रह गए, जो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे। इसलिए प्यार
की भावनाओं से निकलकर तर्क की वैचारिकी में आने पर, उन्हें अपना होना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही अधूरा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगने लगा; क्योंकि
उन्हें <i>'प्यार</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरत उतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/जितनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रान्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की/...क्रान्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> तथ्यत: पूरा जीवन तो कोई 'भावुकता'
में डूबा नहीं रह सकता, यथार्थ की दुनिया सर्वत्र और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सर्वदा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोमल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कठोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'जिन्दगी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जलता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिगरेट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/जिसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैंने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंगुलियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फँसा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/लेकिन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/आग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंगुलियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छुआ/तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एहसास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> यही आग यथार्थ है; इसी यथार्थ में
मनुष्य की इच्छाएँ, जल-तल पर तैरते स्पाइरोगाइरा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के ढूह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह छाई रहती है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
यह </span><span lang="MR" style="font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: MR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पाइरोगाइरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">, पानी
के ऊपरी तल पर तीव्र गति से विकसित होनेवाला शैवाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: MR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, जो इतनी तेजी से विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है
कि मिनटों में पूरे तालाब में छा जाए। अब कोई आदमी अपनी इच्छा के इस </span><span lang="MR" style="font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: MR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पाइरोगाइरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> से कब तक संघर्ष करे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">! मानवीय </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छा
के लिए इस </span><span lang="MR" style="font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: MR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पाइरोगाइरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> का रूपक कवि ने बहुत सोच-विचार कर
रचा होगा; क्योंकि जिस तरह क्रान्ति और प्यार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्य का वश नहीं
चलता; बहुत हद तक </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छा के </span><span lang="MR" style="font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: MR; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पाइरोगाइरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> पर भी वश नहीं चलता। जब तक मनुष्य
जल-तल से उसे हटाने का विचार और तरकीब बनाए, तब तक वह दूर-दूर तक अपना क्षेत्र विकसित
कर लेता है; इच्छा भी ऐसे ही करती है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'एक अधूरी प्रेम कविता', 'स्त्री-पुरुष' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या
उल्लिखित अन्य कविताओं का केन्द्रीय विषय प्रेम है, पर सबमें प्रेम के एक
रूप नहीं हैं, इनकी कविताओं में प्रेम के असंख्य आयाम हैं, शरीरी भी, नैसर्गिक भी,
व्यवस्थाजन्य भी। पर तय है कि उनकी कविताओं के सारे प्रेम मानवीयता की ओर
केन्द्राभिमुख हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी
कुछ और प्रेम कविताओं का उल्लेख आगे के अंशों में होगा।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपलब्ध
स्रोतों से प्राप्त कविताओं में उनकी सन् 1973 की लिखी सर्वाधिक पुरानी कविता<i>
'चिड़िया की चोंच'</i> <i>(दूर तक चुप्पी, पृ. 57)</i> मिली है। उन दिनों कवि की
आयु उन्नीस वर्ष की रही होगी, प्राय: बी.ए. अन्तिम वर्ष में रहे होंगे। सामान्य
भारतीय युवाओं के लिए यह उन्माद और खुशफहमी की उम्र होती है। पर मदन कश्यप
चूँकि सामान्य युवा नहीं थे, माँ के असामयिक निधन के बाद उनका रहवास एक बरस तक
धनबाद में अपने चचेरे नाना के घर हुआ था। नाना जी कोलियरी के मजदूर संघ के
लोकप्रिय नेता थे। वंचितों के प्रति अनुराग और उनके हक के लिए खड़े होने की
चेतना और संस्कार का बीजारोपण सम्भवत: उसी सात-आठ बरस की कच्ची आयु में हुआ
होगा, जो वार्द्धक्य के साथ विकसित-परिस्कृत होता गया। तभी तो अपनी पहली ही
कविता <i>'चिड़िया की चोंच'</i> में उन्होंने प्रवंचित समुदाय के जीवन की
त्रासदी के लिए एक निहत्थ, नि:शस्त्र चिड़िया का रूपक उठाया --<i>'दाना
दिखाता है/फिर जाल बिछाता है/कौन नहीं कहाँ नहीं कब नहीं सताता है/जिधर भी नजर
डालो खतरा ही खतरा है/कहीं मिलती नहीं निर्भयता एक कतरा है/सघन अमराई में/डाल यह
बैठी एक चिड़िया रही थी सोच/इन सबसे बचने को नियति ने उसे दिया है क्या/बस यही
चोंच</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचारकगण चाहें तो भगीरथ-श्रम करके उनकी इस प्राथमिक कविता
के शिल्प में निश्चय ही कोई मामूली-सी कमजोरी ढूँढ लेंगे; पर देखने की बात यह
है कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीसवीं शताब्दी के
आठवें दशक की शुरुआत में मदन कश्यप की राजनीतिक-सामाजिक चेतना और रचनात्मक
सरोकार किस तरह सक्रिय, सावधान और दृढ़ था कि उन्होंने ऐसे रूपक रचे; अर्थध्वनियों
को ऐसा नादमय बनाया कि भावक चमत्कृत हो उठते हैं। इस प्रारम्भिक प्रयास में
छन्दों से उनकी मुक्ति-कामना भी दिखती है। प्रतीत होता है कि इससे पूर्व भी
वे गीतिमय रचनाएँ करते रहे होंगे, जिसे उन्होंने कभी प्रकाश में नहीं आने दिया।
यह कवि-कर्म और कविता की गुणवत्ता के प्रति उनकी अनुशासित सावधानी का ही प्रमाण
है कि सन् 1973 में ऐसी श्रेष्ठ कविता लिखनेवाले कवि का पहला संग्रह लगभग बीस
वर्ष बाद सन् 1992 में <i>'लेकिन उदास है पृथ्वी' </i>शीर्षक से प्रकाशित हुआ।
और, पहले ही संग्रह के बूते उनकी गिनती हिन्दी के मानक कवियों में होने लगी। इसके
साथ यह भी विचारणीय है कि भावुकतावश या छपास रोग के रोगी की तरह उनकी ऐसी कोई भी
कविता प्रकाश में नहीं आई, जिस पर विचारकगण कचास का दोषारोपण करें या नवोदित
संज्ञा से विभूषित करें। ऐसा धैर्य, असामान्य होता है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस कविता की चिड़िया
असल में भारत की लोकतान्त्रिक व्यवस्था के वर्चस्ववादी शिकंजे में फड़फड़ाते
आम नागरिक की जीवन-दशा को रेखांकित करती है; जहाँ आजादी की रजत जयन्ती मना चुके
भारतीय नागरिक, आजाद नागरिक तो क्या, आजाद चिड़िया भी नहीं हो पाए थे। सन्
1973 में भी व्यवस्थापतियों की नजर में आम नागरिक किसी चिड़िया से अलग नहीं
था। उन्हें फँसाने के लिए हर जगह </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाल बिछी थी, लुभावने दाने पड़े थे, उन्हें
हर सामर्थ्यवान व्यक्ति सताता था, हर ओर कोई न कोई खतरा दिखता था, कहीं से
कतरा भर निर्भयता की आश नहीं दिखती थी। एक चोंच भर थी उसके पास, जिससे उसे दाना
चुगना था, बाल-बच्चों के भरण-पोषण के लिए दाना लाना था, अगले प्रसव के लिए घोसला
बनाना था, और फिर जीवन-संघर्ष की सारी लड़ाइयाँ लड़नी थीं। अत्यन्त लघुकाय यह
कविता अपने प्रभावी अर्थान्वेष की दृष्टि से एक बड़ी कविता है, जिसकी
समालोचना उस दौर के महान आलोचकों को करनी चाहिए थी।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वस्तुत:
इस कविता की पृष्ठभूमि जानने के लिए उस दौर के भारतीय लोकतन्त्र के खूँखारपन
पर चिन्तनशील दृष्टि डालनी पड़ेगी। भावक गौर करेंगे कि <span class="rynqvb">सन्
1967 में हुए चौथी लोकसभा चुनाव के बाद मार्च 04, 1967 को भारतीय लोकतन्त्र में
इन्दिरा गाँधी के नेतृत्ववाली सरकार बनी, किन्तु आन्तरिक कलह के कारण सन्
1969 में कांग्रेस पार्टी दो भागों में विभाजित हो गई -- 'भारतीय राष्ट्रीय
कांग्रेस' (आर) और 'भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस' (संगठन)। 'कांग्रेस' (आर) का
नेतृत्व इन्दिरा गाँधी कर रही थीं, जो नवम्बर,1969 आते-आते अल्पमत में आ गई।
स्वाधीन भारत की यह पहली अल्पमत सरकार थी, जिसके कभी भी गिर जाने की आशंका थी।
इसलिए इन्दिरा गाँधी ने सिफ़ारिश की और राष्ट्रपति वी.वी. गिरि ने, सत्र पूरा
होने के लगभग एक बरस पूर्व ही, 27 दिसम्बर 1970 को लोकसभा भंग कर;</span> फरवरी </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1971 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
मध्यावधि चुनाव का आह्वान कर दिया। <span class="rynqvb">भारतीय लोकतन्त्र</span>
का यह पहला मध्यावधि चुनाव था। इस चुनाव में विपक्षियों का नारा था 'इन्दिरा
हटाओ', जिसके टक्कर में <span class="rynqvb">इन्दिरा गाँधी ने</span> नारा दिया
'गरीबी मिटाओ'। 'गरीबी मिटाओ' का नारा प्रभावी हुआ, भारी बहुमत से <span class="rynqvb">इन्दिरा गाँधी</span> के नेतृत्व वाली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कांग्रेस
(आर) की जोरदार वापसी हुई। पर <span class="rynqvb">इन्दिरा गाँधी के नेतृत्व में
आम नागरिक की दुर्दशा ही दुर्दशा व्याप्त रही।</span></span><span class="rynqvb"><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span class="rynqvb"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोग-बाग चाहें तो सन् 1971-75 के मध्य-काल
में इस कविता को सन् 1971 की परिणति में जन-प्रवंचना और सन् 1975 के आपातकाल की
पृष्ठभूमि के रूप में रेखांकित कर सकते हैं। उन्हें स्मरण होगा कि </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1971</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
चुनाव में पराजित होने के चार बरस बाद सन् 1975 में समाजवादी नेता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनारायण
ने क्यों इलाहाबाद उच्च न्यायालय में इन्दिरा गाँधी पर चुनाव में धाँधली का
आरोप लगाते हुए याचिका दायर की, जिस पर फैसला सुनाते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए
न्यायमूर्ति जगमोहन लाल सिन्हा ने जून 12, 1975 को चुनाव रद्द कर दिया, जिसकी अवहेलनाकर
इन्दिरा गाँधी ने सर्वोच्च न्यायालय में अपील की, जिसमें जून 24, 1975</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
फैसला देते हुए सर्वोच्च न्यायालय ने इन्दिरा गाँधी को प्रधानमन्त्री पद पर
बने रहने की राहत दी। अगले ही दिन, जून 25, 1975 को उन्होंने तत्कालीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़ख़रुद्दीन
अली अहमद को कहकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय
संविधान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
अनुच्छेद </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">352 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
अधीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आपातकाल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
घोषणा कर दी। स्वतन्त्र भारत के इतिहास में यह उस समय तक का सर्वाधिक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अलोकतान्त्रिक
काल था। पर इस अलोकतान्त्रिकता की पृष्ठभूमि सन् 1971 से ही बनने लगी थी। मदन
कश्यप का राजनीतिक चेतना इतनी उन्नत तो थी कि वे इन्दिरा गाँधी के चुनावी
नारे 'गरीबी मिटाओ' का अनूदित संस्करण 'गरीब मिटाओ' समाज में देख लें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">! लोकतन्त्र को 'एक-तन्त्र' या
'आखेट-तन्त्र' में तब्दील होते देखकर उन्हें यकीनन भारत देश का आम नागरिक किसी
बेबस चिड़िया से कम नहीं दिखा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">होगा।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी
कविताओं का सुचिन्तित अवगाहन करनेवाला हर पाठक आज ऐसा महसूस करता है कि सुविचारित
आतंक से भरे आज के गहन अन्धकार भरे वातावरण में भारतीय चेतना की जागृति के लिए,
उस जागृति की निरन्तरता के लिए, उस निरन्तरता की निरन्तर जुताई</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुड़ाई</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निराई
के लिए; आतंकित परिवेश में मानवीयता बचाए रखने की जिद के लिए...और भी ढेरो शुभग</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुभद
वातावरण के लिए... दुनिया के हर देश के हर प्रान्त के हर गाँव के</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर
मुहल्ले के हर परिवार के हर मनुष्य के लिए...हर हाल में निश्चय ही एक मदन कश्यप
चाहिए; कम से कम एक मदन कश्यप तो चाहिए ही चाहिए; जिनकी कोई भी कविता, नैराश्य
से भरे किसी नागरिक के सामने गहन अन्धकार में भी आशा की कोई चिनगारी रख दे, साहस
का कोई बाहुबली तूफान रख दे...और सामान्य नागरिक अपने हित में डटकर खड़े होने
का साहस कर ले। इस दुनिया को</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सचमुच
एक मदन कश्यप चाहिए, उनका लम्बा ही नहीं बड़ा जीवन चाहिए, उनका सफल ही नहीं सार्थक
सृजन चाहिए, उनकी जीवन्त और प्रफुल्ल मुस्कान चाहिए, क्योंकि उनकी समग्र
सृजनशीलता सामुदायिक जीवन में विश्वास करनेवाले, पगडण्डियाँ बनानेवाले, जागती
आँखों में सपनों की खेती करनेवाले मामूली लोगों के होठों पर चिरन्तन मुस्कान
लाने के लिए तूफानों से मुठभेड़ करने में तनिक भी नहीं हिचकती। दुनिया भर के
देशों के निर्वीर्य व्यवस्थापति जिस तरह इतिहास की भव्यता मिटाकर अपने
ओछेपन का प्रदर्शन करने में जुटे हुए हैं; मानवेतर आचरण को वैध व्यवस्था घोषित
करने में लगे हुए हैं, ऐसे में दुनिया के सभी देशों के सभी नागरिक की भाषाओं में
मदन कश्यप की कविताएँ उपलब्ध होनी चाहिए, ताकि लोग समझ सकें कि हठपूर्वक
उनकी चौकीदारी का दायित्व झपटकर, उन्हें गुड्डा-गुड्डी के खेल में उलझाकर वे किस
तरह उन्हें बलिदानी बकड़ा बना रहे हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; tab-stops: 99.0pt; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रारम्भिक समय से
हर दौर के, हर भाषा के श्रेष्ठ रचनाकार अपने समय की शासकीय और राजनीतिक विसंगति
को उजागर करते आए हैं; पर यह विसंगति तो साहित्यिक आँगन में भी है। स्वयं
मदन कश्यप इसके प्रबल उदाहरण हैं। दशकों में बाँटकर कवि-कर्म को दाखिल-खारिज
करनेवाली राजनीति में संलिप्त हिन्दी के कुछ कवि-चिन्तकों ने मदन कश्यप
को ठेलकर नौंवें दशक में पहुँचाने की बड़ी चेष्टा की। 'नौवें दशक के विशिष्ट
कवि मदन कश्यप' जैसे चतुराईपूर्ण 'कथन' जब-तब टिप्पणियों में खोंसे गए, जैसे प्रेमिका
के जूड़े में डण्ठलवाले फूल खोंस रहे हों।...मदन कश्यप विशिष्ट कवि तो हैं,
पर नौवें दशक (बीसवीं शताब्दी) के क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
आठवें दशक के क्यों नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?
आखिर किस नियोजन कार्यालय ने यह अर्हता तय की? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आठवें दशक के कवि माने जाने की अर्हता
क्या है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> मान्य मत तो यही है कि जिस दशक के
ज्वलन्त प्रश्नों के समक्ष जो कवि निष्ठा और तत्परता से खड़े हुए, वे उस दशक
के विशिष्ट कवि/कथाकार हुए। बीसवीं शताब्दी के आठवें दशक का आपातकाल से भी
बड़ा प्रश्न क्या था</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?
और विचारक देखें कि उस दशक </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
मदन कश्यप ने अपनी कविता से विषय और शिल्प से क्या दिया है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? उपलब्ध सामग्री के अनुसार आठवें दशक
में उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> सतरह (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1973 में एक, सन् 1976 में सात,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1977 में दो, सन् 1979 में पाँच, सन् 1980 में दो) </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">श्रेष्ठ कविताएँ लिखी गईं। इनमें से </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चौदह
कविताएँ बहुत छोटी-छोटी हैं, पर अपने प्रहार में बहुत ताकतवर। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन कवितओं में दर्ज मानवीय, राष्ट्रीय
और सामाजिक जीवन की चिन्ताओं के साथ-साथ, आपातकाल के दौरान अकुलाए जनजीवन पर
गम्भीरता से विचार हुआ है। पर विचित्र है कि विचारकों ने आपातकाल के समर्थकों
में शामिल कवि को तो आठवें दशक में गिना, जिन्होंने गाहे-ब-गाहे उपलब्धि के
लिए अन्यथा समझौते भी किए, पर मदन कश्यप को ठेलने लगे। उन्हें उनमें ऐसा
कौन-सा विकार दिखा, इसका उल्लेख अब तक नहीं हुआ है। उन्हें सोचना होगा कि वैसी
धारणा के अनुगमन की स्थिति में वे उस दशक के ज्वलन्त प्रश्नों से मुखातिब उनकी
इन सतरह श्रेष्ठ कविताओं का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पर,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">एतद्विषयक विवेकशील निर्णय एकाक्षि
आलोचक नहीं, सुबुद्ध भावक देते हैं और कविता दिलाती है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; tab-stops: 99.0pt; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आठवें दशक की उनकी दस कविताएँ -- 'ताज',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'गाँव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फागुनी',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'तुम</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आओ',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हथेलियों</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरा'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(1976),</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हलवाहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाई'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(1977),</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'बच्चे',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'भूमिगत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कूपलेन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरा'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(1979),</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गूँजता</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(1980)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके
पहले संग्रह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'लेकिन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन् 1992)<i> </i>में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
सात कविताएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--<i> 'चि</i>ड़िया
की चोंच'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(1973),</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हँसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तलाश',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'तुम्हारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्तज़ार',</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> '</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़िल्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखकर'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(1976),</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'मुट्ठियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तन रही हैं' (1977), 'चाँद चौथी का'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(1979), 'प्रतीक्षारत' (1980)<i> </i>उनके
चौथे संग्रह <i>'दूर</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक
चुप्पी'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> (सन् 2014) में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संकलित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं। </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'ताज'
कविता के बैगनलाल को दी गई धमकी कोई सामान्य धमकी नहीं है। वह समय भारतीय लोकतन्त्र
का शर्मनाक काल था, आपातकाल की शासकीय क्रूरता जारी थी। इसलिए वह धमकी सत्ताधीशों
को थी, जो कभी गिर जानेवाले अपने ताज पर अकड़े हुए थे और शासकीय मद में उन्हें अपने
नंगेपन का बोध नहीं हो रहा था। इसलिए कवि ने बैगन को धिक्कारा कि सिर पर
खड़े डण्ठल को वह बेशक ताज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समझे पर अपने नंगे बदन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शर्म</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न भूले,
ऐंठ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न
दिखाए, क्योंकि उसे आग में पकाए जाने का समय निकट आ गया है। उन्होंने बैगनलाल
को सावधान किया कि जनशक्ति से डरे, लोकतन्त्र में जनता शक्तिशाली होती है,
दुर्दिन में अपना ताज भी प्रतिपक्षी बन जाता है। कदाचित उन दिनों कवि की
धारणा में लोकतान्त्रिक विवेक पर रही-सही आस्था बची थी। इसलिए उन्होंने
धमकाया कि <i>'यह</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूलो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकाकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब/तुम्हारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भुर्ता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ताज/तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छिलके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतारने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएगा</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
ऐसी कविता लिखने का साहस<i> </i>मदन कश्यप ने आपातकाल (25</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जून 1975</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से 21</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार्च 1977)</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
दौरान सन् 1976 में किया। शासकीय उद्दण्डता एवं दुर्नीति को अस्तित्व-बोध
करानेवाली यह विलक्षण कविता, जो उस दौर के कांग्रेसी शासकों के लिए तो लिखी ही
गई, किन्तु परवर्ती काल के सत्ताधीशों पर समान भाव से लागू होती है। महत्त्वपूर्ण
रचना वही होती है, जो अपने समय को पार कर लेने पर भी प्रासंगिक बनी रहे। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; tab-stops: 99.0pt; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसी वर्ष लिखी गई कविता 'गाँव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फागुनी'
में कवि ने एक ग्राम्य बालिका और फागुन की फसलों के सहारे मोहक, किन्तु
मार्मिक चित्र उपस्थित किया है। वातावरण जीवन्त हो गया है। ग्राम्य
प्रतीकों से रचा गया अनूठा बिम्ब अचानक से आपातकाल का रूपक खड़ा कर देता है। कविता
में आई उस साँवली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लड़की
की भंगिमा और आचरण में ग्राम्य संस्कृति एवं कृषि-कर्म की उज्ज्वलता निखर
उठती है। शासकीय क्रूरता और राजनीतिक उग्रता की जघन्य छाया ने उस बालिका के अल्हड़पन
को यद्यपि बख्शा नहीं है, उस अशुभ छाया से उसका मनोजगत अछूता नहीं है, धारियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पड़ी आलू</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के पौध की
झुलसी हुई फुनगी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सी
उसकी हँसी झुलसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई
है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिनचर्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आहत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदास</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सही, पर उसकी हँसी बरकरार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगडण्डी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चूमने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मटर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लतरों,
फुनगियों, छीमियों को अपने पैरों तले कुचले जाने से वह बचाना चाहती है;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पौधों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रक्षा
करना अपना धर्म ही नहीं, संस्कार भी समझती है। यहाँ एक तरफ न्यूनतम शब्दावली
में शासकीय क्रूरता परिलक्षित है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो
दूसरी तरफ उस साँवली लड़की का ग्राम्य संस्कार। वह सँभल-सँभलकर पाँव रखती आगे
बढ़ रही है, '<i>वह धूल</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धुन्ध</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धूसर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाँव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फागुनी/पगडण्डी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चूमती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मटर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लतरें/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छीमियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुचल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं/थाह</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थाह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखती/जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साँवली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लड़की</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक
ग्राम्य बालिका के नन्हें-से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उद्यम
द्वारा आपातकाल की शासकीय नृशंसता को दी गई ऐसी ललकार बड़े साहस और बड़े कौशल का
कार्य है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'तुम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आओ'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आपातकाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दु:स्वप्न</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टीसते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घावों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार-बार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरियाली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डूबी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगडण्डी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदन/कहीं</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीखता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/जैसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मूँग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पौधों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुबका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खरगोश/ कभी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगडण्डी,
पथिक, मूँग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पौधों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की हरियाली
और उस हरियाली में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुबके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खरगोश
-- ये चारो प्रतीक यहाँ बड़ी सूझ-बूझ से रचे गए प्रतीत होते हैं। पगडण्डी स्वयं
में एक गहन अर्थ-ध्वनि को रेखांकित करती है। राजमार्ग बेशक धोखा दे दे, पगडण्डी
कभी धोखा नहीं देती। स्मरणीय है कि पगडण्डियों ने ही आपातकाल के दौरान झूठे
आरोपों के अपराध में भाग रहे आन्दोलनकर्मियों को पुलिसिया अत्याचार से बचाया
था। हरियाली से ढकी पगडण्डी तो यूँ भी पथिकों के अन्दर-बाहर को किसानी ममता
से भर देती है। इन पगडण्डियों, और इन पर चलनेवाले पथिकों का ग्राम्य-सरोकार बड़ा
ही ममत्वपूर्ण होता है। हरियाली से ढकी इस पगडण्डी का कोरा बदन कहीं-कहीं ही दिखता
है। यहाँ बिम्ब-सृजन का कवि-कौशल सराहणीय है कि सातत्य के प्रतीक उस पगडण्डी
को मूँग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पौधों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की हरियाली
से ढका गया है, जो अत्यन्त भंगुर हरियाली है, सूखने में भी और गलने में भी। पगडण्डी
के अस्तित्व को वह अधिक देर ढके नहीं रह सकती। प्रचण्ड गर्मी में भी उसकी
तासीर इतनी गर्म होती है कि उसे खानेवाले मवेशियों के गोबर फब्बारे की तरह निकलते
हैं। और, उसकी ऊष्णता में खरगोश जैसे कोमल प्राणी के छिपने का प्रतीक और भी व्याख्येय
है। ऐसे सुन्दर, मनभावन, चंचल, निष्कलुष प्राणी के भयातुर होने और इतने ऊष्ण
पौधों की ओट में छिपने की विवशता, आखेटकों की क्रूरता को कई गुणा बढ़ा देती है। इस
कविता की रूप-रचना में कवि-बर्ताव तो प्रेम-कविता जैसा है, पर वस्तुत: यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता आपातकाल के शासकीय आचरणों को
शर्मसार करती है। पगडण्डी के सातत्य की सुनिश्चिति बताते हुए इसमें कवि जिन्हें
बुला रहे हैं, असल में वह उनका अपना ही शौर्य, पराक्रम, साहस और चेतना है; वे कहीं
गए नहीं हैं, उन्हीं में हैं, और उन्हें मालूम है कि सब कुछ छिन जाने के बाद
भी उनके पाँव के नीचे की जमीन उनके साथ है। उनके आने के लिए पगडण्डी भी बदस्तूर
कायम हैं। कदाचित चतुर्दिक फैले क्रूर वातावरण में कवि को अपनी यह पूँजी
असुरक्षित लग रही होगी, हो न हो, उनमें यह भाव उस दौर के कुछेक बौद्धिकों के
सत्ताभक्त हो जाने के कारण आया हो। कवि अपने उस शौर्य-पराक्रम-साहस-चेतना को समूचे
का समूचा सुरक्षित करना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे, क्योंकि
उस विकट-काल में कवि के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय
ने मिट्टी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिवा अपना
सब कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना आसमान,
अपना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरज,
अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा...सब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ।
जबकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि-पराक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माटी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आसमान,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरज,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा हासिल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने के
लिए आमन्त्रण दिया।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आओ/हवा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विपरीत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिशा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/सूरज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रोध</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माथे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झेलते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीतने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदौलत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आओ/...यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठीक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पक्ष</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/हवा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुकूल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/फिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगडण्डी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बढ़ते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगेगा/यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगातार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आपातकाल
की दुष्कृति को मुँहतोड़ जवाब देनेवाली यह प्रशंसनीय कविता है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हथेलियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरा' शीर्षक
कविता देखने में पत्नी को सम्बोधित लगती है, किन्तु इसकी अर्थ-ध्वनि
भावकों को इसके रचनाकाल में खींचकर ले जाती है, जब समय की आँच से दग्ध कवि के
मनोजगत पर छाया आतंक स्पष्ट होता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'माँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही/अब</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सराबोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखें/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मक्खन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भेली</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरा/ हथेलियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है तुम्हारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरा/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दहशत/जानता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकेंगी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हथेलियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीतलता/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वक़्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँच</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/मक्खन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भेली</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरा/पिघल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाए</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
पद्यांश भावकों को इस कविता की शुरुआत में ले जाती है, जहाँ बचपन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की हथेलियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँ के
दिए मक्खन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भेली है,
भेली पर गढ़ी हुई आकृति है, आकृति में पत्नी है, मक्खन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भेली जैसा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्नी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का चेहरा
है; और कर्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मक्खन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्नी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्बन्धों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पिघलने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">असमर्थता
है, सीने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दहशत
है।...यह दहशत वस्तुत: आपातकाल की है, मदन कश्यप ने अपनी भिन्न-भिन्न कविताओं
में उस एक ही दहशत को भिन्न-भिन्न प्रतीकों में स्पष्ट किया है। जैसे कोई
महान गायक भिन्न-भिन्न आरोह-अवरोह के आलापों से एक ही भाव को प्रकट करते हों;
जैसे कथक नृत्य के नर्तक भिन्न-भिन्न भंगिमाओं से एक ही भाव को स्पष्ट
करते हों। इसी क्रम में उदास आँखें और चुप चेहरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'फैलते आसमान और सिकुड़ती धरती के बीच/किसी हँसी की तलाश'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
(हँसी की तलाश) करते रहते हैं; आपातकाल के आतंक में मनुष्य मात्र के चेहरों से
हँसी तो गायब हो गई थी, पर आँखों और मन पर तो आपातकाल भी पहरा नहीं दे सकता था।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसी क्रम में उन्होंने स्पष्ट किया
कि नीम की शीतल छाया में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'राशनकार्ड
लिए गेहूँ-चीनी पाने का इन्तजार'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> करते हुए, दाँत से नाखून
काटते हुए, कतार में खड़े रहकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टिकट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खिड़की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुलने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्तज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कितना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अलग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेमिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्तज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(तुम्हारा
इन्तज़ार)! इन्हीं परिस्थितियों में फिल्म देखकर आने के बाद उन्हें चाँद दरख्तों
के बीच से झाँकता प्रतीत होता है; जैसे रोशनदान से मधुबाला झाँक रही हो। उन्हें सारा
देश एक </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महल</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसा लगता
है <i>'जिसमें जिन्दगियाँ रूहों की तरह भटक रही हैं'</i> (</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महल</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़िल्म
देखकर)!</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु
साल भर बाद सन् 1977 आते-आते भारत देश का राजनीतिक परिदृश्य बदला और जनसामान्य
को एक बार फिर से शासकीय बन्दर-बाँट का झटका लगा। आपातकाल से ऊबी-अकुलाई जनता के
जीवन में ऐसा कुछ भी नया नहीं हुआ, जो उन्होंने अपने सपनों में देखा था। <span class="fcup0crqmqod">सन् 1965 के भारत-पाक युद्ध के दौरान भारत के द्वितीय प्रधानमन्त्री
लाल बहादुर शास्त्री</span> द्वारा दिए गए 'जय जवान जय किसान' के नारे मदन कश्यप
ग्यारह वर्ष की आयु से<span class="fcup0crqmqod"> ही सुनते आ रहे थे</span>। इस राष्ट्रीय
नारे में किसानी श्रम के लिए जिस सम्मान का भाव अनुमित किया गया था; सन् 1977
के कांग्रेस विरोधी शासन में भी उन्हें किसानी संस्कृति के आधार, हलवाहों के
लिए वैसा सम्मान नहीं दिखा। हथियार-युग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में भी हलधरों का हथियार हल ही रहा। ऋषि दधीचि की निष्ठा
से जमीन्दारों के खेत को हरा-भरा करने और अन्न उगानेवालों की अवहेलना देखकर कवि
ने उनके निरासक्त अवदान को उनकी पीड़ा बनाने की चेष्टा की --<i> 'मुट्ठी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ये</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इत्ती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फसलें</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">... पूरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मालिक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँचाकर/तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">केवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थकान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ/घर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वापस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/बीज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कदम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चूमते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/बालियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँहों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेलती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनाज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टोकरियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लाड़ले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बच्चे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढोते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/फिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूखे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
कविता के बीचवाले अंश में श्रम, श्रमिकों की निष्ठा, प्रकृति, फसल, किसानी
क्रियाएँ, जमीन्दारी शोषण...सबकी जीवन्त तस्वीर खींचते हुए कवि अन्तिम अंश
में हलवाहे से प्रश्न करते हैं कि <i>'आखिर तुम्हारे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मालिक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेट/कितना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़ा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हलवाहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाई/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिवार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हड्डियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गलाकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी/उसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाते/उसकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कितनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेज़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगातार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झुलसती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चमड़ी/पत्नी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँहों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती (हलवाहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाई)</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">?</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुल
मिलाकर बीसवीं शताब्दी के ढलते समय में आकर भी, कांग्रेसी कुशासन से मुक्ति
पाकर भी जनता स्वयं को कठपुतली ही समझ रही थी। चारो ओर गहन अन्धकार छाया था। ऐसे
समय में सामुदायिक जड़ता दूर कर जन-जन में चेतना का प्रसार करना अनिवार्य था। अन्धेरे
के पिघलने, धूप के गर्म होते जाने, जन-जन की धमनियों के रक्त के गर्म होते जाने, नसों
के तन जाने, मुट्ठियों के बँध जाने, हजारों हज़ार मुट्ठियों के तन जाने का सन्देश जन-जन
को देना (मुट्ठियाँ तन रही हैं) कवि को अनिवार्य लगा, सो उन्होंने दिया!</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1979 में आकर स्थितियाँ थोड़ी और गम्भीर हुईं। शासकीय लटके-झटके को समझने में
कवि भी कुछ सावधान हुए। अपने शासन के तीसरे वर्ष में प्रवेश कर गई वैकल्पिक
सत्ता की चतुराई में उन्हें पूर्ववर्ती शासकों की क्रूरता और खूँखारपन दिखने
लगे। उन्हें लगने लगा कि इसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निखरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर जो
हँसी है, उस हँसी में हमारी हँसी का कोई बिम्ब नहीं है। इसलिए उन्होंने उस
शासक को उसकी कुटिलता का बोध कराते हुए साफ कहा कि अब तुम अपना रास्ता लो, हमें
तुम्हारी जरूरत नहीं, तुम्हारी हँसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की उत्तेजित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धारा तुझे मुझसे अलग करती है <i>'जैसे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुझे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें/किनारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँटती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई/हँसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उत्तेजित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धारा/बह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो (तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी)</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाल-क्रीड़ाओं
के प्रतीकन द्वारा उस दौर के सामुदायिक जीवन के भोलेपन और निरीहता को रूपायित
कर उन्होंने स्वयं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जन-जन
का दिग्दर्शक बनाया और स्वयं को निरुपाय देखा, धरती</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिछा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ। जनता,
सियासत की सुरंग में चल रहे खेलों से अनभिज्ञ और निश्चिन्त थी, जैसे सीमित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दाँव</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेंचों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ खेल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैदान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में खेलते
और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीतते
और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तालियाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बजाते
बच्चे अनभिज्ञ रहते हैं, खुशी से झूमते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं फागुनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इठलाती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गेहूँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बालियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह। उनकी
खुशियाँ देखकर माँ-पिता को भी खुश होना पड़ता है <i>'हँसने</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पिता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचैन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराजय/माँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुबकती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यथा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आहत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकांक्षाएँ/हरसिंगार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजले</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह/मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झड़ती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इनकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नन्ही</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नन्ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वयं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिछा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महसूस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ (बच्चे)।'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'भूमिगत</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग'</span><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो
उन्होंने षड्यन्त्रकारी सत्ताधीशों को पर्यावरण संकट की भयावह परिणति की ओर
संकेत करते हुए धमकी दी है कि <i>'जलते</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूखण्ड</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/धरती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काटकर/मिट्टी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँटकर/अलग</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थलग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
बतलानेवाले दुष्टो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">याद रखो
कि आग लगती है तो<i> 'जंगल</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जलाशय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जलता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/ज्वालाएँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वसुधा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह/पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माटी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जलने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्भव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुझाना/...सब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जलकर/सब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गलकर/मिट्टी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/जानो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है मिट्टी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जलती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
कोयला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खदानों
के कूपलेन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फैले अन्धेरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को वे
सियासी बाज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झुण्ड द्वारा
फैलाए अन्धेरे की तरह देखते हैं ('कूपलेन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरा')।
उस अन्धेरे को वे सहज अन्धेरा नहीं मानते, इसलिए वे ललकार की भाषा में उन
आखेटकों से पूछते हैं,<i> 'ऐ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोशनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेलने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले/ उजाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तमाम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सफ़ेदपोश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परजीवी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोगो/जरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिसाब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगाओ/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोज</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/कितना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धमनियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/ताजा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गरम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़ून</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
और सफेपोश चुप रहते हैं। कोई जवाब नहीं मिलता, कोई कविता नहीं बनती। जहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर्फ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मजदूर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही रहते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों, जहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषा या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोटियाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँगे या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूदखोरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिड़गिड़ाए,
वहाँ कविता बने भी तो कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
और कविता बन भी जाए तो क्या हो</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
<i>'हर</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अत्याचारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामने/गत्ते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुदर्शनचक्र</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समान/निरर्थक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आपकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
आठवें दशक के सामुदायिक जीवन की विडम्बनाओं को इसी तरह रेखांकित करती उनकी कविताएँ
'चाँद चौथी का', 'कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गूँजता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है', '
प्रतीक्षारत' आदि विशिष्ट ध्वनियों की ओर इशारा करती हैं। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन
कश्यप के पहले संग्रह <i>'लेकिन उदास है पृथ्वी'</i> में समाविष्ट पचास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविताएँ,
पाँच महत्त्वपूर्ण खण्डों में विभक्त हैं। पहला खण्ड हिन्दी के महत्त्वपूर्ण कवि
वीरेन डंगवाल को अपनी काव्य-पंक्ति के साथ समर्पित है कि <i>'हमारे रक्त में बर्फ
के बुरादे भरते हुए/शिशिर आ रहा है।'</i> इस पंक्ति से कवि अपने अग्रज कवि को
अपने समय के एक खतरनाक षड्यन्त्र से सावधान करते नजर आ रहे हैं। षड्यन्त्रकारियों
के अन्य दुष्कर्मों से अपने सहयात्री रचनाकार विजयकान्त को सावधान करते हुए दूसरा
खण्ड समर्पित है कि <i>'वे पेड़ों को काटना नहीं चाहते, उनका हरापन चूस लेना
चाहते हैं।' </i>तीसरा खण्ड डॉ. शम्भुनाथ को इस आशा के साथ समर्पित है कि <i>'पृथ्वी
के किसी कोने में तो होगा मीठा जल।'</i> यह सम्भावना पृथ्वी की भव्यता और सम्पन्नता
के प्रति आशान्वित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चौथे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समर्पण</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाक्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कथाकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संजीव</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूचना-स्वरूप है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसमें
कोलियरी क्षेत्र में सफेद पोशाक की पवित्रता को लांछित करनेवाले सूदखोरों की छुद्रता
दिखती है और वे कहते हैं कि <i>'यहाँ सफेद कपड़ों में सिर्फ सूदखोर आते हैं।' </i>पाँचवाँ
खण्ड इस समय के महत्त्वपूर्ण चिन्तक रविभूषण को समर्पित करते हुए कवि कहते
हैं कि <i>'वे इस सपने का खतरा जानते हैं।'</i> इस खण्ड की कविताएँ दुनिया भर
की शासकीय कुटिलताओं को परखती हुई मनुष्य और मनुष्यता की चिन्ता करती है।
यहाँ 'वे' उन साधारण मनुष्यों का सर्वनाम है, जिन्हें इस इस धरती के स्वम्भू प्रभु-वर्ग
रौंदते रहना चाहते हैं। इन कविताओ का ऐसा संयोजन-वर्गीकरण, इसकी उद्देश्यपरक
दृष्टि एवं प्रभावोत्पादकता को वैशिष्ट्य प्रदान करता है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1987 में रचित इस संकलन पहली कविता 'शिशिर आ रहा है' सुविधा और दुविधा, सुख और
दुख के आसन्न संघर्ष को सूक्ष्मता से रेखांकित करता है। समुन्नत चेतना सम्पन्न
कवि मदन कश्यप वस्तुत: हिन्दी के सृजनात्मक क्षेत्र में ऐसे वरदान हैं, जिनकी
पैनी दृष्टि किसी सावधान प्रहरी की तरह सदैव अपने आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक,
शैक्षिक, सांस्कृतिक मूल्य की मूल्यवत्ता के लिए आवेगमय रहती है। अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रचनात्मकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रारम्भिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से ही वे भारतीय राजनीति की विसंगतियों
से हत-आहत सामुदायिक जीवन की पीड़ा का संज्ञान लेते रहे हैं। प्रेम-कविताओं के
अलावा उनकी समस्त रचनाओं में शासकीय विसंगतियों पर बेहिसाब क्रोध रहता है, पर
उस क्रोध की अभिव्यक्ति उनके कौशल के साथ तीक्ष्णतर व्यंग्य में ढल जाती
है। प्रयुक्तियों में तो कहीं नहीं दिखता, पर प्रभाव में उनकी कविताएँ राजकमल
चौधरी की तरह उग्र आवेग से भरी हुई, नागार्जुन की तरह उद्वेलित करती हुई और
केदारनाथ सिंह की तरह सहजता से संचरित होती है। रोचक यह है कि कथ्यात्मक वैविध्य
में बिम्ब-प्रतीक-रूपक रचने का बहुरंग भी इनके यहाँ इन तीनो पूर्वज कवियों का
स्मरण कराता है। पर ध्यातव्य है कि अपने किसी अनुसन्धान या प्रयुक्ति में
वे किसी को दुहराते-से नहीं दिखते। 'कालयात्री' कविता पढते हुए किसी सुअधीत
पाठक को राजकमल चौधरी, 'पुलिस अधिकारी' पढ़ते हुए नागार्जुन, 'छोटे-छोटे ईश्वर'
पढ़ते हुए केदारनाथ सिंह, 'किसी विस्थापन की तरह नहीं' पढ़ते हुए विनोद कुमार
शुक्ल का स्मरण हो आए, तो इसका यह अर्थ कतई नहीं होगा कि इनके यहाँ किसी अग्रज
पीढ़ी की बातें दुहराई गई हैं। इनकी रचनाएँ अपने समय के पाठकों को यह प्रेरणा भी
देती है कि आशाओं-आस्थाओं की जैसी सम्भावनाएँ पूर्वज कवियों के सामुदायिक परिवेश
में बची हुई थीं, परवर्ती काल के बौद्धिकों ने अपने लालची स्वभाव के कारण उनकी
भी समाधि बना डाली, अब कुछ भी सम्भव होगा, तो जनसामान्य के द्वारा ही होगा।
अपने इसी अनूठेपन के कारण वे अपने समय के अन्य कवियों से सर्वथा भिन्न हैं।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि
को मालूम है कि शरद् ऋतु की घनघोर ठण्ड आने से पहले शिशिर की ठण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> धीरे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और पृथ्वी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गर्म</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखनेवाला सूरज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का ताप दुर्बल होने
लगता है। ताजा कटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुआल<span style="color: red;"> </span>और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोल्हुआर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुड़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनभावन महक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक जनसामान्य की
घ्राण-शक्ति को सहलाए, पर शिशिर की छाती रौंदकर आई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शरद्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरज</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ताप</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को लाचार बना देगी, मनुष्य आप से आप
लाचार हो जाएगा। चिन्तनीय है कि यह शिशिर की ठण्ड क्या शिशिर की ही ठण्ड
है</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">...नहीं। यह ठण्ड
मनुष्य की ऊष्मा मिटा देने के लिए लोकतन्त्र के देवताओं द्वारा सृजित ठण्ड
है, जो धीरे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे लाई जा रही है, भोली जनता को अभ्यस्त बनाकर निर्ममता
से उसका गला रेतने की तरकीब है। इसी कारण तो कवि ने </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संग्रह के
इस खण्ड की कविताएँ अग्रज कवि वीरेन डंगवाल को समर्पित करते हुए लिखा कि <i>'हमारे
रक्त में बर्फ के बुरादे भरते हुए/शिशिर आ रहा है।'</i> यह पंक्ति उस दौर के
खतरनाक षड्यन्त्रों से पूरे सृजनात्मक समूह को सावधान करती है। इस खण्ड की सारी
कविताएँ सत्ताधारियों द्वारा जनता को फँसाने के लिए फेके जा पाशे की पहचान करती
हैं। त्रासद है कि इनके संयन्त्र केवल शरीर ही को नहीं, हमारे रक्त तक में बर्फ
के बुरादे भर कर हमारे संस्कारों को ऊष्माविहीन करना जानते हैं। शिशिर की ठण्ड
से बचने के लिए आम जनमानस की चेतना टटोलते हुए कवि पूरे का पूरा लोकाचार और
सामुदायिक जीवन की सारी पद्धतियाँ टटोल लेते हैं, पर वे करें क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे तो
देखने लगते हैं कि <i>'</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उफनती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचैनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/मादक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नशीली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थपकियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/आहिस्ता</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आहिस्ता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोशिश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/शिशिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे में कवि सारे </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुचिकर
प्रसंगों और सुखमय चर्याओं के प्रतिकूलन का </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चातुर्यपूर्ण रूपक गढ़ते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं और बड़े प्रभावी
ढंग से </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पष्ट करते हैं कि सुविधाओं में लिप्त कराकर जनता को जिबह
करनेवाली सत्ता का आखेटक उद्देश्य हमारे समय के बौद्धिकों को समझना होगा। ये
हमारे समय के बुनियादी प्रश्न हैं, इसका समाधान ढूँढना इस दौर के कवियों का दायित्व
है; ऐसा न कर पानेवाले कवियों पर उन्होंने अपनी कई कविताओं में तंज कसा है। वे
लोकतन्त्र के इन बहेलियों की गिद्ध-दृष्टि को इतनी सूक्ष्मता से पहचानते हैं
कि उनके नेपथ्य की मंशा भी भाँप लेते हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसीलिए वे सावधान होते हैं कि हमारी
उमस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छटपटाहटें आगे बढ़कर कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिशा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढूँढे, इसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले ही <i>'हमारी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गरमाहट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/नुकीली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठण्डी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेधते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/हमारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/कुहरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीवारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुनते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/शिशिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और अन्तमें अपने
समय के कवि नागरिक और नागरिक कवि को वे सलाह देते हैं कि<i> 'कल</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कलेवे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुट्ठी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भात</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जुगाड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ/पूरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
रोटी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सवाल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/निर्मम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठण्डेपन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दबाते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए/शिशिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/...इससे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बर्फ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुहरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिशाएँ/सुलगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अलाव...।'</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1987 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
संचालित भारतीय लोकतन्त्र की जड़ीभूत शासकीय कुटिलताओं और जनविरोधी आचरणों का नग्न
चेहरा जिस किसी को स्मरण होगा, वे आज भी तय करने में सक्षम होंगे व्यवस्थापकीय
नीति में उनकी हैसियत मनुष्य की थी या कठपुली की। पर मदन कश्यप को स्पष्ट था
कि जनसामान्य को दिया जानेवाला शासकीय प्रलोभन उन्हें शिष्ट राजभक्त बनाने
का लेमनचूस था, शिशिर ऋतु का गुदगुदी भरा गुनगुना अहसास था; वह शिशिर नहीं, राजनीतिक
रूप से उसके ऊष्मा-हरण का उद्योग था; जो आनेवाले समय में मनुष्य की जीवन पद्धति
को दबोच लेता; उसकी बची-खुची ऊष्मा को नुकीली ठण्ड से भेदकर उसके सपनों को नेस्त-नाबूदकर
देता।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
संग्रह की 'घर' शीर्षक कविता अनेक सन्दर्भों से महत्त्वपूर्ण है। बालपन की कोमल स्मृतियों,
घर से बेघर होने की पीड़ाओं और मानवीय संवेदनाओं को इसमें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि ने
ऐसे रचनात्मक कौशल से उपस्थापित किए हैं कि यह 'घर' कवि का घर रहा ही नहीं, यहाँ
पूरे समुदाय के निजी घरों का दीर्घ विमर्श तैयार हो गया। यह कविता मदन कश्यप
ने सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1987</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
में तब लिखी थी, जब उनके गाँव का पुश्तैनी घर टूट गया था, जिस घर से कवि की कम
से कम तीन पीढ़ियों की स्मृतियाँ जुड़ी थीं। पर पता नहीं किस हड़बड़ी में, इसे
कुमारेन्द्र पारसनाथ सिंह की कविता मानकर बहु-अधीत विद्वान आनन्द प्रकाश ने <i>'पत्थरों
का गीत'</i> संग्रह में शामिल कर लिया। सम्पादक को जानकारी दी गई, तो उन्होंने खेद
प्रकट किया। इसके बावजूद इस संकलन पर दिल्ली विश्वविद्यालय में शोध हुआ और
शोधार्थी ने सर्वाधिक चर्चा इसी कविता की की। सन् 2016</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में <i>'नया
ज्ञानोदय'</i> पत्रिका के वार्षिकांक में यह घटना फिर से दुहराई गई; इस बार यह
कविता वरिष्ठ कवि विजय कुमार के नाम से छपी; पर इस बार आपत्ति स्वयं विजय
कुमार ने ही की। मनुष्य के बेघर होने की पृष्ठभूमि के साथ</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन कश्यप
ने अपने और अपनी कविता के घर के बेघर होने की यह पीड़ा इस संग्रह के दूसरे संस्करण
की 'कैफियत' में व्यक्त की है। यह कथा हिन्दी के अराजक सम्पादन-कर्म को भी
प्रश्नांकित करती है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्य-वैषम्यमूलक
बिम्ब बनाकर और वस्तु में चेतना समाविष्ट कर कविता की अर्थ-ध्वनि को
वैराट्य देने के मदन कश्यप के कौशल की कितनी भी प्रशंसा कम होगी। उनके इसी कौशल
के कारण उनकी कविताओं के भावक कविता में रेखांकित प्रसंगों में स्वानुभूति की
तरह स्मृतियों में खो जाते हैं। उस घर के गिरने की पूरी प्रक्रिया में वे घर
के एक-एक अंश की चेतना को रूपायित करते हैं। उन्हें यकीन है कि गिरने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस घर की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नोनियाई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीवारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने उन्हें याद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होगा; उस घर का ठाट भदभदाकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले उनके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कन्धे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतीक्षा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में थोड़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुका</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होगा। यहाँ तक कि
चूहा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकड़ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोशिश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में, उस ठाट से फिसलकर
उनके पाँव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास गिर जानेवाले साँप की विफलता भी उन्हें याद आई। पर
चतुराई प्रशंसनीय है कि बालपन में अपने पाँव के पास साँप के गिरने से अपना भय
उन्हें याद नहीं आया। यकीनन उन्हें भय नहीं हुआ होगा, या फिर भय की स्मृतियों
से वे परहेज करते होंगे। इसमें दूसरी सम्भावना प्रबल है। मदन कश्यप की कविता न
तो कभी उनके भय को रेखांकित करती, न अपने नायकों की भयाकुल मन:स्थिति को। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
कविता में वस्तुत: रहवासियों की स्मृतियाँ घर के तिनके-तिनके में जीवित रहती
हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी
संवेदनशील मन को कल्पना करते देर नहीं लगेगी कि घर केवल टाट-फूस से बने छप्पर का नाम
नहीं होता, घर में पीढ़ियों से जीवन बसर कर रहे मनुष्य की असंख्य अनुरक्तियाँ
जुड़ी होती हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें मलबे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दबने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से पहले तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन खम्भों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में बची अपने स्पर्श
की स्मृतियाँ भी कुरेदती हैं, जिन्हें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकड़कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे बचपन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में चक्कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काटा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे। अतीत-व्यतीत के
अत्यन्त साधारण प्रसंगों का ऐसा असाधारण रेखांकन, जो कविता में आकर सार्वजनिक
उपादेयता प्राप्त कर ले, विलक्षण है। विरासत को बचाए रखने के प्रयास में खर्च
हो गई दो पूर्ववर्ती पीढ़ियों की घनीभूत पीड़ा तो इस कविता में है ही; पर उन्हें
सर्वाधिक पीड़ा किसी अनदेखे 'राकस' के कुकृत्य से सताई गई अपनी माँ की पीड़ा से
है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घर में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके पैदा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतीक्षा थी, छप्परों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चूने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से गीली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देहरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर फिसलकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिरता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ उनका</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचपन था, घर के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिवंगत हुए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दादा और उम्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आखिरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुजारनेवाली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दादी की स्मृति
थी, पर सर्वाधिक मार्मिक वह दृश्य था, जिसमें ओसारे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर धधकती सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मीठी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग के समक्ष भात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकाती पृथ्वी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्त्री उनकी माँ
होती थी, जो मरने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस घर की दीवार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में जड़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी। सावन</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भादो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के नियमित अन्नाभाव
में माँ कोठी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेन्दे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकाले गए चावल
बीनती हुई दादी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के किस्से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के राकस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">याद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती, कि कैसे वह राकस
मिट्टी ढुलवाकर, थका-थकाकर मनुष्य को मार देता। राकस का पराक्रम उसकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चमत्कारी जटा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में होता, जटा नोंच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराक्रम नष्ट।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
लोक-कथा के उस राकस के पराक्रम को उनकी माँ भी परिपुष्ट करतीं -- </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'...कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राकस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जटा/तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चावल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोठी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/फिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जितना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकाते,
जितना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खाते/कभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घटता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चावल/कभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भात।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
यह परिपुष्टि यकीनन माँ के अन्धविश्वास या अज्ञानता का समर्थन नहीं; बल्कि
एक साधन-सुविधाविहीन माँ की तरकीब होती, जो अबोध बालक के झूठी आस्था की ओट में
अपनी विवशता को उजागर होने से बचा लेती। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह राकस कौन था</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> यह राकस वस्तुत: परिवार-मोह, सन्तान-मोह,
व्यवस्था-मोह की दीवार में चुन दी गई एक स्त्री की विवशता थी, जो चाहकर भी उस
राकस की जटा उखाड़ नहीं पाती थी। कविता के इस अंश में स्त्री-विमर्श की ऐसी उज्ज्वलता
खचित है, जिसकी पहचान अभी भारतीय समाज में बाकी है।</span><span style="color: red; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस कविता </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के दूसरे अंश में कवि ने उसी घर में किसी
ठण्डी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भोर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में पत्नी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ललक और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेटी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तोतली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुस्कान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ अपने दायित्व-क्षेत्र
की शुरुआत की, जहाँ जिन्दगी के लम्बे सफर में असंख्य कँटीली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लताओं से उलझकर
दफ्तरों-कारखानों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में दौड़</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए, पत्नी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दर्द, बेटी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गलशोथ, बेटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिल्टी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जूझते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए फिर से वह राकस
मिला, बंगलों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मंचों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर वर्चस्व बनाए उन राकसों की जटा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उखाड़ने की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोशिश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कटकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ मिले; पर कवि
निराश नहीं हुए। उनका वह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा; न नीन्द में,
न सपनों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में, न खून में, कहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं; पर उन्हें इस
पृथ्वी और देश से बेहद प्यार है --<i> 'हे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी/अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घर/प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देश/मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरोदात्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहाड़ों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चंचल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झरनों</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जंगलों</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेतों</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फसलों</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खदानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कारखानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/बेहद</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेहद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।'</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरी
पृथ्वी के सभी उपादानों से प्यार करनेवाले इस कवि की काव्य-संवेदना वस्तुत:
बेहद प्यार से भरा हुआ है। उनके प्यार की सीमा बस प्यार ही निर्धारित कर सकता
है, क्योंकि उस प्यार का सरोकार किसी जाति, धर्म, सम्प्रदाय, वर्ग, धारणा,
क्षेत्र...से नहीं, पूरी पृथ्वी और मानवीयता से है। यहीं आकर मदन कश्यप के इस
पहले संग्रह के शीर्षक की सार्थकता सिद्ध होती है -- <i>'लेकिन उदास है पृथ्वी।'</i>
सब कुछ तो सही चल रहा है। आम चुनाव लगातार हो रहे हैं, घपले-घोटाले हो रहे हैं,
खून-खराबा-दंगा करवाया ही जा रहा है, प्राकृतिक आपदाएँ आ ही रही हैं, किसानों की
भूखमरी और आत्म-हत्याएँ जारी ही हैं, अबलाओं के बलात्कार आए दिन होते ही रहते
हैं, राजनीतिज्ञों की थोथी घोषणाएँ होती ही रहती हैं, मँहगाई बढ़ती ही जा रही है,
घूसखोर की समृद्धि हो ही रही है, निठारी काण्ड हो ही रहा है, राजनेताओं की
मौज-मस्ती बढ़ ही रही है, फिर 'पृथ्वी उदास क्यों है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">?' इसलिए कि जिस पृथ्वी से मदन कश्यप
को इतना प्यार है, उस पृथ्वी की सबसे सुन्दर स्त्री इस पृथ्वी को तबाह
करनेवाले 'राकस' की पराक्रमी जटा उखाड़कर उसे निष्क्रिय और निरर्थक नहीं बना
पा रही है। पृथ्वी सर्वसहा होती है, सब कुछ सह लेती है, माँ की तरह; पर अपनी पीठ
पर पसरी हुई सृष्टि की अधिष्ठात्री, सबसे सुन्दर स्त्री की त्रासद विवशता
वह पृथ्वी कैसे देखेगी? इसलिए </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदास है पृथ्वी। </span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन
कश्यप का विषय-क्षेत्र अत्यन्त उदार और विराट है। पूरी पृथ्वी के लिए उदार
हैं। अपने निज और संकुचित धारणाओं से उन्हें बड़ी चिढ़ है। उनकी इस धारणा की
स्पष्ट अभिव्यक्ति उनके पाँचवें कविता-संग्रह <i>'अपना ही देश' </i>की 'बिजूका'
(सन् 2005) शीर्षक कविता में हुई है, जिसमें कवि ने स्वयं को ही एक बिजूका की
हैसियत में खड़ा कर दिया है। मानवीय छुद्रताओं को अपने ऊपर ओढ़कर उन्होंने
बताया कि वे खेतों में बिजूके की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
तरह अनन्त की ओर बाँहें फैलाए इसलिए राजी-ख़ुशी खड़े हुए थे कि अपने कुटुम्बों को
आपद-विपद से बचाएँ और अनन्त में फैले सन्मार्ग अपनाकर वे कुछ बेहतर करें, पर ऐसा
हो न सका। कुटुम्बों ने अपने आलस्य, बेपरवाही और छुद्रताओं में न केवल अपना, बल्कि
बिजूका बने अपने महान विचारक कुटुम्ब को भी किसी काबिल नहीं रहने दिया।
धीरे-धीरे उसके वस्त्र सड़े, धरती में गड़े पाँव और फैले हुए हाथ जड़ हो गए, और
अन्त में महसूस हुआ कि उनका सिर त्यागी हुई काली हाँड़ी हो गया। विवेकहीन
राजनीतिक व्यवस्था, दानवीय दुर्नीति से भरे स्वार्थी शासन-तन्त्र और दूसरों
के हिस्से के पवन-प्रकाश-पायस चुरानेवाले व्यवस्थापकों की चेतना ने मनुष्य को
ऐसा 'बिजूका' बनाया कि वह सही अर्थ में 'बिजूका' भी नहीं रह गया, क्योंकि मनुष्य
के स्वभाव में -- </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे पहले दुनिया को बदलने का सपना मरा/एक
ख़ूबसूरत दुनिया में हो मेरा घर की जगह पर मैं सोचने लगा/दुनिया में हो मेरा
ख़ूबसूरत घर/फिर एक-एक कर वह सब कुछ मर गया/जिनके मरने से आदमी मर जाता है...।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1987 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
आसपास का समय भारत देश में राजनीति के अपराधीकरण और अपराध के राजनीतिकरण का समय था।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आपातकाल
से मुठभेड़ करने के लिए सर्वदलीय राजनीतिक पार्टियों का जैसा गठजोर तैयार हुआ था,
उन सबकी स्वार्थपरता ने उन्हें ऐसा तिकड़मी बनाया कि नागरिक-जीवन को उन सब ने
मिलकर हमेशा-हमेशा के लिए ऊबी हुई जनता का देश बना दिया। उन तिकड़मियों के
कारण इस देश का ऊबा हुआ नागरिक हर चुनाव में विकल्प ही टटोलता रह गया, सुचिन्तित
प्रतिनिधि कभी नहीं चुन पाया। लोकतन्त्र के मन्दिर 'संसद' में पहुँचे ये वैकल्पिक
प्रतिनिधि, जनता के पथ-प्रदर्शक होने के बजाय नागरिक संसाधनों के लुटेरे हो गए।
ऐसे खूँखार प्रतिनिधियों तक जनता की दुख-दुविधा तो ईश्वर भी न पहुँचाएँ। मदन
कश्यप जैसे कवि की जरूरत ऐसे ही बुरे समय में नागरिक चेतना को दुरुस्त करने के
लिए हुई। क्योंकि राजनीतिक सुरंगों में पापिष्ठ नीतियों के निर्माताओं की
कर्म-कुण्डली उनकी पढ़ी हुई थी।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजमार्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोखले</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थ-गौरव</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तार्किकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रेखांकित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'पगडण्डियाँ'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1981)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता लोक-निर्मित पगडण्डियों की
महिमा निरूपित करती है। समाज का वह हर व्यक्ति पगडण्डियों की रचना-प्रक्रिया
जानता है, जो इस पर चलकर कहीं जाता है; पर इस तथ्य की ओर किसी का ध्यान नहीं
गया होगा कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> पगडण्डियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
का निर्माण राजकीय बजट से नहीं, सुनिश्चित योजनाओं से नहीं, जीवन के उद्देश्यों
की पूर्ति में </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चक्कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगानेवाले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कामकाजी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाँवों से होता है;
लोगों ने अब तक अभिकलन नहीं किया होगा कि पाँवों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से निर्मित ये
पगडण्डियाँ राजमार्ग की तरह यूँ ही बिथरकर कभी गाड़ियों-सवारियों की प्रतीक्षा
नहीं करतीं; वे संकल्पों के पाँवों में अनुराग से चिपके किसी धूलकण का बेशक इन्तजार
करती हैं, पर मौके-बेमौके सपने</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> <i>'</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगडण्डियों</span></i><i><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाड़ियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलतीं/फौजी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झण्डा</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परेड</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती/टैंकों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गड़गड़ाहट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी
सुनाई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देती/पगडण्डियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाँव...।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में कवि निष्पत्ति देते हैं कि<i> 'किसान</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">औरतें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बच्चे/अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिहनत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/इतिहास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगडण्डियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/और
जब कभी पगडण्डियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोड़/राजमार्गों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/इतिहास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है...</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह कविता भारतीय लोकतन्त्र के दूसरे
मध्यावधि चुनाव के तत्काल बाद सन् 1981 में अवश्य लिखी गई, पर विगत वर्ष के
किसान आन्दोलन में इसकी परिपुष्टि ने एक बार फिर से प्रमाण दिया कि 'कवि
भविष्यद्रष्टा होता है।'</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
राजनीतिक विडम्बना ही है कि सामुदायिकता के सहजीवी पगडण्डी, सर्वदा उपेक्षित रह
जाती है, पर गाँवों से श्रम-प्रतिभा के पलायन और गाँवों में पूँजीपतियों के
उत्पाद ठूँसकर उसके जीवन-यापन का बजट चरमरानेवाला राजमार्ग प्रमुखता पा रहा है। जो
लोग गाँवों में पक्की सड़कों के आगमन को विकास का संकेत मानते हैं, उन्हें सबसे
पहले अपनी समझ को दुरुस्त करना होगा कि यही पक्की सड़क उनके घर की रोशनी हर कर
ले जाती है, असली विकास तो उसके दैनिक बजट समृद्ध करने से होगा। पगडण्डियों पर
चलनेवाले पाँव कभी राजमार्गों के आदर-सम्मान को लालायित नहीं होते। क्योंकि वे जानते
हैं कि पगडण्डियों की दिशाएँ बेशक निर्धारित नहीं होतीं, अन्तरिक्ष से लिए हुए
गूगल चित्र बेशक उसके रास्ते नहीं दिखाते; पर पगडण्डियाँ राह भटके मनुष्य को आगे
निकलने की गुंजाइश देती हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसी
तरह पीढ़ी-दर-पीढ़ी अपने वर्चस्व-संचार के लिए जमीन्दार द्वारा पाले गए हाथी के
रूपक के सहारे 'बूढ़ा हाथी' (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1983</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">)
कविता में कवि ने जली हुई रस्सी के ऐंठन की तरह नष्ट होती जमीन्दारी अत्याचार,
नृशंसता और अहंकार को रूपायित किया है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन्दार की दूसरी पीढ़ी के जवान
होते-होते थकान और झुर्रियों के मारे वह बूढ़ा हाथी और भी जरायु हो गया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। पर दूसरी पीढ़ी के जमीन्दार को ज्यों
ही आभास हुआ कि वह हाथी, केवल हाथी ही नहीं, उसकी जमीन्दारी की जली रस्सी की
ऐंठन है, उसने उस नृशंस हाथी को गणपति के रूप में पेश कर दिया। गाँव भर की स्त्रियों</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने
गणपति पूजन की, हाथी का महात्म्य बढ़ गया, जयकारा गूँज उठा। और, अस्ताचल को जा
रही जमीन्दारी एक धार्मिक तिकड़म के रास्ते फिर से जनसामान्य के गले की फाँस
बन गई।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
कविता में कवि ने भारतीय समाज की विचित्र विडम्बना की ओर ध्यान आकर्षित किया
है। जमीन्दारों या कि शोषकों का खेल तो इस समाज में सदियों से चल रहा है। नए-नए
तिकड़म तो वे रचते ही रहते हैं; विडम्बना यह कि हमारा अन्धविश्वासी समाज भी
क्रूर जमीन्दारों के नकली भगवत रूप को स्वीकार करने में देर नहीं करता। जमीन्दारों
की दूसरी पीढ़ी ने देखा कि जमीन्दारी-प्रथा-उन्मूलन के बाद अब आतंक फैलाने से
काम नहीं चलेगा, तो धर्म की ओट से शोषण शुरू कर दिया।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> गाँव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इकलौते जमीन्दार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
का </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
होने की वजह मात्र से वह </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बूढ़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथी चिंघाड़ता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दहशत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैदा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता था, गरीबों के
नन्हें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बच्चों और झोपड़ियों को कुचल देता था, मनुष्य को टाँगों के
बीच से चीर देता था, जमीन्दार साहब इसे उसकी मस्ती कहा करते थे; ऐसा इसलिए होता
था कि लोग उन्हें बर्दाश्त करते थे, वर्ना उस बूढ़े हाथी की थकान और बेबसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
ऐसी </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मस्ती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी; मस्ती का स्वांग
था। पर जमीन्दार साहब की ध्वस्त होती उम्र और जमीन्दारी में अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">औसत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उम्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुके हाथी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के मर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने, सड़ जाने,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदबू</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फैलने की कामना होने
लगी थी; जनसामान्य के बच्चों के कुचले जाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाप्त होने लगा था।
पर अचानक एक धार्मिक तिकड़म के प्रताप से हाथी और नए जमीन्दार का जयकारा होने
लगा। तिकड़मधर्मी वर्चस्व के इस कौशल में कवि को जमीन्दार से अधिक क्रोध, उस
भोली जनता के अनावश्यक भोलेपन पर है। पूरी कविता अत्याचार बढ़ने, अत्याचारी के
सड़ने-गलने का रूपक रचते हुए कवि अन्त में एक और रूपक महाभारत से गढ़ लेते हैं,
उन्हें लगा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि <i>'एक</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्जुन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्ममोहित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/भीष्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पितामह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया/इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बूढ़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> अत्याचार करने की नई-नई पद्धतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
में सामुदायिक जीवन की सुख-सुविधा, उल्लास-विलास</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> उपेक्षणीय हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन्दारों
की दृष्टि में नागरिक जीवन खिलौने हैं, जैसे चाहें उनसे खेलें; ऐसा विचित्र
आचार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि को क्षुब्ध करता है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन
कश्यप के अभिज्ञान, अध्यवसाय, कोयला-क्षेत्र से लेकर देश-प्रान्त की राजधानियों
तक में रहवास, भ्रमण, बहुमुखी चिन्तनशीलता एवं कार्यानुभव के समवेत प्रभाव ने कदाचित
उनकी कविताओं के विषय-क्षेत्र को दिग्दिगन्तगामी बनाया और उनकी अर्थ-ध्वनियों
को वैराट्य दिया। कोयला-खदान के धुएँ से लेकर माफियाओं, सूदखोरों, खान-प्रबन्धकों,
मजदूर नेताओं की शृगाल-वृत्ति के दर्द सहते खान-मजदूरों की पीड़ा को निकट से
देखने का उन्हें जैसा अवसर मिला, अपनी सृजनशीलता को मानवीय बनाने में उन्होंने
उसका भरपूर सद्दोहन किया है। इतिहास-बोध, राजनीतिक चेतना और पत्रकारिता में
गहन रुचि ने उन्हें प्रान्त और देश की आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक
जीवन-दशा को सूक्ष्मता से विश्लेषित करने का अवसर दिया। इस अभिज्ञान के कारण
ही प्राय: उनकी कविताएँ इतिहास, सभ्यता, परम्परा, चेतना और जीवन-दशा के इतने
सन्दर्भों से मिलवाती हैं और काव्य-रस के साथ-साथ भावक ज्ञान-भाव से भी सराबोर
हो जाते हैं। वे जान पाते हैं कि सभ्यता, संस्कृति, इतिहास और परम्परा का बोध
ही मनुष्य को मूलोच्छिन्न होने बचा सकता है। मनुष्य विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी
के प्रतिफलों का लाभ बेहिचक ले, पर उसकी सुकीर्ति का; उसकी विकृति को भी धर्म-भाव
से धारण न करे। ध्यान रखे कि विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी का संचालन मनुष्य ही
करता है, जो अधिकांश स्थितियों में अपनी दानवी लिप्सा से मुक्त नहीं रह
पाता। उल्लेख सुसंगत होगा कि हमारे पूर्वजों ने जिस आग का आविष्कार आत्म-रक्षा
और ऊष्मा प्राप्ति के लिए किया था, उस आग से आज के धर्म-रक्षक निरुपाय लोगों
के घर जलाते हैं। निर्माणक वृत्ति का आविष्कार करनेवाला विज्ञान एवं
प्रौद्योगिकी निस्सन्देह वरदान है; विध्वंसक वृत्ति की ओर पाँव रखते ही वह
अभिशाप बन जाता है। जिस सोच-विचार और संसाधन के अन्धानुकरण में लोग अपनी सभ्यता
और सद्वृत्तियों से परांग्मुख हो जाए, वह वैज्ञानिकता हो ही नहीं सकती; क्योंकि
विकृति की ओर सम्मोहन प्रगति नहीं, ह्रास है। मूलोच्छिन्न होकर कोई भी मनुष्य
आधुनिकता और समकालीनता का अर्थग्रहण सही परिप्रेक्ष्य में नहीं कर सकता। आधुनिक
समय के राजनीतिक आखेटकों ने इन्हीं मूलोच्छिन्न लोगों की दुर्बुद्धि का लाभ
लेकर सामुदायिक जीवन को द्रोह,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दंगा,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जातीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भेद-भाव,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्प्रदायिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्मादादि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अखाड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाया।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वेच्छाचारिता
एवं लोभ-लालच की सहज सुविधा के प्रति रुचि-भ्रष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोगों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में बड़ा सम्मोहन रहता है। ऐसे लोगों
की संख्या देखादेखी बढ़ती जाती है, पतनशील नागरिकों का जनमत ऐसे ही बढ़ता है। सभ्यता-विकास
की उज्ज्वल छवि के धारक देश, भारत में यूरोपीय अन्धकार युग की छवियाँ ऐसे ही राजनीतिक
उत्पातों से उपस्थित हुई है। रोमन साम्राज्य के पतन के बाद चौदहवीं शताब्दी के
पूर्वार्द्ध में आर्थिक-बौद्धिक-सांस्कृतिक पतन की जैसी तस्वीर पश्चिमी यूरोप में
थी, मदन कश्यप को बीसवीं शताब्दी के शेष होते-होते वे सारी स्थितियाँ भारत
में दिखने लगीं। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1994-95</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दसवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकसभा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1991-96) चुनाव जीतकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सत्तासीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कांग्रेसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लीला</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय जनता झेल रही थी। पी वी नरसिंहराव
भारत के प्रधान-मन्त्री थे। माना जा रहा था कि उनसे पहले की शासन-व्यवस्था ने
तो संस्थाओं को केवल भ्रष्ट किया, उनके शासनकाल में तो भ्रष्टता का संस्थानीकरण
हो गया। कुछेक लोगों ने उनके ज्ञान एवं तेजस्विता के गीत भी गाए; पर वैसे ज्ञान
किस काम के, जिसका उपयोग देसीय नागरिक की जीवन-दशा सुधारने में या सभ्यता-संस्कृति
के पतन रोकने में न हो पाया? जिस सिनेमा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कन्धे पर समाज और राष्ट्र के उत्थान
का जुआ रखा रहता है, उस भारतीय सिनेमा के खुदमुख्तारों ने सन् 1994 के पूरे वर्ष
में लगभग सवा सौ फिल्में बनाईं, सारी की सारी हास्य, रोमांस, मार-धार, जोखिम की;
समाज को उद्बुद्ध करनेवाला एकमात्र जीवनीपरक सिनेमा, शेखर कपूर निर्मित 'बैण्डिट
क्वीन' है। स्पष्ट है कि यहाँ भी नैतिकता जैसी कोई बात नहीं रह गई थी। संचार-जगत
भी पतनशील रुचि को सहलाने में ऐसे लगा हुआ था कि उन्हें गोपालगंज के जिला
मजिस्ट्रेट जी. कृष्णैया की नृशंस हत्या से कहीं अधिक बिकाऊ भारतीय कन्याओं के
विश्व-सुन्दरी और अन्तरिक्ष-सुन्दरी का खिताब जीतने का समाचार प्रतीत हुआ। राजनीतिक
दुनिया तो पहले से ही भ्रष्ट थी, शैक्षिक वतावरण को ध्वस्त करने की सारी व्यवस्था
शुरू हो गई। भावकों को इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कार्यकाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए
घपलों-घोटालों के सारे घिनौने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कार्यों
की सूची भली-भाँति स्मरण होगी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकतन्त्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामुदायिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर्यवस्थिति 'अन्धकार-युग' जैसी दिखने
लगी; जिसमें मदन कश्यप 'कालयात्री' (सन् 1994-95) शीर्षक कविता लिखने को
उद्वेगित हुए।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
कविता काल-बोध, सभ्यताबोध और समकालीनता-बोध की सूक्ष्म संवेदनाओं से परिपूरित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसके
घनीभूत सन्दर्भ ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्य से इस तरह लदे हैं कि सभ्यता-संस्कृति
से सम्बोधित हुए बिना इसका आस्वाद कठिन होगा। आह्लादक रस-बोध के साथ यह कविता
भावकों को अपनी सभ्यता की तरलता को जानने का अवसर भी देती है। सात हजार वर्षों के सभ्यता-काल
में यहाँ-वहाँ यात्रा करते हुए, कविता के वाचक ने इतिहास के दबे पृष्ठों से उन
तथ्यों को खोज निकाला है, जो लगातार सभ्यता-विकास की अर्थवत्ता के दामन पर
क्रूरता के दाग लगाते रहे हैं। उल्लेखनीय है कि सारे उद्धृत तथ्य यथार्थ हैं,
गढ़े हुए आँकड़े नहीं। इतिहास और सभ्यता के विशेषज्ञ चाहें तो इन तथ्यों की
परीक्षा कर सकते हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगडण्डियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाचक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतिगामी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खण्डहरों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ले</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाचक,
या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कालयात्री,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वयं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
न कोई सहयात्री है, न कोई सम्बल। बस सभ्यता की एक अमूर्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छाया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतीत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह-तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्बोधन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्बोधित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मतोष करते जाते हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीन
टुकड़ियों में रची इस कविता की पहली टुकड़ी में कवि एक अमूर्त सुन्दरी से संलाप
करते आगे बढ़ते हैं, शीघ्र ही वह अमूर्त छाया उन्हें अपनी और अपने पूर्वजों की
सहचरी सभ्यता दिखने लगती है। उस अमूर्त सभ्यता को हड़प्पा-काल से लेकर बीसवीं
शताब्दी के अन्त तक की दर्दनाक गाथा तो कवि पूरी कविता में सुनाते रहते हैं; पर
पहली टुकड़ी के अन्तिम अंश में वे उस मुर्दालोक से बचकर भाग निकलते हैं, जहाँ
शब्द और विचार पूरी तरह मर चुके थे। पर उन्होंने अपनी भाषा के थोड़े शब्द और
अपनी मातृभूमि की मधुर स्मृतियाँ बचा ली थीं। दूसरी टुकड़ी में वे उन्हीं दिनों
की कविता, मृदुबयनी सभ्यता को सुनाते हुए एशिया की अन्धेरी गुफा में चले जाते
हैं, जहाँ भिन्न-भिन्न भूखण्डों की लीला के बीच कहीं से अमेरिका आ घुसता है।
सभ्यता और संवेदना की तिजारत करनेवाले उन सौदागरों के आचरण भी उन्हें रिझा
नहीं पाते, वे वहाँ से भी भाग निकलने से पहले लिखी कविता अपनी मृगनयनी सभ्यता
को सुनाते हुए, यूरोपीय रक्तपायियों के दाँतों की चमक बताने लगते हैं, इस तीसरी
टुकड़ी का खूँखारपन आदिम बर्बरता से भी भयावह है; पर अन्त में वे उजास की दुनिया
और झूठ के पलायन की कामना के साथ चुप होते हैं। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काल-यात्रा
के इस पूरे दौड़ में कवि को अपनी सभ्यता की अवहेलना से घोर पीड़ा हो रही है। मानवीय
और शासकीय वृत्ति के पतनोन्मुख स्वभाव को शीर्षस्थ घोषित करने के तुमुल नाद से
वे व्यथित हैं; व्यथा इतनी वेधक है कि कोई सुनने तक को तैयार नहीं है। धरती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक, जहाँ के तहाँ भटककर भी
वे कुछ हासिल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्तत:</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भिन्न-भिन्न</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सर्वनामों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुनने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आह्वान किया -- हे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निर्वासिते, असंवरितकुन्तले, हे मानिनी,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हे चकितनयने,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हे
सुभगे, हे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मृदुबयनी, हे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मृगनयनी, हे गुनवन्ती और हे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कल्याणी।
पहला और अन्तिम सम्बोधन निश्चय ही नामोनुकूल अर्थवान है। क्योंकि अन्धकार,
जागरण, पुनर्जागरण, प्रबोधन...सारे युगों का दौर पारकर भी इस धरती के लोगों की
मदान्धता कम नहीं हुई। आधुनिक और अत्याधुनिक होने की होड़ में उन सब की दृष्टि
तात्कालिक सुखलीनता पर टिक गई, और सभ्यता निर्वासित हो गई। मानवीय आचरणों की
सारी दुर्गन्धियाँ पूरी कविता में झेलकर कवि अन्त में उस कल्याणमयी सभ्यता
को 'हे कल्याणी' कहकर पास बुलाते हैं, जिसकी हँसी के झरने में बहकर उन्हें उजास
में जाना है। पर, पहले सम्बोधन से भी दो पंक्ति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हड़प्पा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुद्राओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उत्कीर्ण</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इबारतों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सी/
रहस्यमयी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुस्कानवाली'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
उस अमूर्त स्त्री पर कवि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
किंचित सन्देह हुआ, तो पूछ बैठे, <i>'हे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दरी/तुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कौन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्राय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध।'
<a href="#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[10]</span></b></span></span></b></span></a>
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर जल्दी ही उनकी भ्रान्ति टूट गई, और उन्हें विश्वास हो
गया कि वह सुन्दर स्त्री, और कोई नहीं, उनकी सभ्यता ही है। </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमूर्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्बोधित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवेदनशील</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मालाप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।
'अन्धकार'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
'ज्योति' को विस्थापित करनेवाले विनाश-बुद्धि कारोबारियों को धिक्कार है,
जो शरीरत: तो इस पूरे दृश्य से अनुपस्थित हैं, पर उस कर्ता-समूह के दुष्कृत्यों
की सारी आहटें कवि ने सुन ली है। कवि आश्वस्त हैं कि वे बेशक <i>'गली</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डगर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डगर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिटाएँगे/फिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहेंगे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क़दमों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निशान/पृथ्वी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्मृतियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर/रौंदा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नरम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूब/मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तलुओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आहत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई/पंछियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अण्डे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तोड़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैंने/पिल्लों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठाया/चिड़ियों</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूलों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेड़ों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बतियाते/बीता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचपन/हज़ारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पर्श</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर/जिसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदानीरा।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> इन
पंक्तियों में कवि की ओर से किसी अपराध के लिए कोई स्पष्टीकरण नहीं है, आचार
एवं सभ्यता की एक व्याख्या है, जिसमें वे जनसामान्य को बताते दिख रहे हैं कि
'चलना' और 'रौंदना' समान क्रिया नहीं है। जीवन में कभी उन्होंने धरती को रौंदा नहीं,
कोई भी नरम दूब उनके पद-प्रहार से आहत नहीं हुई, कोई भी असंवेदनशील काम उन्होंने नहीं
किए, इसीलिए उनकी आत्मा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर वैसे
हज़ारो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पर्श</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचे
हैं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदानीरा।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता
की अमोघ शक्ति पर उन्हें अटूट आस्था है। मनुष्य के गलियों,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डगरों, पगडण्डियों की पीठ पर मनुष्य के अनुरागमय पद-स्पर्श
के निशान इतने भी भंगुर नहीं होते कि कोई दुष्ट उसे आसानी से मिटा दे। पृथ्वी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक सर्वसहा हो, पर उसे सद्वृत्ति-दुर्वृत्ति की पहचान होती
है। वह अपनी सन्तानों के स्पर्श अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्मृतियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में सुरक्षित रखती है। वे जानते हैं कि इस सृजित अन्धकार
की कलुष छाया से मनुष्यता को केवल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकेगी,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बलि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पशुओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हजार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लम्बी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिंघाड़ें सुनते हुए भी वे कविता को मुअनजोदड़ो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्नानागार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से ही कन्धे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठाकर भागते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं तीनों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस कवि-उद्यम
में भावक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वैसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रोध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तलाश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसा सती की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधजली
लाश ढो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शिव</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मालाप
या बड़बड़ाहट दो ही स्थितियों में होती है </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> या तो कोई
बोलनेवाले की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुने,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुनकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करे;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर
चारो ओर दहशत छाई हो। इस कविता के रचनाकाल में दोनो ही स्थितियाँ थीं, पर मदन कश्यप
कोई ऐसे उच्चारक नहीं कि कोई दहशत उनका उच्चारण रोक दे। असल में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मलाप</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या बड़बड़ाहट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि-क्रोध
है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1947-66 तक के उन्नीस वर्षों की लोकतान्त्रिक विडम्बना देखकर<i> 'मुक्तिप्रसंग'</i>
कविता में राजकमल चौधरी को ऐसा ही क्रोध आया था। <i>'सुरक्षा के</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मोह में ही सबसे पहले मरता है आदमी अपने
शरीर के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इर्दगिर्द/दीवारें
ऊपर उठाता हुआ/मिट्टी के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भिक्षापात्र
आगे और आगे बढ़ाता हुआ गेहूँ/और हथियारबन्द हवाईजहाजों के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/केवल मोहविहीन होकर ही जब कि नंगा
भूखा बीमार/आदमी सुरक्षित होता है/...आदमी को तोड़ती नहीं हैं लोकतान्त्रिक
पद्धतियाँ केवल पेट के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल/उसे
झुका देती हैं धीरे-धीरे अपाहिज/धीरे-धीरे नपुंसक बना लेने के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए उसे शिष्ट राजभक्त देशप्रेमी
नागरिक/बना लेती हैं (मुक्तिप्रसंग/प्रसंग चार, आठ)।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह स्थिति
वस्तुत: खतरनाक थी, जिसमें सदैव के लिए मनुष्य और मनुष्यता को धरती से मिटा
देने की साजिश चल रही थी। यह न तो राजकमल चौधरी का दाय था, न बाद के दिनों में मदन
कश्यप का हुआ। <i>'मुक्तिप्रसंग'</i> के प्रकाशन के लगभग अट्ठाइस वर्ष बाद मदन कश्यप
को स्पष्ट दिखा कि यहाँ धरती से मनुष्यता ही मिटाने की नहीं, सभ्यता तक को
विस्थापित करने का खेल चल रहा है। जन-जागृति की आहट भाँपकर राजनीति के आखेटकों
ने सभ्यता को ही बदल देने की ठान ली। इसलिए मदन कश्यप लोकतन्त्र के दुर्गति की
सीमा पारकर सभ्यता की दुर्गति पर आ गए; क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्यता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकतन्त्र,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुषंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कालयात्री'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि-क्रोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'मुक्तिप्रसंग'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
के कवि-क्रोध से अलग देखा जाना चाहिए। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने
ही देश में निर्वासित हो रही सभ्यता की दुरवस्था कवि को क्षुब्ध करती है। अनन्त
बाधाएँ पारकर अपनी कविता तक आ पहुँची सभ्यता को 'निर्वासिते', 'असंवरितकुन्तले',<a href="#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[11]</span></b></span></span></b></span></a>
और 'मानिनी' सम्बोधन देकर, उनके सामने अपनी थकान एवं बेबसी स्वीकार करते हैं, <i>'मैं</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">योद्धा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्री</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/सैकड़ो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फँसा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा/जाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अज्ञात</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रदेश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और वे
स्पष्ट करते हैं कि <i>'मुझमें</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रक्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुश्शासन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वेणी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवरण</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मानिनी/महाभारत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खत्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/अभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिमन्यु</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।' </span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
कवि का अशक्य-भाव नहीं, परिस्थिति से डटकर सामना करने की तरकीब है। क्योंकि उन
दिनों <i>'खींचो</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तलवार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकालो/जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तोप</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुक़ाबिल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अख़बार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकालो'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
जैसा भाव भी नहीं रह गया था। अंग्रेजों के विरुद्ध अकबर इलाहाबादी (सन्
1846-1921) ने तोप-तलवार त्यागकर अखबार निकालने की सलाह दी; पर मदन कश्यप के
समय का अखबार जैसा औजार भी मौकापरस्ती का शिकार हो चुका था, आरामदायी बगिया
तलाशने लगा था। इसलिए वे अपनी सभ्यता को मनाते हुए भी प्रतीत होते हैं कि अभी
महाभारत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खत्म</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, अभी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिमन्यु</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही मारा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। इस रूपक का अर्थ वही
लगा सकेंगे जिन्हें महाभारत जैसे धर्म-युद्ध के घिनौने आचरण की जानकारी हो।
महाभारत युद्ध के पहले दिन बेशक भीष्म के प्रहार से विराट के पुत्र उत्तरकुमार
और श्वेतकुमार की हत्या हुई, पर वे एक निष्ठावान पराक्रमी योद्धा के प्रहार से
वीर-गति को प्राप्त हुए थे। महाभारत की पहली और आखिरी घिनौनी हत्या पाण्डवों
की सन्ततियों की हत्या से ही पूरी हुई थी। ग्यारहवें दिन के युद्ध में, अभिमन्यु
जैसे पूजनीय नौजवान को व्यूह के भीतर लाकर, छह महारथियों -- द्रोण,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर्ण,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कृप,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कृतवर्मा,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अश्वत्थामा,
शकुनि ने मिलकर जिस घिनौनी पद्धति से हत्या की, उस क्रिया पर तो सृष्टिकर्ता
भी मनुष्य की रचना कर पछताते होंगे। अश्वत्थामा जैसे महारथी ने पाँचो पाण्डवों
के पाँच बच्चों को सोए में मारकर महाभारत के अन्तिम दुष्कर्म पूरे किए। इसीलिए
कवि यहाँ सभ्यता को आश्वस्ति दे रहे हैं कि हे मानिनी! महाभारत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खत्म नहीं हुआ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, अभी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिमन्यु</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही मारा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,
कुकर्मियों की लिप्सा पूरी हो जाने दो, साम्राज्य के लिए लड़े जा रहे इस युद्ध
की समाप्ति के बाद अठारह (कौरवों की ग्यारह और पाण्डवों की सात) अक्षौहिणी
सेना में से ग्यारह के सिवा (कौरवों के मात्र तीन -- कृतवर्मा, कृपाचार्य,
अश्वत्थामा, और पाण्डवों के कृष्ण, सात्यकि, युयुत्सु सहित पाँचो पाण्डव) कोई
बचा नहीं रहा। सभ्यता की तिजारत करनेवाले आज के असभ्य, इस वक्त <i>महाभारत</i>
के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस
दर्द को नहीं माप सकेंगे।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भयावह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खिंचे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अस्तित्व</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचैनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में, वहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचित्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करतबों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यथित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगाह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चकितनयने!...एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पागल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुम्हार/लगातार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्टा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाक/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गढ़ी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकृतियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तबदील</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं/वापस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिट्टी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोंदों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/सैकड़ों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूर्व</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समुद्री</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डाकुओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हड़प</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/वहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजपाट/बाजीगरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धर्माधिकारी/लोग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूलते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषा/
संगीत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अजनबी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धुनें/लगातार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दहशत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/सूरज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शाम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डूबा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/देखते</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखते/उग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीड़ाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहाड़/फूट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पड़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीख़ों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झरने/बह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँसुओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदियाँ।'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भावक
चाहें तो यहाँ पन्द्रहवीं शताब्दी में अपनी यात्राओं के दौरान क्रिस्टोफर
कोलम्बस<a href="#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[12]</span></b></span></span></b></span></a> (सन् 1451-1506) द्वारा
लूटकर लाए हुए अकूत दौलत से स्पेन साम्राज्य को मालामाल करने, और खुद भी मालामाल होने,
और स्पेन साम्राज्य का विस्तार अमेरिका के बड़े</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूभाग तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँचाने
की दुर्नीति को स्मरण कर सकते हैं। क्रूरता से क्षेत्र-विस्तार करना पुनर्जागरण
की किसी भी चिन्ता में नहीं थी। क्रूरता किसी भी दृष्टि से ज्ञानोदय का करतब
नहीं हो सकता। फिर भी यूरोपीय राजनीतिक आचरणों में सभ्यता से परांग्मुखता सदैव
दिखती रही। यहाँ तक कि ज्ञानोन्मुख बौद्धिकों की स्थापनाओं तक की उपेक्षा होती
रही। कोलम्बस जहाँ जाते, स्पेन का झण्डा गाड़ देते, स्थानीय नागरिकों की स्थानीयता
को, उसकी भाषा, संस्कृति, व्यवहार को तहस-नहस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाजीगर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी धर्माधिकारी बन जाते। इसलिए उक्त
पद्यांश में उल्टा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाक घुमानेवाले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पागल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुम्हार
की शिनाख्त़ जरूरी है, जिसके द्वारा गढ़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकृतियाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वापस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिट्टी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोंदों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
तबदील</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो जाती थी। अच्छे-भले
मुक्त-उन्मुक्त मनुष्य को गुलाम बना लेना, बाशक्ल को बेशक्ल बनाने की ही
पद्धति थी। यही प्रमाण है कि वहाँ कोई काम नहीं हो रहा था, काम होने का तिलिस्म
रचा जा रहा था, भ्रम फैलाया जा रहा था, मनुष्य की पहचान मिटाने का उत्सव मनाया
जा रहा था। जीवन का ऊभर-खाबड़ मिटाकर समतल किया जा रहा था। बाजीगर धर्माधिकारी
हो जाए, तो सूरज के उगने या डूबने की स्थिति स्पष्ट होना सचमुच असम्भव होता
है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
समय तो अनन्त जड़ोंवाला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बूढ़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बरगद होता है, स्तम्भ</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मूल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकड़े रहता है, आत्मीय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षणों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में आकर कानों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में अपनी
पीड़ा फुसफुसा ही जाता है कि <i>'हे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुभगे/धीरे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुफा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले/ऐसा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महादेश।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
मछलियों को समुद्र की सतह से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बादलों
की ऊँचाइयों तक उछलने की आजादी थी, चिड़ियों को घोंसले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाने,
जंगली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिरण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
आकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऋचाएँ सुनने,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदियों को नदियों से मिलने, सूरज को मुस्कुरा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
धरती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का अभिवादन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने, बादल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बरसने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुमति माँगने, लोगों को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एकान्त
में जाकर अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यथा लिख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आने...की सारी सुविधाएँ यहाँ थीं।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन
वृत्तियों की गरिमा से खुद को महिमामण्डित करने के बजाय, भारत समेत दुनिया
के सत्ता-सुखलीन खिलाड़ियों ने इस पगड़ी को अपने सिर का बोझ समझ लिया। अपनी
सभ्यता के इस भव्य स्वरूप को वे न धारण कर पाए न सम्पन्न। जैसे उन्नीसवीं
शताब्दी में अर्जेण्टीना,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उरुग्वे ने गाऊचो जैसे महान घुड़सवार को अपना लोक प्रतीक बना
लिया, टैंगो जैसे सामूहिक नृत्य को अपनी संस्कृति बना लिया, और भी कई देशों
ने अपनी पारम्परिक भव्यताओं से खुद को महिमामण्डित किया। यह भारत ही ऐसा
देश है जहाँ बिल्ली को दूध की चौकीदारी सौंपी गई; प्रकाश से घृणा, अन्धकार से
प्रेम करनेवाले बाजीगरों को लोकतन्त्र का रक्षक बनाया गया। स्मृतियों का शिथिल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते जाना और अन्धकार झेलकर आँखों की ज्योति गँवा देना तो यहाँ
की नियति होगी ही।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि
को वैसे मुर्दालोक देश से घोर वितृष्णा है, जहाँ शब्द और विचार पूरी तरह मर चुके
हैं, हत्यारों के अट्टहास और हताहतों की चीख के बीच कोई शब्द, कोई संवाद नहीं है,
केवल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्नाटा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है; वहाँ से भाग निकलने पर अपनी स्मृतियों में टिमटिमाती जिस
मातृभूमि का अनुराग और अपनी भाषा के कुछेक शब्द वे बचा पाए, उन्हीं शब्दों से उन्हीं
दिनों की कविता वे 'अन्धेरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुफा </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एशिया</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> शीर्षक
से अपनी मृदुबयनी सभ्यता को सुनाते हैं। गौरतलब है कि पूँजीवाद की कीर्तनियाँ-मण्डली
या झण्डाबरदार राष्ट्रों के जैसे कुत्सित भाव उस कविता में कवि ने व्यक्त
किए हैं, वह कोई काव्य-कल्पना नहीं है, हकीकत का सूक्ष्म ब्यौरा है। वे कहते
हैं, हे मृदुबयनी सभ्यते! यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुरंग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि भयानक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धकार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से लड़ते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बढ़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाओ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाओ उजास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में; यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुफा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, जिसमें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आनेवालों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नियति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्टे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाँव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लौटना होता
है। यहाँ का मौन अन्धकार किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शोर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिक
भयावह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। यहाँ गिरगिट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरकना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी
अजदहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करवट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदलने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दहशत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैदा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। चमगादड़ों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के डैने शार्दूल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंजे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं। पुरखों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गन्धवाली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की उपस्थिति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बावजूद यहाँ रोशनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थहीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आना
बहुत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कठिन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,
टिके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहना उससे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कठिन। गिरगिट और चमगाड़, दोनो
जन्तु निरीह दुष्टता के प्रतीक हैं; अन्धकार से दोनो का गहन रिश्ता होता है,
अन्धकार में ये दोनो अत्यन्त क्रियाशील हो जाते हैं। इनकी निरीह दुष्टता को
अजगर और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शेर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खूँखारपन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में बदल देने का कविचातुर्य सराहणीय
है। इन प्रतीकों ने राष्ट्र के ठेकेदारों और सभ्यता के सौदागरों की क्षुद्रता और
नृशंसता को सूक्ष्मता से प्रकट कर दिया है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राय सही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि अन्धेरे
में यात्रा करते हुए आदमी भी आँखें मूँद लेता है। अन्धेरे में आँखें
मूँदकर चुपचाप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खड़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो
जाना बेहतर कार्य हो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न
हो, सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुविधाजनक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्थिति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह होती ही है। कितनी दर्दनाक कल्पना है कि अन्धेरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में जिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्थर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टकराकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके टखने घायल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए, सम्भवत:
उसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टिका</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदिमानव
सोए होंगे। आदिमानव से आधुनिकतम सभ्यता तक के विकसित राष्ट्र के बहेलियों ने
अपने राष्ट्र को आदिम-युग से भी पीछे पहुँचा दिया। कवि को सम्भव लगता है कि हो
न हो <i>'इसी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुफा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों/हड़प्पा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुम्भकारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरखे/यहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूटी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ध्वनियाँ/जिनसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मितन्नी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्धियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषा।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> यह विलक्षण कल्पनाओं का प्रतीकन है। ई.पू.
चौदहवीं शताब्दी के मितन्नी के अभिलेख में हित्ती राजा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुप्पिलुल्यूमा
और मितन्नी राजा शत्तीवाज़ा के बीच हुई इस सन्धि का उल्लेख है। हित्ती साम्राज्य
से सटे मितन्नी साम्राज्य था। लगभग साढ़े तीन हजार वर्ष पूर्व पश्चिमी एशिया के
सीरिया में इस राजवंश का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शासन
बहुत बड़े साम्राज्य में था। ई.पू. पन्द्रहवीं से ई.पू. तेरहवीं तक इसका साम्राज्य
सीरिया के उत्तर और दक्षिण-पूर्व अनातोलिया में था। इस समय यह भूखण्ड इराक,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुर्की
और सीरिया के रूप में जाना जाता है। इसकी उत्तर-पश्चिमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीमा पर
हित्ती साम्राज्य से अक्सर विवाद होता रहता था। ई.पू. चौदहवीं शताब्दी में दोनों
साम्राज्यों के बीच सन्धि होने के बाद ही इस इलाके में शान्ति आई। मितन्नी
राजवंश के लोग संस्कृत बोलते थे। मदन कश्यप ने यहाँ सभ्यता विकास के उस दौर को स्मरण
किया है, जब यूनान में वस्त्र-संस्कृति का विकास तक नहीं हुआ था, पर एशिया में
एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जन्म</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी
सभ्यता की प्राचीनता में घुस आई विडम्बना पर मदन कश्यप एक बार फिर से कविता के
बीच में रची इस कविता पर व्यथित होते हैं कि इस अन्धकारमय गुफा का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास जितना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी बड़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो, पर बीसवीं शताब्दी की पूर्णाहुति करते हुए राजनीतिक बाजीगरों
ने इसके इतिहास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी
बड़ी इसकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त्रासदी बना दी, जहाँ से फूल
खिलने या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरियाली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पनपने की सम्भावनाएँ समाप्त कर दी गई। ध्यातव्य है कि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरियाली
और फूल के विकास के ये अवरोधक रूपक केवल जमीन के बंजरपन के लिए ही नहीं, मनुष्य
के जीवन से भी फूल और हरियाली समाप्त करने के लिए रची गई है, मनुष्य के भीतर की
वैचारिक ऊर्वरता समाप्त हो जाने की सूचना दी गई है। उनके पद्यांश <i>'हो</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जन्तुओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रजातियाँ/विकसित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गर्इ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोशनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज़रूरत</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">लो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गों को
मामूली-सा वक्तव्य लग सकता है, पर इस अंश में व्यंग्य और क्रोध का ऐसा प्रहार
है कि समझ आते ही कोई गश खाकर गिर पड़े। इन आँखविहीन प्रजातियों में कवि का कटाक्ष
राजनीति के सौदागरों और राजनीतिक मन्त्रणा करनेवाले उन पापियों पर है, जिसने
पूरी मानवीयता को बेबसी के उस सतह पर पहुँचा दिया है, जहाँ मनुष्य अपने बचाव के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एहतियात</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बरत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दार्शनिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ग्रन्थों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक
प्रकाश का महत्त्व समझाने के लिए अन्धकार के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदाहरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सर्प-भय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देनेवाला</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पदार्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजाले</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रस्सी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिखने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यवस्थापतियों ने तो सभ्यता से ही
उजाला मिटाने का प्रण कर लिया। अब अन्धेरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
कोई खतरा दिखे, तब तो मनुष्य एहतियात बरते? <i>'हमले</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचाव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निवारक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कार्यवाई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्भव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/जबतक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंगुलियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गर्दन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छू</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लें </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तबतक/अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बढ़ते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंजे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलता/ऐसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वाभाविक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम/ख़तरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एकदम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्तजार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करें।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> भारतीय लोकतन्त्र के देवताओं ने ऐसा
तिलिस्म रचा कि जनचेतना भी किस काम की? अन्धकार में हो रहे इस महाभारत में आम
नागरिक हमले का शिकार होने मात्र के लिए जीवन-धारण किए हुए है। क्योंकि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमलावर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराजित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीतता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाता</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> किसी खास हमले में उसका
नहीं जीत पाना भी उसकी पराजय नहीं है, क्योंकि उसका कोई भी हमला आखिरी हमला
नहीं होता; जिस हमले में वह नहीं जीत पाया, उसके अगले हमले में, या अगले से अगले
हमले में, या उसके बादवाले किसी भी हमले में उसका जीतना अवश्यम्भावी है। हारने
और नहीं जीत पाने का यहाँ विलक्षण रेखांकन हुआ है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे
पराभव-काल के अमानुषिक चित्र खींचते हुए इस कविता के भीतर की कविता के अन्तिम
अंश में कवि शीत-युद्ध<a href="#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[13]</span></b></span></span></b></span></a>
की समाप्ति से लेकर सोवियत संघ के विघटन<a href="#_ftn14" name="_ftnref14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[14]</span></b></span></span></b></span></a>
होते हुए फुकुयामा की उत्पाती घोषणा का रूपक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रच</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैठे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यवहार,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज्ञान-विज्ञान,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोषणा-प्रतिघोषणा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तर्कहीन संसार निर्लज्जतापूर्वक जीवित
है। अपनी चंचल किन्तु निरुपाय आँखोंवाली सभ्यता को वे सूचना देते दिख रहे हैं
कि भागते</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भागते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे
ऐसे विचित्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए,
जहाँ अन्धकार नहीं, अत्यधिक तेज रोशनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी, सबकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुँधिया
देनेवाली। पर वे स्वयं इतने उद्भ्रान्त थे कि उनकी अपनी आँखें नहीं चुँधियाती
थीं। सोवियत विघटन होते ही वे ऐसे अकुलाए, कि बड़बड़ाने लगे। भूले भी नहीं थे कि
अभी-अभी तो अरबी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यापारियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से गिनती सीखी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, और कविता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोषित
करने लगे।<i> 'वे कविता का अन्त कर</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया/मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भटकन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हज़ारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्षों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/केवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगातार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ/धरती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक/कहाँ</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भटका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कालयात्री</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
यहाँ कवि का कहना कि 'मैं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया', अभिधात्मक नहीं है, वे डरे-वरे नहीं हैं; असल में यह
उन हत्बुद्धियों की उद्भ्रान्ति से व्यथित हैं; क्योंकि कविता पर उनकी ऐसी
अटूट अस्था है कि उनकी कविता का कालयात्री हज़ारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्षों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में धरती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से छोर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक भटक कर भी दिग्भ्रान्त नहीं हुआ। इसलिए वे कहते हैं,<i>
'हे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मृगनयनी/...वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुझे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/सूरज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढलने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले/काठ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोड़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वापस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाहर/ढूँढने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डेरियस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विजय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्राओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पथ/सिकन्दर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झेलम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार/बेराक्रूज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिटाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हत्यारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क़दमों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निशान/अरब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सागर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डुबो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्लाइव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लायड</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाज।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस पद्यांश में मदन कश्यप न केवल हत्बुद्धियों
की उद्भ्रान्ति से व्यथित हैं, बल्कि वे इतिहास में की गई सारी दुष्टताओं
का प्रतिपक्ष और समुचित हल निकालने की चिन्ता में हैं। उन्हें अठारह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष की
आयु में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मद्रास
के बन्दरगाह पर क्लर्क बनकर आए भ्रष्टाचारी राबर्ट क्लाइव</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1725</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1774)
के भारत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
ब्रिटिश साम्राज्य के संस्थापक बन जाने और चौबीस वर्षों तक भारत की भव्य व्यवस्था
और संस्कृति को उद्वेलित करने की क्रिया पर क्रोध है। उन्हें मेक्सिको की संघीय
व्यवस्था की स्वतन्त्र इकाई वेराक्रूज़<a href="#_ftn15" name="_ftnref15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[15]</span></b></span></span></b></span></a><b>
</b>में स्पेनिस उपनिवेशकों के अत्याचार की चिन्ता है। जिस देश की व्यवस्था
निठारी की घटना पर मिट्टी तोपकर निश्चिन्त हो गई, उस देश का एक कवि-नागरिक
मेक्सिको के एक भूखण्ड में गुलाम बनाए जा रहे मनुष्यों की चिन्ता करता है।
मदन कश्यप की यही वैश्विक दृष्टि उन्हें बड़ा कवि और संवेदनशील मनुष्य
बनाती है। महान मनुष्य हुए बिना कोई कुछ भी महान नहीं बन सकता, न बेटा, न बाप, न
पति, न अधिकारी, न कर्मचारी, न राजनीतिज्ञ, न ही कवि। उन्हें सिकन्दर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(ई.पू.
356 से ई.पू. 323) की विशाल सेना को झेलम पार न करने देने की मंशा से डटकर सामना
करनेवाले पंजाब के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यदुवंशी
सम्राट पोरस (राज्याभिषेक ई.पू. 340, मृत्यु ई.पू. 315) के शौर्य पर गर्व है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें
ई.पू. छठी-पाँचवीं शताब्दी में फारस के बादशाह डेरियस प्रथम<a href="#_ftn16" name="_ftnref16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[16]</span></b></span></span></b></span></a>
(ई.पू. 522-ई.पू. 486) की विजय-यात्राओं का पथ ढूँढना है, क्योंकि 'अनुचित कर'
न चुकाने के अपराध में आम नागरिक के दमन के लिए उन्होंने सैन्य समेत एथेंस के
उत्तर में स्थित मैराथन नामक स्थान तक गया और अन्त में जनशक्ति से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराजित
हुआ। उन्हें इस दुर्वृत्ति की पराजय और जनचेतना से प्रसन्नता है। उन्हें
'ट्राय युद्ध' में पेरिस द्वारा की गई दुष्टता पर क्रोध है, मगर यूनानी सेना की
सफलता पर प्रसन्नता है।</span><b><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरज
ढलने से पहले उन्हें इतिहास में बहुत कुछ करना है। सबसे अधिक तो उन्हें 'इतिहास
का अन्त'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोषित
करनेवाले अमेरिकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीति
विज्ञानी एवं अर्थशास्त्री, फ़्रांसिस फ़ुकुयामा (जन्म </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">:</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> 27 अक्टूबर,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1952</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">) </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
बेताबी पर हैरत है। बर्लिन की दीवार गिरने के कुछ माह पूर्व सन् 1989 के ग्रीष्मकाल
में प्रकाशित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'द
एण्ड ऑफ हिस्ट्री' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक फ़ुकुयामा के निबन्ध का विस्तृत
संस्करण<i> 'द एण्ड ऑफ हिस्ट्री एण्ड द लास्ट मैन'</i> शीर्षक से सन् 1992 में प्रकाशित
हुआ; उसी पुस्तक में उन्होंने ऐसी अहंकारी एवं अतार्किक घोषणा की। इसके
प्रकाशित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते
ही पूँजीवाद एवं अमेरिकी प्रभुत्व के आलोचकों और फ़ुकुयामा के समर्थकों के बीच घनघोर
बहस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छिड़ी।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
पुस्तक में फुकुयामा ने जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हीगेल (सन् 1770-1831) और कार्ल
मार्क्स (सन् 1818-1883) के दर्शन को तोड़-मरोड़कर आधार बनाया। पर भूल ही गए कि उन
दोनों दार्शनिकों की राय में एक सामाजिक-आर्थिक युग से दूसरे तक जाते हुए मानव
समुदाय की गति इतिहास के रूप में परिभाषित हुई है। दोनों दार्शनिकों ने विकास
के चरम उत्कर्ष को अन्त-बिन्दु कहकर भी उसे स्थायी अन्त नहीं माना। भौतिक,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सांस्कृतिक,
नैतिक ...सभी दिशाओं में, आदिम से उन्नत की ओर अग्रसर होना गतिशील इतिहास का स्वभाव
होता है। पर मानव इतिहास का विकास भिन्न-भिन्न चरणों में होता है और भौगोलिक स्थानीयता
के प्रभाव में ये चरण दुनिया भर में भिन्न-भिन्न होते हैं। पर इस प्रगतिकामी
विकास में हीगेल और मार्क्स दोनो ने मानव स्वतन्त्रता का महत्त्वपूर्ण स्थान माना।
इस विकास में समाज अपने लक्षित उत्कर्ष तक जाता है। हीगेल की दृष्टि में इस
उत्कर्ष का उदाहरण प्रतिपक्षी जर्मन समाज था, तो मार्क्स की दृष्टि में साम्यवादी
समाज। पर उनकी दृष्टि में इस उत्कर्ष की प्राप्ति गतिशील थी, एक सतत प्रक्रिया
थी। दोनों दार्शनिकों की इतिहास-दृष्टि दूरदर्शी थी। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु
फ़ुकुयामा तो अन्त करने को बेताब थे। उन्होंने घोषित कर दिया कि शीत युद्ध<span class="MsoFootnoteReference"><b> </b></span>(सन् 1945-1991) की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाप्ति और सोवियत विघटन<span class="MsoFootnoteReference"><b> </b></span>(सन् 1991) के बाद पश्चिमी उदार लोकतन्त्र
का प्रभुत्व-काल आ गया, यह मानव-जाति के वैचारिक विकास का अन्त-काल है और मानवीय
शासन के निर्णायक स्वरूप में पश्चिमी उदार लोकतन्त्र के सार्वभौमीकरण का काल
है। </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अल्जीरिया
में पैदा हुए सुविख्यात फ्रांसीसी दार्शनिक जाक देरिदा (सन् 1930-2004) को फुकुयामा
की बात</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रास</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आई।</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'स्पेक्टर्स</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऑफ</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार्क्स:</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्टेट ऑफ द डेब्ट,</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द वर्क
ऑफ माउर्निंग एण्ड द न्यू इण्टरनेशनल' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्
1993) शीर्षक अपने व्याख्यान-संग्रह में उन्होंने कहा कि रूस में पैदा हुए
फ्रेंच दार्शनिक और राजनेता एलेक्जेण्डर कोजेव (सन् 1902-1968) ने जर्मन-अमेरिकी
दार्शनिक लियो स्त्रॉस (सन् 1899-1973) की परम्परा के हवाले से, सन् 1950 के
दशक में ही अमेरिकी समाज को 'साम्यवाद का अहसास' करा दिया। सार्वजनिक क्षेत्र में
फुकुयामा की बौद्धिक स्वीकृति और मुख्यधारा में उनकी पुस्तक की लोकप्रियता को
देरिदा ने 'मार्क्स की मृत्यु' सुनिश्चित करने की दक्षिणपन्थी सांस्कृतिक चिन्ता
का लक्षण माना। पश्चिमी उदारवाद के आर्थिक और सांस्कृतिक आधिपत्य के बोझ तले उत्साहपूर्वक
दबे फुकुयामा की आलोचना करते हुए देरिदा ने कहा कि ऐसे समय में चीख पुकार मचाने
की जरूरत है, जब कुछ दुस्साहसी लोग उदार लोकतन्त्र के प्रचार में लिप्त हैं, जो
अन्ततः खुद ही को मानव इतिहास के आदर्श रूप में प्रतिस्थापित करना चाहते हैं;
पृथ्वी पर और मानवता के इतिहास में हिंसा,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकाल, भेद-भाव, आर्थिक उत्पीड़न से निरपेक्ष होकर इतिहास का
अन्त करने के उत्साह में, उदार लोकतन्त्र और पूँजीवादी बाजार के आगमन का गायन करते
हुए</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> '</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचारधाराओं
के अन्त</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
मुक्तिवादी प्रवचनों के अन्त का जश्न मनाने को इच्छुक हैं। इस समय घनघोर पीड़ाओं
का स्थूल यथार्थ यही है कि पुरुषों,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महिलाओं, बच्चों को जितनी संख्या में गुलाम बनाने, भूखा रखने
और नष्ट करने की क्रिया चल रही है, इससे पूर्व कभी नहीं हुई। इस तथ्य की उपेक्षा
करने की अनुमति विकास की कोई भी परिणति नहीं दे सकती। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता
के साथ किए जा रहे अत्याचार और समुन्नत उपादानों से पूरित अपने भव्य समय को
अन्धकार-युग में ले जाने को दत्तचित राजनेताओं की करतूतों पर मदन कश्यप को
असहनीय क्रोध है। इसलिए अपनी मृगनयनी सभ्यता को ये सारी सूचनाएँ देकर वे अब
यूरोप के रक्तपायियों के दाँत के वर्णन से युक्त कविता सुनाना चाहते हैं, जो
उन्होंने वहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भागने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिखी।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूरोपीय
इतिहास का मध्यकाल (पाँचवीं से पन्द्रहवीं शताब्दी) की सामन्ती प्रवृतियों का
काल था, जब न तो वाणिज्यिक गतिविधियाँ गतिशील थीं, न धर्म का स्वरूप उदार और
मानवीय था।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी
के विस्तार सम्बन्धी ज्ञान सीमित और अन्धविश्वास से भरे थे। सीमित भौगोलिक
ज्ञान के कारण सामुद्रिक व्यापार सीमित था। इस दौर में ज्ञान, तर्क, संस्कृति, व्यक्ति-स्वातन्त्र्य
को क्षति पहुँची। ज्ञान का अभाव अज्ञान ही नहीं, अन्धकार का भी साम्राज्य-विस्तार
करता है। यही अन्धकार युग था। मनुष्य को इस धारणा से मुक्त कराने में भौगोलिक
खोजों की बड़ी भूमिका है। भौगोलिक खोजों के कारण ज्ञान बढ़ा, पारस्परिकता बढ़ी।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोग एक
दूसरे के निकट आए। एशिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
यूरोप की सभ्यताओं एवं संस्कृतियों का पारस्परिक मेल हुआ। अफ्रिका,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एशिया,
अमेरिका तक में ईसाई धर्म का प्रचार हुआ। भौगोलिक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोजों से
हुए ज्ञान-विस्तार से धर्म के स्वरूप प्रभावित हुए, अन्धविश्वास खण्डित हुए।
लोग अन्धकार युग से बाहर आए।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चौदहवीं
से सतरहवीं शताब्दी के बीच यूरोप में जो धार्मिक-सांस्कृतिक आन्दोलन हुए, उन्हें
पुनर्जागरण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता
है। इससे सामुदायिक जीवन के हर क्षेत्र में नई चेतना आई। इस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आन्दोलन
से पुराने ज्ञान के उद्धार के साथ-साथ कला,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साहित्य, संस्कृति और विज्ञान के क्षेत्र में नए प्रयोग हुए।
नए अनुसन्धानों से ज्ञान-प्राप्ति के नए-नए तरीके सामने आए। यूरोपवासी मध्यकालीन
संकीर्णता त्यागकर सामाजिक,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सांस्कृतिक, बौद्धिक, वैचारिक उन्नति के मार्ग अपनाने लगे।
साहित्य, कला, दर्शन, विज्ञान</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाणिज्य-व्यवसाय,
समाज, राजनीति से धर्म का पाखण्ड मिट गया। पुनर्जागरण ने प्राचीन
सभ्यता-संस्कृति का पुनरुद्धार कर नई चेतना का आविर्भाव कराया। तेरहवीं से सोलहवीं-सतरहवीं
शताब्दी के दाँते (सन् 1265-1321), पेट्रार्क (सन् 1304-1374), बेकन (सन्
1561-1626) जैसे विद्वानों ने प्राचीन ग्रन्थों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का अनुवाद
कर उन्हें पुनरुज्जीवन दिया और लोगों को गूढ़ विषयों से परिचित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कराया। चर्च
और पादरियों के कट्टरता की आलोचना हुई, मानववाद का विकास हुआ।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1650-1780 की अवधि को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूरोप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में 'प्रबोधन
युग'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'ज्ञानोदय
युग' कहा जाता है। परम्परा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हटकर वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सांस्कृतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बौद्धिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने उस अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तर्क,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विश्लेषण,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वातन्त्र्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जोर
दिया। स्पष्टत: उस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिवर्तन
में पुनर्जागरणकालीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धर्म-सुधार
आन्दोलन और वाणिज्यिक क्रान्ति की बड़ी भूमिका थी। उस दौर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वैज्ञानिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेतना,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तर्क,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्वेषणादि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रवृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिपक्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होकर,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अठारहवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शताब्दी में </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रबोधन</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या के 'ज्ञानोदय'
नाम से ख्यात हुई। ज्ञानोदय के चिन्तकों की दृष्टि में प्रयोग और परीक्षण के
बाद ही कोई ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सत्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँचने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
सर्वोत्तम सोपान हैं -- पर्यवेक्षण, प्रयोग और आलोचनात्मक छानबीन। फिर व्यवहारत:
ऐसा क्या हुआ कि ये वृत्तियाँ इतिहास के पृष्ठों तक ही रह गईं, यूरोपवासियों
के आचरण में ये बातें कभी परिलक्षित क्यों नहीं हुईं। </span><span style="background: yellow none repeat scroll 0% 0%; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-highlight: yellow;"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तथ्यत:
सतत विकासशील समाज का हर नन्हा-सा बच्चा, ज्ञान-चक्षु खुलते ही अपनी सामुदायिक शृंखला
के अतीत के बारे में जानना चाहता है, भावी जीवन के सपनों को सँवारने की तरकीब
सीखना चाहता है, पर इस भ्रंशमति बुड्ढे ने उसे 'इतिहास के अन्त' का नारा थमा दिया।
कवि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
इस वृत्ति पर घोर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आश्चर्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता है कि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस क्रूर और अविवेकी मनुष्य को पल भर की चिन्ता नहीं हुई
कि सात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सौ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्षों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के जिस रोजनामचे को मसल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर
घूरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डालते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए वह आततायी हँसी हँस रहा है,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह
एक घोषणा मात्र से नष्ट होनेवाला नहीं है। अन्तत: इतिहास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोषित करके
भी तो वह इतिहास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही
कूड़ेदान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में कुछ न कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढूँढ़े</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।...उन्हें जानना होगा कि इतिहास अभिलेखीकरण से बनता तो
है, पर घोषणाओं से मिटता नहीं, क्योंकि उसकी निर्माण-प्रक्रिया वैयक्तिक घोषणाओं
से नहीं सामुदायिक उद्यमों से तय होती है। इस कविता में जो नन्हा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बालक सबकुछ ख़त्म</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले, सबकुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जड़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूचना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए
आता है, वह वस्तुत: इस बात का कवि-संकेत है कि सृष्टि के उस नवजात को किसी दिग्भ्रान्त-घोषणा
पर विश्वास नहीं होगा, प्रमा से संचालित उसकी दृष्टि उसे अवश्य दिखाएगी कि सृष्टि
तो भली-भाँति अपने नियमों से संचालित है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उद्घोषक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वयं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
कूड़ेदान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पलटने में लिप्त हैं। किन्तु
कवि, रक्तपायियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दाँत
इतने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धवल रख पाने के कौशल से भी
चकित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं। उस दौर के कुछेक भोले
कविगणों की खुशफहमी पर भी मदन कश्यप क्षुब्ध हैं, जो इस बात से प्रसन्न हैं कि
<i>'एक बार फिर/प्राचीन मुँडेरों और गुम्बदों के दिन लौट आए हैं।' </i>ये भोले
कविगण, शासकीय सम्पोषण के वे अभिलाषी हैं, जिन्हें आराम से अपने पाखण्ड को
गुदगुदाते समय जुगुप्सा नहीं होती। उन्हें न तो पुनर्जागरण पसन्द है, न
ज्ञानोदय; उन्हें अन्धकार-युग की वही सामन्ती व्यवस्था पसन्द है। उन्हें
मानवीयता और विवेकशीलता से कुछ भी लेना-देना नहीं है। इसलिए ऐसे खुशफहमी
पालनेवालों को वे सावधान करते हैं कि <i>'भविष्य</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शक्तियो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सावधान/यूरोप</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घनत्व/</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिमिट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
'सी लिमिट' वस्तुत: भौतिक विज्ञान में निर्धारित 'आकार और घनत्व' की एक
सीमा है, जिससे अधिक न वृद्धि सम्भव है, न संकुचन। इस नियम के अनुसार तारों का
आकार ज्यों-ज्यों घटता है, उसका घनत्व बढ़ता जाता है। पर एक खास सीमा से अधिक न
तो आकार घटता, न घनत्व बढ़ता। इस सीमा का अनुसन्धान नोबल पुरस्कार से सम्मानित
भारतीय वैज्ञानिक सुब्रह्मण्यन चन्द्रशेखर (सन् 1910-1995) ने किया, इसलिए इसका
नामकरण उन्हीं के नाम के अंग्रेजी आद्यक्षर से हुआ है। मदन कश्यप ने तारे के
बौने होने और घनत्व के बढ़ जाने की इस भौतिक क्रिया का प्रतीकात्मक उपयोग, उक्त
वैचारिक सघनता और क्रियात्मक बौनेपन में करते हुए; कथ्य के प्रभाव में चार
चाँद लगा दिया है। ध्यातव्य है कि सीमा पार किया हुआ कोई वस्तु या विचार निरर्थक
हो जाता है, जैसे सीमा से अधिक घनीभूत विचार, विचार नहीं रहकर किसी धन्धे का नुस्खा
बन गया है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विडम्बनाओं
के महासागर में सभ्यता के साथ ऊब-डूब करते हुए कवि कविता के अन्तिम अंश में
आकर थक-से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थकान</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिप्राय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शौर्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शौर्य तो पूरी तरह बरकरार है, पर प्रतीत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत
कुछ कहना बाकी है, इन वैश्विक और राष्ट्रीय आततायियों की दानवीय क्रूरताओं के
ढेर प्रसंग अभी बचे हुए हैं; और सुननेवालों का धैर्य प्राय: चुकता जा रहा है; इसलिए
अति महत्त्वपूर्ण बातें जल्दी-जल्दी निपटाने की धारणा से वे कैफियत और
बड़बड़ाहट की भाषा पर उतर आए हैं, <i>'कहाँ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है पसीने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ब</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मातृभूमि/मेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एशिया/यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पानी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जगह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रक्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दजला</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़रात<a href="#_ftn17" name="_ftnref17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[17]</span></b></span></span></b></span></a></span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/यह</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थ्येन</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आन</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मन</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चौक</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शिकागो</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सड़क/तेल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अरबी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अस्मिता/ कराची</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सड़कों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क़दम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता/भूखी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आबादी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पथरीली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर/उगते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पबों, जुआघरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और/मालिशघरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कैक्टस</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">... </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेसोपोटामिया
से लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारत,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीन,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाकिस्तान,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिका,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीन...के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खूँखार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आचरणों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उद्वेलित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">षड्यन्त्रों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिप्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीति-रक्षकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
नृशंस आज्ञाओं एवं उसके अनुपालकों की खूनी लिप्साओं से वे हतप्रभ हैं। चेतनाओं
में बसी एशिया की महानता उन्हें, प्रत्यक्ष घटनाओं से आहत होती दिखती है। उन्हें
मेसोपोटामिया जैसी प्राचीन सभ्यता को परिभाषित करनेवाली विशाल नदी दजला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फरात
में पानी की जगह खून बहता दिखता है।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी 14</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फरवरी
1929 को उत्तरी शिकागो के गैराज में पुलिस की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्दी
पहने हत्यारों द्वारा सात-सात लोगों को गोलियों से भून देने की दानवता याद आती
है, कभी सन् 1989 में बीजिंग (चीन)</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शहर के थ्येन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(तियानमेन) चौक पर राजनीतिक
उदारीकरण और मानवाधिकारों के सम्मान की माँग करते प्रदर्शनकारी छात्रों की पीपुल्स
लिबरेशन आर्मी द्वारा की गई हत्या याद आती है। सतरहवीं से उन्नीसवीं शताब्दी
तक, मिंग राजवंश के दौरान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बने
इस तियानमेन गेट (सन् 1417) की भव्यता अनेक वीभत्स घटनाओं से लांछित हुई, पर इस
बार की घटना तो नृशंसता की भी सीमा पार गई।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक
कुकृत्यों द्वारा इतिहास एवं सभ्यता को कलंकित किए जाने के संचित आँकड़ों की
सुदीर्घ सूची मदन कश्यप के पास है। वे अभिकलन नहीं कर पाते कि सात हजार वर्षों
में हम सभ्य हुए हैं या असभ्य! 'इतिहास का अन्त' के उद्घोषक पर बेशक उन्हें क्रोध
है, पर वे खुद भी देख रहे हैं कि जिनसे इतिहास मिटाना सम्भव नहीं हो रहा है, वे
इतिहास को विद्रूप करने की घनघोर कोशिश कर रहे हैं -- <i>'एक</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खूनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अदृश्य</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंजा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झपट्टा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मारता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/महादेश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नक्शे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुल्कों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीमारेखाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/खरोंचता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूखण्ड</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं/चेहरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़ुशहाली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोस्टर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिपकाए/ये</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भुक्खड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कौन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जोर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोग/जिनकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुस्कानें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिरवी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस पद्यांश में उनका गुस्सा उन बौद्धिकों
पर है, जो सब कुछ समझ रहे हैं, पर अतिरिक्त सुविधा पाने की लालसा में वे इस
तरह सम्मोहित हैं कि अपनी हँसी, अपने सपने, अपनी आकांक्षाएँ, अपने विवेक, अपने
दायित्व...सब कुछ उन मदारियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिरवी
रख आए। अब वे अपने मन का कुछ भी नहीं करते, वही करते हैं, जो डमरू बजाकर मदारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहते हैं। अब चूँकि वे भावों की समझ खो
चुके हैं, इसलिए कहने पर भी अब हँसना उनसे सम्भव नहीं है, क्योंकि वे भुक्खड़ हैं;
क्षुधा-पूर्ति के नहीं, अत्यधिक संचय-वृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके
चेहरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़ुशहाली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोस्टर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिपके हैं, क्योंकि वे हँस नहीं सकते, हँसने का स्वांग कर
सकते हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जोर</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जोर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वांग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्योंकि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुस्कानें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिरवी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए
कवि फिर सशंकित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'क्या</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सचमुच</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुल्क</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदारियों</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/जो</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बजा</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूमण्डलीकरण</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डुगडुगी/
और</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपेरों</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/जो</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेच</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाति</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धर्म</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहर/उसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचने</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चादर/और</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगड़ी/हे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुनवन्ती/मैं</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेचूँगा</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द/अर्द्धसंशयवादी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्द्धआत्ममुग्ध/यूरोप</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचार</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाजार</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक
खिलाड़ियों के मदारी हो जाने और उनके दलाल बौद्धिकों के सपेरा हो जाने की
दुर्बुद्धि पर तथा समाज में जाति</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धर्म</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहर
बेचनेवाले छुटभइए सहयोगियों पर तो उन्हें क्रोध है, पर अन्यथा उपलब्धि के लालच
में, मौका पाकर अपनी पहचान-प्रतिष्ठा के प्रतीक तक बेच देनेवाले बदनसीबों पर अधिक
क्रोध है। बौद्धिकों द्वारा की गई चाटुकारिता पर व्यंग्य का तीक्ष्ण प्रहार तो
उन्होंने अपनी कई कविताओं में किया है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामाजिक
प्रतिष्ठा के प्रतीक रूप में 'चादर' और 'पगड़ी' की पहचान से पूरा भारतीय समाज
परिचित है। सन् 1994-95 के दौर के जिन दो बड़े नेताओं की जुगलबन्दी के खास सन्दर्भ
में यहाँ इसका उल्लेख हुआ है, भावकगण बड़ी आसानी से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके
नाम सुनिश्चित कर लेंगे। नाम खोलने का खतरा यह है कि सभ्यता के सौदागर आनन-फानन
इसे सामुदायिक-साम्प्रदायिक अपमान का मामला बना देंगे। यह समय ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरे का पूरा समुदाय उनके पीछे भी हो
लेगा। उनमें से एक तो उन दिनों नीति-विवेक को ताख पर रखकर देश बेचने में लगे थे,
दूसरे उनका कीर्तन करते हुए उन्हें अर्थनीति के विशेषज्ञ घोषित करने में। इसलिए
कवि वीतराग भाव से अपनी गुनवन्ती सभ्यता को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चादर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेच देने तक की उनकी क्रिया उनको
मुबारक, मैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्द्धसंशयवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्द्धआत्ममुग्ध
यूरोप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाजार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में नहीं बेचूँगा। चादर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पगड़ी बेचने का अर्थ यहाँ अभिधात्मक
नहीं, प्रतीकात्मक है। अपने शब्दों के सामर्थ्य और कवि-कर्म</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निष्ठा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर कवि को जितनी अधिक आस्था है,
यूरोप के अर्द्धसंशय और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्द्धआत्ममुग्धता पर उतनी
ही अधिक जुगुप्सा। वैचारिक रूप से दिग्भ्रान्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
समाज सही-सही निर्णय ही नहीं कर पा रहा है कि वह संशयी या मुग्ध है अथवा निर्द्वन्द्व
या दृढ़। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी
कल्याणमयी सभ्यता के समक्ष सारे दुष्कर्मियों की दुष्कृतियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का पुनरुच्चार करते-करते, कवि
बड़बड़ाहट से भी आगे आ जाते हैं, और अन्त में निढाल होकर निवेदन करते हैं -- <i>'अभी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्रा/एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लम्बी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुरंग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुजरती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रेन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह/लग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महादेश/हे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कल्याणी/मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आओ/इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचाओ/मैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झरने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर/पहुँचना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/उजास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/जहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झूठ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीखे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता/झूठ</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झूठ/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झूठ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीलगायों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भागे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी
यात्रा जारी रखने का यह कवि-संकेत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कदाचित
इस बात का सूचक है कि सूचनाएँ अभी पूरी नहीं हुई हैं; ढेरो बातें बची हुई हैं;
अपने महादेश के सभी राष्ट्रों की वास्तविकताओं से जूझना तो बाकी ही है; और वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लम्बी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुरंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुजरती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रेल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
कविता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एशिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो जबरन अमेरिकी बड़बोलापन घुस गया। अपने
महादेश के सभी क्षेत्रों की सूचनाओं का अनुशीलनपरक वक्तव्य आ ही नहीं पाया। सम्भव
हो कि वह इस कविता या इस जैसी किसी अन्य कविता के अगले खण्ड में आए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> इसलिए
कवि अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कल्याणी
सभ्यता को शोर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचाव के लिए पुकारते हैं
और उसकी हँसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झरने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहकर उजास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में पहुँचना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहते
हैं, जहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीलगायों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह झूठ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर भागे। यहाँ 'आदमी' और 'नीलगाय' का बिम्ब प्रहारक बना है।
जिस तरह नीलगाय आदमी को अपना हत्यारा समझती है, और उसकी पकड़ में आने से दूर
भागती है; 'झूठ' भी उसी तरह आदमी से दूर भागे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> सम्भवत:
इसी रास्ते आदमी, सचमुच के आदमी हो जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">...पूरी कविता में सारे झूठों और
फरेबों की बखिया उधेरने के बाद इस अन्तिम अंश में कवि की ऐसी सुभद्र कल्पना
'काव्य-निर्णय' (पोएटिक जस्टिस) का चरमोत्कर्ष है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता की दुर्गति
को केन्द्र में रखकर एशिया, यूरोप, अमेरिका, यूनान आदि की खबर लेते हुए सात
हजार वर्षों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तस्वीर खींचती यह कविता <i>'कालयात्री'</i>
राजनीतिक और बौद्धिक दुराचार की महागाथा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। इसमें दुनिया भर के दुराचारी लोग,
सभ्यता-संस्कृति-परम्परा-मनुष्यता-मानवीय संवेदना और प्राकृतिक सुषमा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब-तब</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अप्राकृतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आचरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सात हजार वर्षों के इतिहास एवं परम्पराओं
की छवियों को इतने संक्षेप में निखारना चूँकि असम्भव था, इसलिए कवि ने
प्रतीकों और रूपकों की ऐसी संश्लिष्ट पद्धति अपनाई है कि साफ-सुथरे बिम्ब
के साथ पूरा दृश्य जीवन्त हो गया है। इस कविता के अवगाहन प्रक्रिया में भावकों
को भी तनिक रस-सिद्ध और सभ्यता-सिद्ध होने की जरूरत है। इतिहास, परम्परा,
सभ्यता और संस्कृति के तिथि-संकेतों के साथ घटनाओं एवं उपक्रमों के उद्देश्यों,
परिणतियों का अभिज्ञान प्राप्त किए बिना इस कविता का सम्पूर्ण अर्थ प्राप्त
करना कठिन है। सम्पूर्ण अर्थ प्राप्त कर लेने का दावा मैं भी नहीं करता, क्योंकि
किसी भी विशिष्ट कविता के सम्पूर्ण अर्थ प्राप्त कर लेने का दावा कोई नहीं
कर सकता। अलबत्ता, इस कविता की गाँठें खोलने की सारी तरकीबें उपस्थित की गई
हैं; सुधी पाठक सम्भवत: बची हुई अर्थ-ध्वनियों का अन्वेष कर लें।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन-संघर्ष
की बुनियादी सुविधाएँ जुटाने, होंठों पर पल भर की मुस्कान उभारने, टूटते-बिखरते
सपनों की लड़ियाँ गूँथने, जीवन-यापन के झमेलों में ऊब-डूब करते रहनेवाले भारत के
जनसामान्य अक्सर परेशान रहते हैं कि नागर-जीवन में इतनी दुख-दुविधाएँ भरकर भी
भारतीय लोकतन्त्र के ये बाजीग़र ऐसे अट्टहास कैसे कर लेते हैं? इनके नागफाँस में
आकर सब के सब बेबस कैसे हो जाते हैं? दासानुदास प्रक्रिया से जनसमूह को अनुगत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाने
की ऐसी शासकीय सिद्धि, मनुष्यता और सभ्यता की परिभाषा बदल देने की ऐसी
राजनीतिक बाजीग़री, आपदाओं में भी नागरिक-विवशताओं के अनुचित लाभ उठाने से न
चूकने का ऐसा वाणिज्यिक अविवेक, द्रोह-दंगों से सामाजिक वैमनस्य फैलाने के
ऐसे राजनीतिक दुराचारों...से सावधान करते हुए, राजकमल चौधरी ने सन् 1966 में ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'मुक्तिप्रसंग'
कविता में जन-जन को बता दिया था कि तुम्हारे निर्वाचित प्रतिनिधि अब मन्त्री
हो जाने के बाद तुम्हें चूहा समझने लगे हैं, <i>'लोक-सभा में अन्न-मन्त्री कहते
हैं बसते हैं कोई पाँच अरब चूहे/इस देश में/बजट के</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंकों
टैक्सों के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रेखागणित में डूबे हुए इस देश में चूहों की/जनसंख्या सबसे
भयानक प्रश्न है।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> राजकमल चौधरी ने इस संख्या को सबसे
भयानक प्रश्न इसलिए नहीं कहा कि यह सचमुच भयानक था, वस्तुत: प्रश्न तो कोई था
ही नहीं, नागर-समस्या को मुद्दों से भटकाने के लिए यह प्रश्न बनाया गया था। वे बता
रहे थे कि वैज्ञानिक विकास की सूचनाएँ देकर ये मन्त्री-सन्तरी जन-जन को भरमा
रहे हैं। चन्द्रलोक की यात्राओं के किस्से सुनाकर अपनी शेखी बघार रहे हैं।
देशोद्धार की डफली बजा रहे हैं। देशोन्नति के लाख किस्से ये सुनाएँ, चन्द्रमा
पर अपना उपनिवेश ही बना डालें...पर इससे जनकल्याण का कौन-सा मार्ग प्रशस्त हुआ?
आदमी, ईश्वर और शैतान बेशक धर्म और नीति से स्वाधीन हो जाएँ, राजनीतिक बाजीग़र बेशक
वर्ल्ड-बैंक से तीस करोड़ डालर ले आएँ, भूख से आकुल-व्याकुल जनसाधारण का क्या भला
हुआ...? <i>'भीड़ अब खाने के</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए गेहूँ/और सो जाने के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए
किसी भी गन्दे बिस्तरे के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिवा कोई बात/नहीं कहती है/प्रजाजनों के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्दकोश
में नहीं रह गए हैं दूसरे शब्द दूसरे वाक्य/दूसरी चिन्ताएँ नहीं रह गई हैं।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए
उन्हें असम्भव लगा था -- <i>'कविता से पहले और मृत्यु से पहले' 'भीड़ से विच्छिन्न
असंपृक्त रहकर भी भीड़ से मुक्त' </i>हो पाना । मदन कश्यप की कविता का जनसाधारण,
राजकमल चौधरी के नागर से आगे का नागर है, पर शासकीय वातावरण की क्रूरता भी उतने ही
आगे की है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेख
हो चुका है राजकमल के समय की शासन व्यवस्था में तो संस्थाएँ केवल भ्रष्ट हुई
थीं, मदन कश्यप के समय की शासन व्यवस्था में तो भ्रष्टाचार का ही संस्थानीकरण
हो गया। जब तक जनसमुदाय एक किस्म के भ्रष्टाचार की समझ बनाए, संस्थाएँ दूसरे
किस्म के भ्रष्टाचार से लोगों को अवसन्न कर देती थीं। बीसवीं शताब्दी के अन्तिम
चरण में भ्रष्टाचारों के आँकड़े जुटाने में ही सर्वेक्षक बेदम हो जाते हैं। आगे
के दिनों में तो शासकीय कदाचारों के लिए चूँ-चपड़ करनेवालों पर क्रूरतम झपट्टा
भी मारा जाने लगा। मदन कश्यप की कविताएँ इन घपलों-घोटालों की, क्रूरतम शासकीय
नीतियों की और किए कुमर्मों की उनकी शासकीय रफ़ूग़री का सूक्ष्म सर्वेक्षण करती
रहीं। उनके पूरे रचनात्मक दौर में भारतीय समाज का जनसाधारण कभी चैन की साँस नहीं
ले सका। जनता क्रूरतम व्यवस्था में साँस लेने भर की गुंजाइश तलाशती रही। उनके
सृजन-प्रदेश के व्यक्ति, समुदाय और सामुदायिक जीवन में सदैव यही सच सामने आया
कि लोकतान्त्रिक व्यवस्था के बढ़ते सोपानों के देवताओं और उनके शासकीय
अनुगामियों ने सम्भवत:</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भोले-भाले
नागरिकों को बेदम रखना मात्र ही अपनी नीति, अपना धर्म मान लिया है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीसवीं
शताब्दी के अन्तिम कुछेक वर्षों में भारतीय जनता के सिर पर या कि गर्दन पर
बैठी सरकार के ओछे आचरणों को चित्रित करती सन् 1994 में लिखी मदन कश्यप की
'रफ़ूगरी' शीर्षक कविता वस्तुत: उस दौर के यथार्थ को रेखांकित करती है कि <i>'इस</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तदर्थयुग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की/सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्नत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रफ़ूगरी/जिसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नतमस्तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं!'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
लोकतन्त्र के देवताओं की दृष्टि में वह समय यकीनन कुठाँव के घाव छिपाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय हो
गया था, जब एक पाप को छिपाने के लिए शासकीय बाजीगर दूसरा पाप और दूसरे को छिपाने
के लिए तीसरा और फिर अगला पाप लगातार बेशरमी किए जा रहा था। प्रतीत होता था कि
इन्होंने कभी शर्म के घाट देखे ही नहीं। सारा इन्तजाम बस एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नजर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठीक</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठाक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगने
जैसा किया जा रहा था, क्योंकि पूरी जनचेतना को उन्होंने इस तरह दिग्भ्रान्त
कर दिया था कि बौद्धिक जन तक उनके घावों को सहलाने की बेशर्मी करने में दत्तचित्त
होकर तैनात हो गए थे। किसी के पास उस प्रसंग में बहस करने की फुरसत नहीं थी, क्योंकि
सब के सब जानते थे इस बहस से कुछ भी सकारात्मक हासिल होने की सम्भावना नहीं है।
क्योंकि हर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी
को कल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़िक्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतनी-सी
थी कि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए
कितना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज्यादा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बटोर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाए।
इतना तो तय था कि हर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढँकना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था, पर
इसकी चिन्ता किसी को नहीं थी कि कहीं ऐसा फटने ही न दें, बुनकरी जैसी कामयाब
कारीगरी के समक्ष रफ़ूगरी जैसी कामचलाऊ पैबन्द-संस्कृति को महत्त्व देकर उन्हें
महान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कारीगरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
दर्जा दिया जाए।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी
ने ऐसा सोचना मुनासिब नहीं समझा कि बुने हुए वस्त्र के कटने-फटने पर रफू होती
है, बुने हुए वस्त्र ही न हों तो रफू किसकी हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? और </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रफू
की भी कोई अन्तिम सीमा होती है, एक सीमा के बाद रफू असम्भव है। दूसरी बात
रफूगरी के जानकार जानते होंगे कि बुने हुए वस्त्रों के धागे खींचकर, उसी से रफू
की जाती है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> और ये धागे एक सीमा के बाद मिलने बन्द हो जाएँगे।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
रफूगरी संस्कृति को बेहतर समझने के लिए सन्</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> 1989 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के नौवीं लोकसभा चुनाव परिणाम से बनी
अस्थिर सरकार की ओर चलना पड़ेगा। मात्र सोलह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महीने ही
चली इस लोक सभा में अल्प संख्या-बल के बावजूद, 'नेशनल फ्रण्ट' (एन.टी. रामाराव
की अध्यक्षता में संचालित राजनीतिक दल) के संयोजक विश्वनाथ प्रताप सिंह ने भारतीय
जनता पार्टी और वाम मोर्चा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
बाहरी समर्थन से गठबन्धन सरकार बनाई और प्रधान-मन्त्री हुए। सर्वाधिक सांसदों
के संख्या-बल के बावजूद कांग्रेस पार्टी प्रतिपक्ष में रही। किन्तु मन्दिर-मस्जिद
विवादवाली रथ-यात्रा को रोककर उसके नेता को बिहार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
गिरफ्तार किए जाने के बाद भारतीय जनता पार्टी ने नेशनल फ्रण्ट सरकार से समर्थन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वापस ले
लिया, प्रधान-मन्त्री को अपने पद से इस्तीफा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देना
पड़ा। फिर समाजवादी जनता पार्टी के नेता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चन्द्रशेखर ने कांग्रेस पार्टी के बाहरी समर्थन से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरकार
बनाई और प्रधान-मन्त्री हुए। राजीव गाँधी की जासूसी करवाने के आरोप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के कारण
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">6 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार्च,</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> 1991 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को उन्हें
भी त्यागपत्र देना पड़ा।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुनकरी
के बजाय रफ़ूगरी को महत्ता देने की यह कारीगरी भारतीय लोकतन्त्र के दसवीं लोकसभा
चुनाव में भी चला। बीच चुनाव अभियान में राजीव गाँधी की हत्या (</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">21 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मई </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1991</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">) से मिली
सहानुभूति के कारण कांग्रेस पार्टी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को कुछ अधिक सीटें मिलीं। गठबन्धन की रफ़ूगरी-संस्कृति चल
ही पड़ी थी, कांग्रेस पार्टी ने फिर से एक रफ़ूगरी की नीति अपनाई, गठबन्धन की
सरकार बनाकर पाँच वर्षों तक किए-कराए सारे घपलों-घोटालों की रफ़ूगरी करते रहे;
बुनकरों के प्रतीक जनता, जिसने उनको अस्तित्व दिया, उनकी सुधि तक नहीं ली। सन्
1996 में हुए ग्यारहवीं लोकसभा चुनाव के त्रिशंकु संसद के बाइस महीने तो पूरी तरह
रफ़ूगरी से ही कटे। इतनी छोटी अवधि में भारत देश के तीन-तीन प्रधान-मन्त्री (अटल
बिहारी वाजपेयी, एच. डी. देवगौड़ा, इन्द्रकुमार गुजराल) हुए और देश के सिर पर
फिर से एक चुनाव आ गया।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'रफ़ूगरी'
शीर्षक इस कविता की मुख्य पीड़ा यही है कि रफ़ूगर का काम फटे को जोड़ना है,
जबकि बुनकर का काम बुनना है। बुनकर वस्त्र बुने ही नहीं, तो रफ़ूगर किसकी रफ़ू
करेंगे? इस कविता के लिखे जाने से पहले के लगभग चार दशकों की शासकीय चिन्ता में
नवनिर्माण की चिन्ता उपेक्षणीय थी, कमचलाऊ और ठीक-ठाक लगने जैसी स्थिति
बनाने की धारणा प्रमुख। यह धारणा आगे और सुपुष्ट हुई। ध्वस्त होते नागर-स्वप्न की
पीड़ा का शासकीय चिन्ता से गायब होना त्रासद है। मदन कश्यप की कविता उसी
त्रासदी का घनीभूत राग है; जो भिन्न-भिन्न बन्दिशों में प्रकट होकर वंचना के
शिकार हुए समुदाय की भावनाएँ प्रकट करती हैं। विषय-वैविध्य के अनुरूप कविताओं
की संरचना और रूपक-विधान का बदलना सहज ही है। कथ्य के साथ उनका संरचनात्मक
वर्ताव बहुफलकीय होता है। वे सदैव इतिहास, पुराण, परम्परा, सभ्यता की घटनाओं से
ही नहीं सामुदायिक जीवन की फटी-चिटी व्यवस्था से भी बिम्ब-प्रतीक रचते रहते
हैं। यहाँ मदन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कश्यप</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विलक्षण
प्रयुक्तिगौरतलब</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है -- 'युग'
के साथ 'तदर्थ' विशेषण जैसा अनूठा प्रयोग उनसे पहले की रचनाओं में सम्भवत: न के
बराबर हुआ। नियुक्ति, कार्य, निर्माण जैसे उद्यमों में 'तदर्थ' जैसे उपसर्ग
लगते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं; पर युग के साथ इसका संयोजन सम्भवत:
पहली बार हुआ है। ऐसी अनूठी प्रयुक्तियाँ उनके यहाँ और भी मिलती हैं। 'तदर्थ'
एक अव्ययवाची शब्द है, इसका कोशीय अर्थ होता है -- उसके लिए,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तात्कालिक,
अस्थायी -- अर्थात्, यह कार्य खास प्रयोजन से किया गया, प्रयोजन पूरा होते ही इसे
नष्ट कर दिया जाएगा। पर भारतीय व्यवस्था में तो पूरे का पूरा काल ही तदर्थ
(तत्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">+</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके
लिए) हो गया था। ऐसे राजनीतिक समय के लिए तदर्थ-युग जैसा नामकरण विलक्षण है।
ऐसे नामकरण से उन कर्मनाशकों की निर्लज्जता तनिक स्पष्टता निरूपित हो पाई
है।</span><span face="Shiva-Medium" style="color: black; font-size: 13pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शासनकाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(ई.पू.1810-ई.पू.1750)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में, अक्कादियन राजा हम्मूराबी ने
असीरिया के राजा को अपदस्थ कर लगभग पूरे मेसोपोटामिया को बेबीलोन के अधीन कर लिया
था। वे अपनी विधि-संहिता के लिए विशेष रूप से ख्यात हैं। बेबीलोन की शासन
पद्धति में अपराधियों की शारीरिक सजा पर उन्होंने अधिक बल दिया था। उनके विधान
में </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँख
के बदले आँख</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
की मान्यता थी। साम्राज्य ध्वस्त हो जाने पर भी उन्हें आदर्श शासक का सम्मान
दिया जाता रहा। उनका साम्राज्य फारस की खाड़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और दजला-फरात
और भूमध्यसागर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
सामी तट तक फैला हुआ था। कवि मदन कश्यप को अपने समय के शासकों की बेअक्ली देखकर
उनकी याद आ गई; सन् 1992 में 'हम्मूराबी' शीर्षक कविता में वे एक दिन उस अक्कादियन
राजा को कब्र से जगाकर संवाद करने लगे, 'उठिए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बताइए/ठीक</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठीक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आपका</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेबीलोन/वहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बमों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घायल</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती/अथवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वहाँ,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बंकर';
पर हम्मूराबी बेबीलोन को पहचान नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाए, कोई नहीं पहचान पाता है। युद्ध की दानवी लिप्सा का उन्माद
पश्चाताप के सिवा कुछ तो देता नहीं! इस कविता द्वारा कवि भारतीय लोकतन्त्र के
उन्मादियों को यही सन्देश देना चाहते हैं कि जिस तरह हम्मूराबी दजला</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़रात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
केवल पानी ही देख पाते हैं, नहीं समझ पाते कि नदी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कथा में
केवल पानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता,
उसमें पानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
अधिक आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यथा
होती है; उसी तरह गंगा नदी के पानी को साफ कर देने से उसमें घुली मानवीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साफ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएगी। सत्ता जब मानवीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीड़ाओं की सुधि लेना बन्द कर देती
है, तो सभ्यता के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ललाट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर कलंक का टीका लगता है, कलंक बढ़ता
जाए तो सभ्यता नष्ट हो जाती है। सत्ता और सत्ताधारी तो आते-जाते रहते हैं। पूरब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सारी महान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यताएँ
एक</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गईं! सभ्यताओं
के नष्ट हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जगह की हताश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जातियाँ
अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भव्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अतीत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गौरव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर मध्ययुगीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बर्बरता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चादर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डाल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर मरती</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कटती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं, अब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेबीलोन
कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता, अब
सभ्यता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जन्मभूमि
ढूँढने की तिनका भर की इच्छा भी किसी को नहीं होती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
सब के सब रामजन्मभूमि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
केन्द्रीय बिन्दु के अनुसन्धान में संलिप्त हैं। उन्हें जब स्वयं मर्यादा
पुरुषोत्तम राजा राम की सभ्यता की चिन्ता नहीं है, तो अपनी सभ्यता की चिन्ता
क्यों हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
भारतीय शासकों की तरह हम्मूराबी ने ढिठाई नहीं दिखाई, उन्होंने पश्चातापपूर्वक
कवि से कहा कि <i>'कुछ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गड़बड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न्यायसंहिता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
भावक यह न समझें कि कवि ने यहाँ हम्मूराबी से संवाद की फैण्टेसी गढ़ी है।
इसमें हम्मूराबी और कवि अलग-अलग दो प्राणी नहीं हैं, दोनो एक ही हैं, और वे हैं
कवि और कवि-चेतना। आज हम्मूराबी होते, तो वाकई ऐसे ही सोचते; क्योंकि और जगह
बेशक न हो भारत में तो हैं ही <i>'...ऐसे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शासक/जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़र्क</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फ़र्क</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाते',</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
परन्तु</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम्मूराबी
जैसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आती! क्योंकि
सोते वक्त उन्हें फिर अगले दिन किए जानेवाले किसी कुकर्म की रणनीति की,
अथवा पिछले दिन किए गए किसी कुकर्म से अपने बचाव की नीति तैयार करने की चिन्ता
सताए रहती है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेखनीय
है कि इस कवि को, जिस नरसिंहराव सरकार की दुर्नीति ने सन् 1992 में चार हजार
वर्ष पीछे की सभ्यता में कब्र में सोए राजा हम्मूराबी को जगाने को विवश किया,
उसी दुर्नीति ने उन्हें सन् 1993 में यह भी प्रमाण दिया कि 'नीम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोशनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में'
वस्तुत: कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता, कविता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिखी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकती, प्यार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरगिज़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता।
ऐसा होता तो घोर पराजय के बाद जनता ने एक बार फिर से जिन कांग्रेसियों को
सुधरने का मौका सन् 1991 में दिया, वे सुधरे होते; उस प्यार का प्रतिदान पूरे
पंचवर्षीय काल में दिया होता; वे तो लगातार सत्ता बचाने और भावी काल के लिए हिस्से
से अधिक बटोर लेने में मशगूल रहे! अब ऐसी असह्य वेदना में कोई कराहे या कविता लिखे?
राजनीति के बाजीगर कविता की ताकत जानते हैं। उन्हें मालूम है कि हमारे कुकृत्यों
का सच कविता में आ गया, तो जनता जागृत हो जाएगी। वे यह भी जानते हैं कि घुप्प</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे
में आँखों से बेशक कुछ न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिखे,
हाथ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टटोल
लेते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिशाएँ
और पाँव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढूँढ़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रास्ते;
पर रोशनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
सुगबुगाहट तनिक-सी हो जाए, तो हाथ और पाँव की क्रियाशीलता जवाब दे देती है। फिर
नीम रोशनी में इतिहास का क्या, अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
यथार्थ भी नहीं दिखता। <i>'कितनी ख़तरनाक</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोशनी/सबकुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीखता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साफ</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साफ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीखता/...रोशनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मद्धिम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुकारने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छायाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिखें/तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धुँधलाया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/इतिहास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/विश्वास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को!'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
इस कविता के दूसरे प्रसंग के आरम्भ की एक पंक्ति और अन्त की दो पंक्तियों
में कवि ने सारे भेद उजागर कर दिए -- <i>'जब</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर्फ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आवाज़ों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीछे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दौड़ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'पीछे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीछे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भागते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुविधा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोचता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता!'</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय
लोकतन्त्र की विसंगतियों को सारे ही महान रचनाकारों ने अपनी-अपनी तरह से
रेखांकित किया है। उन सभी रेखांकन से एक ही बात सामने आती है कि शासन की लगाम
थामते ही उसकी ताकत केवल अपनी ताकत से बड़ी नहीं होती, उनके पीछे बेतहाशा भागते
हुए जनसामान्य की ताकत से बड़ी होती है। और वही ताकत सामुदायिक परिवेश में उनके
हिस्से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लड़ाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लड़ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देवता मानने की वकालत करता है। आवाजों
के पीछे दौड़नेवाले उन आदमियों को जब से दौड़ने में लगाया जाता है, उनके केवल कान
रह जाते हैं, सोचने की क्रिया बन्द हो जाती है, वैसे भी पीछे-पीछे दौड़ता हुआ हर
आदमी अपने हिस्से के सोचने का काम आवाज लगानेवालों पर सौंप देता है। बीसवीं
शताब्दी के अन्तिम दशक से आगे तक के दशकों तक की भारतीय लोकतन्त्र की यह बड़ी
उपलब्धि है कि उन्होंने अपने पीछे दौड़नेवालों की एक बड़ी जमात बना ली है, जो
जनसमूह के बीच उनके हिस्से का अपमान आसानी से सह लेने को पल-पल तैयार रहता है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे
पामर अनुयायियों के रहते, लोकतन्त्र के इन हत्यारों के लिए बहुत आसान है रोशनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को धुँधलाना,
अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से रक्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फव्वारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और ख़ून</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छींटों को
पसीने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आराम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोंछकर
घटना को इतिहास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मोड़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देना;
क्योंकि <i>'वे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चालाक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हत्यारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/उनका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दावा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/उन्होंने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेहतरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/दुनिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हत्याएँ!'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1997</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आते-आते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देश-दशा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पतन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुनाव पर चुनाव लादकर जनजीवन को साँसत
में डालनेवाले पाखण्डियों को कवि ने 'निर्बल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाखण्डी'
कहा है; क्योंकि उनका आत्मविश्वास पल-प्रति-पल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डगमगाया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मविश्वास
का डगमगाना सुकर है; पर सही-सही वैसा भी नहीं होता! क्योंकि धूर्तों की परम
अर्हता निर्बलता और पाखण्ड दोनो होती है। यह समय हमारे देश के लिए मूर्खताओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सफल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने, विचारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अगली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीढ़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की चिन्ता
बना देने या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त्याग
देने का कायर समय था। आज़ादी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वर्ण-जयन्ती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनाए
जाने का उत्सव-काल था, जिसमें से देश ही गायब था। विश्व</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यापार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संगठन
में देश के ईश्वरों ने न जाने किस नशे में क्या-क्या बेच डाले! क्रय-विक्रय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मौसम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
हमारे प्रतिनिधियों ने तो निष्ठाएँ,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतिबद्धताएँ, आत्माएँ,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवेदनाएँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक बेच
दीं, कवि तो सिर्फ अपना गुस्सा बेचकर जनतन्त्र के लिए थोड़ी-सी लज्जा खरीदना
चाहते हैं -- <i>'मैं बेचना चाहता हूँ अपना थोड़ा-सा गुस्सा/और</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खरीदना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ/इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनतन्त्र</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थोड़ी-सी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लज्जा।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
हर सचेत कवि किसी सही समय के लिए अपना गुस्सा धरोहर की तरह बचाकर रखना चाहते
हैं, पर यहाँ हालत इतनी बदतर है कि कवि अपना गुस्सा बेचकर जनतन्त्र के लिए थोड़ी-सी
लज्जा खरीदना चाहते हैं। आखिरकार इस जनतन्त्र के रक्षक बने बाजीगर क्यों इतने
निर्लज्ज हो गए हैं कि उनके लिए कवि-समाज लज्जा खरीदने को बेचैन हैं? अत्याचारी
इतने धूर्त हो गए हैं कि उन्होंने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने चेहरे विदूषकों-से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रंग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।
उन्हें नृशंसता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिहास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महारत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हासिल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो गई है।
किसी की गर्दन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मरोड़े</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने पर
दर्द की रीरियाहट में लोग-बाग तालियाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बजाकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं। आज़ादी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वर्ण-जयन्ती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के उत्सवी
मंच पर कठपुतलियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
जमूरों का नाच तो चल रहा था; पर सात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समन्दर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैठा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदारी<i>
'विश्व</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यापार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संगठन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षीरसागर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/विश्व</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैंक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नाग</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शय्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आराम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फरमाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/वहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खींचता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँसुरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बजाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1995</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विधानों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जुड़ते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कृषि-क्षेत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पड़े</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नकारात्मक
प्रभाव, भारत में बहुराष्ट्रीय एकस्व (पेटेण्ट) पद्धति के कारण दवाओं की मूल्य-वृद्धि
और गरीबों का नुकसान, भारतीय बाजार पर चीनी उत्पाद के दुष्प्रभाव आदि<span style="background: yellow none repeat scroll 0% 0%; mso-highlight: yellow;"></span> से असंख्य भारतीय अवगत
हैं, कवि मदन कश्यप को ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाजीगरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यथित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। वे आजिजी में बड़बड़ा उठते हैं --
<i>'यह</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उत्सव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाई/प्रतिभूति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोटाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/यूरिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोटाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/चीनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोटाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/चारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोटाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/दवा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोटाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बोफ़ोर्स</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोटाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/...जिसने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खून</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आजादी/उस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आखिरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरा/आज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कदर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाएमाल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नाक</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नक्शहीन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकृतियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/आखिर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माननीय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सेनानी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झण्डा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थमाते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वक़्त/पाखण्डियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिवादन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">...</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्यों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया/ऐ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नब्बे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करोड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोगों,</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बताओ/क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वर्णजयन्ती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शर्मनाक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाकया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था!'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोगों
को स्मरण होगा कि 16 जून 1988 को जहानाबाद (बिहार) के दो पड़ोसी गाँव नोनहीगढ़
और नगवाँ में लगभग पचास हथियारबन्द हमलावर ने दलित समुदाय के 19 लोगों को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोलियों
से भून दिया। शर्मनाक बात यह थी कि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दोनों गाँवों के चारो ओर बसे जमीन्दारों में से किसी ने
हमलावरों को चुनौती देने का साहस नहीं किया। सरकारी छानबीन के दौरान किसी ने
गोली-बन्दूक, चीख-पुकार की ध्वनि सुनने की बात नहीं स्वीकारी; फिर हत्या के
उद्देश्य या हत्यारों की पहचान की बात कौन करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
गाँव के लोगों ने उन सभी दलितों पर इण्डियन पीपुल्स फ्रण्ट (उग्रवादी संगठन) का
सदस्य होने का आरोप लगाया।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी
घटनाओं का दस्तावेजीकरण न तो सरकारी आँकड़ों में होता है, न इतिहास में, न
लोक-स्मृति में। सामर्थ्यशाली हुए तो मृतकों के वंशजों के हृदय में प्रतिशोध
की ज्वाला बनकर ऐसी घटनाएँ जीवित रहती हैं, या फिर किसी संवेदनशील कवि की कविताओं
में वह दर्ज होकर अमर हो जाती हैं। मदन कश्यप की 'कहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी'
शीर्षक कविता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँचल में कुछ ऐसी घटनाएँ आ सिमटी हैं,
जो भावकों को न केवल उद्वेलित करती हैं, बल्कि बोध के स्तर पर दार्शनिकता तक
पहुँचा देती हैं। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुराग-वृत्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
उद्भावना से इस कविता की शुरुआत करते हुए कवि पृथ्वी और दिशाओं के उस वैराट्य
का परिचय देते हैं, जिसमें वे न केवल जीव-जन्तु, जड़-चेतन, पुष्प-पादप की, बल्कि
आसमान तक की काया को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहलाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढूँढने में मगन हैं कि <i>'कहाँ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी/कहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिशाएँ/जिनमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक/अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/आसमान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहलाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीखती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी/कहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन पंक्तियों में कवि, पृथ्वी के जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वरूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तलाश</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वस्तुत:</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक
आततायियों ने सन् 1988 आते-आते ही वैसा नहीं रहने दिया;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तानने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचपन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुलेल
ढूँढ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं, जबकि
राजनीतिक सौदागर सुपर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कम्प्यूटरों
से बने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हथियारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिकल्प
तैयार कर चुके हैं।<i> 'वे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हथियारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धमाकाहीन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हत्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वक्त/जनतन्त्र</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खलल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैदा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम/अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीखने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शक्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
जनतन्त्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खलल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैदा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करनेवाली
बात का उल्लेख उन्होंने विनम्रता में की है, असल बात तो यह कि उन सौदागरों ने
उन्हें इसलिए धमाकाविहीन बनाया है कि उनकी पोल न खुले; जैसे नोनहीगढ़ और नगवाँ
में उन हत्यारों के कुकृत्य की ध्वनियाँ पड़ोसियों को सुनाई नहीं पड़ी।
बालापन की स्मृतियों का दुहराव भी यहाँ प्रतिलोम उत्पन्न कर व्यंग्य को
धारदार बनाता है। यकीनन वह समय फिसलन भरा था, जब शब्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाँव, दोनों
हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
थे, हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी
को दूर तक उड़ाकर ले जा सकती है, बेशक वह वस्तु हो या गन्ध; वह किसी को गिरने
से नहीं बचा सकती, सँभाल नहीं सकती, क्योंकि उसकी कोई ठोस सतह नहीं होती; इसलिए
कवि अपने समय से थोड़ी-सी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँगते
हैं, क्योंकि तलविहीन वायुमण्डल में गिरने पर वे किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुरंगनुमा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खड्ड</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में जा
गिरेंगे, जहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी
चीख़ सुनने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
लिए कोई पंछी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होंगे।
इस अंश में वस्तुत: कवि उन सौदागरों को बताना चाहते हैं कि गिरने के लिए पृथ्वी
की जरूरत केवल वस्तु को ही नहीं, मनुष्य को भी होती है। वस्तु का गिरना तो तय
है कि वह गिरकर जमीन पर आ टिकेगी, मनुष्य के पतन की कोई सीमा तय नहीं है, पतित
मनुष्य किसी भी गहराई तक जा सकता है। इस कविता में कवि ने जन-जन को भली-भाँति
आगाह किया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है
कि हवा के रास्ते, हवा होकर शिखर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के रास्तों
के कोई निशान नहीं होते, क्योंकि हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रास्तों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निशान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं
होता। हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रास्तों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के निशान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न होने
जैसे साक्ष्य से कवि ने जनतन्त्र के हत्यारों की उस चालबाजी पर भी व्यंग्य
किया है, कि जैसा समय आ गया है, इसमें किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करतब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुनिश्चित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद्धति
या स्थान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं
होता, ख़तरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं; क्योंकि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब
क़त्ल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठीहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज़रूरत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती।
जनतन्त्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाज एक
ऐसा परमाणु बम है, जिसे कहीं भी कभी भी गिराकर देश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के किसी
न किसी हिस्से को हिरोशिमा या नागासाकी बनाया जा सकता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है; ऐसा
करने के लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठीहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1988</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के भारत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देश
में।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेखनीय बात यह, कि यहाँ न कोई
जापान था, न अमेरिका। यहाँ चारो ओर भारत ही भारत था।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ
का हिरोशिमा और नागासाकी बना जहानाबाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नोनहीगढ़ और नगवाँ और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिप्सा
बन गई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शासन-व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
वर्चस्ववादी धारणा।<i> 'जहाँ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रध्वज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फहराया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया/वहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फौज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झण्डा</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार्च/जहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सड़कें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँचीं/वहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँच</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">.</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">.</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">.</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">/एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अदृश्य</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हत्याघर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/जिसमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फँसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साँसें/हमारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूक्ष्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अवयव</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/उससे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूक्ष्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विस्फोटक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
विकासोन्मुख देश भारत का निस्सहाय जनसामान्य ऐसे दृश्यों से पल-पल जूझ रहा
था।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भावकों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्मृति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अगस्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1945</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिरोशिमा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नौ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अगस्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नागासाकी पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परमाणु</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिराने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घटना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होगी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कार्यकाल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्
1945-1953)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संयुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राज्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एस.</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रूमैन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन् 1884-1972) ने समर्पण न करने की स्थिति
में जापान को धमकी दी कि उसके किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शहर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
नेस्तोनाबूद कर दिया जाएगा। जापान के नहीं मानने पर, जापानी युद्ध क्षमता को प्रभावी
नुकसान सुनिश्चित करने के लिए उसके सैन्य-शक्ति उत्पादन एवं आपूर्ति भण्डारन
के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रमुख
केन्द्र हिरोशिमा और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नागासाकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बरसाया।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वस्तुत:</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1945</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इण्डोचायना</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इलाके</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कब्जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जापानी
नीति अपनाए जाने से अमेरिका</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रुद्ध हो गया था। वैसे तो जापान यूँ भी हार ही रहा था, पर
युद्ध के बाद शक्ति के मामले में अमेरिका को सोवियत संघ से आगे निकलना था; इसलिए वह
बमबारी उसके शक्ति-प्रदर्शन का प्रतीक भी था।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध
तो समाप्त हो गया, पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिका
द्वारा मानवीयता की ललाट पर लगाया गया यह कलंक कोई भूल पाएगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? बिहार
के एक छोटे-से पिछड़े गाँव में हुई दानवीय घटना का रूपक इस वैश्विक युद्ध से
गढ़ने की कवि-चिन्ता में देश की बहुत बड़ी चिन्ता है। राज्य अथवा केन्द्र
की सरकार ने उस दलित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जीते
जी उसे सुरक्षित और व्यवस्थित जीवन देने की चेष्टा तो नहीं ही की,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उनके मर जाने पर भी एक तरफ उनके
ग्रामीणों ने उन्हें उग्रवादी बताया, तो दूसरी तरफ सरकारी तन्त्र ने व</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाँ
फौज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झण्डा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार्च</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कराया;</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ
कभी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रध्वज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं फहराया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया।<i>
'गोलियाँ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहानाबाद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/उसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धमाके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुभते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/बन्द</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्दों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छूते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही/थरथराने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ/जैसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुरू</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता/राइफलों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुन्दों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खटखटाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरवाज़ा/बूटों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धमक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/पीपल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्तों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काँपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
अंश में कवि संवेदना का विस्तार सहृदय पाठकों को निश्चय ही उद्वेलित करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर
कवि-संवेदना उस गाँव के उन निस्सहाय लोगों तक जाती है, दूसरी ओर उन मृतकों की
पीड़ा कवि की अन्तश्चेतना में प्रवेश करती है। श्रेष्ठ कविता इसी अन्तर्वाह्य
की आवाजाही में तैयार होती है। उन मृतकों से कवि का कोई भी पारम्पारिक, सामाजिक,
व्यावसायिक सम्बन्ध नहीं हैं, पर एक सबसे बड़ा सम्बन्ध है मानवीयता का; यह
सम्बन्ध एक बार किसी से बन जाए तो उसे कोई भी क्षेत्रीयता या जातीयता खण्डित
नहीं कर सकती। हैरत है कि लोक-तन्त्र के देवताओं का ऐसा सम्बन्ध अपने देश के
नागरिकों से क्यों नहीं बनता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> उनके
सीने में उठी पीड़ा के कारण, बन्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके शब्दों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
हरकत होने लगती है, हाथ थरथराने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं,
वे कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिखना शुरू</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते
हैं, पर राइफलों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुन्दों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से हत्यारे
दरवाज़ा खटखटाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं, बूटों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धमक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से कमरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोशनी
पीपल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
पत्तों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह
काँपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।...</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्दों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भावों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के इन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हत्यारों
की ऐसी दहशत यकीनन उस दौर में फैली थी। वैसे तो शासकीय खेलों पर बौद्धिकों के कुछ
कहने या लिखने की सहज उदारता न उससे पहले थी, न बाद में हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पर मदन कश्यप कभी किसी की उदारता की प्रतीक्षा नहीं करते। उनकी संवेदनात्मक शक्ति
ने उन्हें इतना साहस दिया है कि वे बार</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जन-जन
को छल लेनेवाली प्रजातन्त्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मोहिनी-शक्ति
के बावजूद सच देख लेते हैं और सच कहने की शक्ति जुटा लेते हैं। बेशक यहाँ कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदलने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले बदलाव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्थितियाँ
बदल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएँ,
बेशक फैलते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएँ
प्रतिशब्दों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
कोई ब्लैकहोल भोपाल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में,
आँखें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकाल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर बेशक
रख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दें
चौराहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपेक्षित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लैम्प</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोस्ट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में, हाथ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक सजा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए
जाएँ गुलदस्ते, बेशक नियोजित हो कविता को चुप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कराने साजिश;
पर उनके हृदय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
संचित सारे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महासागरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गर्जन, समूची</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गूँज,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हजार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हजार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिड़ियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कलरव
चुप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहेंगे;
इन ध्वनियों और इन शब्दों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से मुक्त होकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही उनकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुक्ति</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्रा
शुरू होगी।...यहाँ महासागर, पृथ्वी, चिड़िया...आदि के रूपक कवि की निर्द्वन्द्व
उदारता और साहस को रूपायित करते हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1998 की शासकीय व्यवस्था की दुर्गन्धियों ने एक और तरह से उन्हें क्षुब्ध किया।
उसमें उनको अपना कवि-समाज तक किसी क्षुद्र लिप्सा में लिप्त दिखा। 'विनम्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज़िद'
शीर्षक कविता में उनकी वही धारणा व्यक्त हुई है। यह विनम्र ज़िद जीवन की अनिवार्यताओं
के लिए नहीं थी, एकदम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निरर्थक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी; वह भागती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को रोक
देने की, कदम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भर
भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न बढ़ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देने
की, अर्थात् विकास के पहिए को रोक देने की ज़िद थी। लड़</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झगड़कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रो</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिड़गिड़ाकर
वह अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनवाना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।<i>
'वह</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/चाहता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अँधेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़त्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो/ताकि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेल/वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जानता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुनासिब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/इसमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लक्ष्य</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पड़ता/सो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चूकने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहता/बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलाते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाओ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगेंगे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ
कवि सत्ता के गलियारे में शिक्षित-प्रशिक्षित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चालबाजी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षुब्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विनम्रता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चादर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओढ़े यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुष्ट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निर्दयी
माथा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टेककर
विचारवानों का विचार-हरण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहता
है। मदन कश्यप उनकी आश्वस्ति से आश्वस्त हैं कि बेहद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुरक्षित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जानकर
यह खेल, <i>'सबसे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज्यादा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेलता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/पुजारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">केवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/न्यायपाल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रिय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/पुलिस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुरू</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़त्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेल।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
इसलिए प्रशिक्षण पाकर कुछ क्षमता-लोलुप कवि भी इसके लिए आसक्त होते हैं। मदन
कश्यप ने उन्हें समझाने की चेष्टा की है कि<i> 'अन्धेरे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/सरकार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलाई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/सरकार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिराई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/मगर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिखी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकती।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पर वे मानने को तैयार नहीं थे। इस पद्यांश में कवि ने न केवल उस विचारहीन कवि
की भर्त्स्ना की है, बल्कि राजा, पुजारी, न्यायपाल, पुलिस के गोरख-धन्धों पर
तीक्ष्ण व्यंग्य किया है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुणवत्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
साथ हर जगह उपस्थित होने पर हर वस्तु की वस्तुनिष्ठता बरकरार रहती है। प्रतिकूल
आचरण में लिप्त हर वस्तु, विषय, प्रसंग, मनुष्य या अन्य जीव की वस्तुनिष्ठता
खण्डित हो जाती है। मदन कश्यप हर कुछ की वस्तुनिष्ठता बरकरार रखना चाहते
हैं, बेशक वह मनुष्यता हो, या सामाजिकता, सौहार्द, अनुशासन, पर्यावरण,
संवेदना...कुछ भी हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> प्रतिकूल
आचरण में संलिप्त मानवीय करतब यद्यपि कवि को क्षुब्ध करता है, पर अनुकूल वस्तुनिष्ठता
को विस्थापित कर कवि किसी भी स्थिति में प्रतिकूलता प्रतिस्थापित नहीं
करना चाहते। इस विषय-वस्तु को लेकर श्रेष्ठ कवि विनोद कुमार शुक्ल की 'इस
मैदानी इलाके में' शीर्षक एक कविता है, जिसमें वे पहाड़ को मैदान में, मैदान को
पहाड़ में, टाटानगर और मद्रास जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोजगारदाता
शहर को हर जगह, कुछ इस तरह विस्थापित करना चाहते हैं <i>'कि सब जगह हो सब जगह
के</i></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास/और</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकाल,</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आतंक,</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुकाल</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अबकि</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साल/गाँव</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी
विस्थपित न हो।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> (<i>'अतिरिक्त नहीं'</i>, पृ.
22-23, वाणी प्रकाशन, सन् 2000)। यह कविता, संकलन में बेशक सन् 2000 में आई, पर
निश्चय ही इसका लेखन और प्रथम प्रकाशन सन् 1998 से पूर्व हो गया था। इस कविता
में विस्थापन के प्रति कवि का आग्रह तो है, पर आग्रह भ्रान्त नहीं है। वे
चाहते हैं, देशाटन, व्यवसाय, शौक-मनोरथ या रोजगार प्राप्ति...जिस किसी भी
कारण से गाँव के लोगों का विस्थापन होता है, उसे रोका जाए, बेशक उन स्थानों का
विस्थापन हो जाए। क्योंकि मनुष्य के विस्थापन से उसके कुटुम्बों को पीड़ा
होती है। चूँकि स्थानों की पीड़ा का ध्यान विनोद जी की कविता में नहीं रखा
गया, इसलिए मदन कश्यप ने विनोद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुमार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुक्ल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षमायाचना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहित
सन् 1998 में <i>'किसी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विस्थापन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
शीर्षक कविता लिखी। क्योंकि मदन कश्यप का विस्थापन विनोद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुमार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुक्ल के
विस्थापन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो नहीं
है, वे इस सृष्टि में स्थानों या उपादानों का विस्थापन-प्रतिस्थापन तो नहीं
चाहते, पर उन सबके प्रभावों का प्रतिस्थापन चाहते हैं, कि <i>'कुछ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतिस्थापित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाना/किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विस्थापन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
विनोद कुमार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुक्ल
जहाँ मनुष्य का विस्थापन रोकने के अनुराग में प्राकृतिक सुषमा या रोजगारी शहर
को विस्थापित कर अपने गाँव के निकट ले आना चाहते हैं, मदन कश्यप मनुष्य के
सोच से विस्थापन का बोध मिटा देना चाहते हैं। वे प्रकृति की किसी भी
प्रकृतावस्था में बदलाव नहीं चाहते; मसूरी, नैनीताल, पुरी, कन्याकुमारी, हिमालय,
समुद्र, नदी, देवदार, घाटी, कारखाना, खेत...सब कुछ को वहीं के वहीं रहने देना
चाहते हैं; सबसे मिलने-देखने के लिए वे स्वयं उनके पास जाना चाहते हैं; अपने
आलस्य को सहलाने या सहूलियत अपनाने के उद्यम में वे नहीं चाहते कि पहाड़ टूट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घाटियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बरसे, नदियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रवाह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दे; वे
चाहते हैं कि खेतों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फसलें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगें, कारखानों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">औजार ही
बनें। वे चाहते हैं कि ज़रूरत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़ हर
जगह मिले, इसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज़रूरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है कि चीजें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जगह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर ही
हों, और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए
सुरक्षित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी
रहे। वे चाहते हैं कि आदमी के नीन्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर्फ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो, कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक हों,
पर नीन्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यात्राएँ
न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों,
नीन्द में कोई भूगोल</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खगोल
या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को पार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न करे।
आदमी का पसीना पसीने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसा
ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो,
उससे लहू न टपके; आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी, आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हँसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे।
सर्वोपरि वे चाहते हैं कि धरती की तरह आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीतर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी आदमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए जगह
सुरक्षित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे;
<i>'पीठ</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीड़ाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोटली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठाए/जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी/तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मोड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिले/स्वागत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँहें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फैलाए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
सन् 1998 में मदन कश्यप अपने देश में ऐसी स्थिति की कल्पना से इसलिए भरे हैं
कि भारतीय लोकतान्त्रिक व्यवस्था के उस दौर में जनसाधारण चिक्का खेल के
पहलवानों के दो समूहों द्वारा दो तरफ से खिंच रहा था। एक तरफ शासकीय व्यवस्था
उनसे शीर्षासन कराकर चीजों को निर्धारित फरमे में देखने को विवश कर रही थी;
दूसरी ओर वे पल-प्रति-पल द्रोह-दंगा-आगजनी-हत्या की दहशत में साँस ले रहे थे। किसी
भी समय खर्च हो जाने का आतंक उनके सिर पर सवार था। वैसी भयावह स्थितियों में
भी जगह-जगह कुछेक मनुष्यों में सद्भाव होने की सम्भावना से वे निराश नहीं हुए
थे।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाइस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महीने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(16.05.1996</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">23.03.1998)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देश</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीन-तीन</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रधान-मन्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देनेवाली
ग्यारहवीं लोकसभा की त्रिशंकु संसद और तेरह महीने (10.03.1998 से 26.04.1999)
चलकर प्राण त्यागनेवाली बारहवीं लोकसभा की करतूतों से सबलोग अवगत हैं। मात्र
चालीस महीने में देश पर तीन-तीन चुनाव थोप दिए गए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेरहवीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकसभा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुनाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीतकर आए राष्ट्रीय जनतान्त्रिक गठबन्धन
की सरकार ने पाँच वर्षों का अपना कार्यकाल अवश्य पूरा किया, पर कई वर्षों से
सत्ता की प्यास में जीभ लपलपाती इस सरकार की लालसाएँ अनन्त थीं, समय कम था,
गठबन्धन बचाने के लिए सदस्यों के प्रतिशोधात्मक उद्वेगों को सहलाना हर सरकार
का धर्म होता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">! ऐसी प्रशासनिक व्यवस्था में चल रहे सामुदायिक जीवन को
रेखांकित करने के लिए मदन कश्यप ने 'कुरुज' जैसे रूपक का बेहतरीन उपयोग किया
है। बहेलियों के समुदाय में प्रचलित यह अर्थगर्भित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">शब्द</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बड़े महत्त्वपूर्ण हैं। इसका अर्थ वह
सुनिर्धारित स्थान है, जहाँ खास मौसम में इकट्ठे होकर परिन्दे अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पुराने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पंख</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">झाड़ते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हैं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">गर्भाधान</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हैं।
सन् 1999 में भारतीय जनजीवन को उत्केन्द्रित करनेवाली उत्क्रोचक शक्तियाँ इस
तरह उत्कर्ण थीं कि प्रचलित शब्द-संसार खोखले और निष्प्रभ होते जा रहे थे;
बौद्धिक उद्यमों की विवशता और अकर्मण्यता देखकर कवि मदन कश्यप की पीड़ा बढ़ती
जा रही थी। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बूढ़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जटाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उलझे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
विचारों को </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुलझाने की चेष्टा में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> उन्हें, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आस्था
और विचार-शृंखला टूट</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टूटकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गंजी
होती दिखने लगी थी। इस पीड़ा से मुक्ति का मार्ग उन्हें बहेलिया समुदाय के इसी
शब्द 'कुरुज' से प्रशस्त हुआ।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
शब्द के अर्थान्वेष के लिए कोई अन्वयमूलक अर्थ कौरव (कुरु</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">+</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुरु
से जन्मा) न निकालें, क्योंकि इस शब्द का इन्तजाम उन्होंने किसी कोशीय
उद्यम से नहीं, बहेलिया समुदाय से परिचय बनाकर किया है। और, कृतज्ञता-ज्ञापन
के लिए उन्होंने 'कुरुज' शीर्षक से एक कविता लिखी, और अपने तीसरे कविता-संग्रह
का शीर्षक <i>'कुरुज' </i>रखा; और बहेलियों से परिचय कराने के लिए कृतज्ञता
ज्ञापित करते हुए उन्होंने यह संग्रह मासूम रज़ा काज़मी के लिए समर्पित किया
है। इस संग्रह का शीर्षक <i>'कुरुज' </i>रखने का अभिप्राय यह नहीं कि अड़तीस कविताओं
के इस संग्रह की सबसे विशिष्ट कविता 'कुरुज' ही है। उनकी सारी कविताएँ विशिष्ट
होती हैं। वस्तुत: यह शीर्षक इस पूरे संग्रह की कविताओं को अर्थ-सम्पन्न करती
है, क्योंकि पूरा का पूरा सामुदायिक जीवन विचित्र-से चक्र में पिस रहा था।
सपने तो क्या, विचार और आस्था तक उधेड़बुन में थी; सब कुछ पर जमी काई को झाड़ने
के लिए और विचारों के नवारम्भ के लिए पूरे देश के हर समुदाय और विचार के
ठेकेदारों को किसी कुरुज में जाकर गर्भाधान कराने की जरूरत आ गई थी। कविगण तो
चुप ही हो गए थे। सन् 1999 में उन्होने 'इन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुप्पियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करें'
शीर्षक से एक कविता भी लिखी; जिसमें चिन्ता व्यक्त की कि<i> 'चीख़</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मायने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुप्पियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करें/...अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जबकि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पदों</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरस्कारों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिखी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता/यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुप्पा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/उसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">केवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविताओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की/जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुप्पियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहस्य</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दे</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कवि ने यहाँ यश:प्रार्थी कवियों के साथ-साथ चुप्पा समाज को
भी नहीं बख्शा।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इसलिए
'कुरुज' शीर्षक कविता में </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बूढ़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जटाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उलझे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
विचारों को </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुलझाने के लिए कवि ने 'कुरुज' का आह्वान किया और कहा कि <i>'यह</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्दों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुरुज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुराने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झाड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द/मौसमों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उलझे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुलझे/मुंज़मिद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारी/पुराने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतारते</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतारते/लाचार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदशक्ल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द/ज़ाहिरन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उड़ानविमुख/...इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाढ़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मौसम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/खुद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वच्छ</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> '</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चदरिया</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/बेहद</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेहद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुख्सत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महत्ता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संस्खलित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शताब्दी/अपराधी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुँह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लटकाए।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
इस कुरुज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
आकर शब्दों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुराने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झाड़ने
होंगे, घनघोर अन्धकार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारी पुराने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंख उतारते
हुए बेशक लाचार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदशक्ल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और उड़ानविमुख
होंगे, पर शताब्दी के ढलते समय में अपनी सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वच्छ</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> '</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चदरिया</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">' </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को मैला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर अपराधी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुँह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लटकाए रुख्सत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं
होंगे। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यथास्थितिवाद
के प्रति सम्मोहित ऐसे ही कवि नागरिक या नागरिक कवि, वणिक बौद्धिक या
बौद्धिक वणिक और सत्ता समूह या सामूहिक सत्ता के आचरणों से क्षुब्ध होकर इक्कीसवीं
शताब्दी में जाते हुए कवि गाँधी,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेनिन,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोर्की,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेमचन्द,
निराला,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नेरुदा,
आइन्स्टाइन,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ध्यानचन्द,
पिकासो,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सत्यजीत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रे,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेले,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुहम्मद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अली...सबकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शताब्दी
को नमन करते हुए विदा लेते हैं। विदा तो वे लेना चक्रवात, महामारी, भूख, आतंक, बाज़ार,
भूमण्डलीकरण, अपराधीकरण, फिरकापरस्ती, कुनबापरस्ती...सबसे चाहते हैं; और पराभव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरी</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहस्राब्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाया।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हालाँकि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराभव
के बावजूद उनकी उन अच्छाइयों की स्मृतियाँ कवि-दृष्टि में धूमिल नहीं हुईं।
उनकी भव्यता के उपादानों को याद कर वे कहते हैं कि <i>'कमतर</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपलब्धियाँ/तुमने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिखाया/मनुष्यता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुक्ति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वार/तुमने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रचा/एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेहद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खूबसूरत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संसार/तेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वायुमंडल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही/उम्मीदों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उड़ान/सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमज़ोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साँसों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिली/तेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँचल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा...।'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस मौके पर अनेक भव्यताओं के खण्डित होने के दर्द को प्रसन्नमुख
सह लेने की उनकी उदारता भी उन्हें याद आती है। उनके दामन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में सदियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सँजोए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपने, श्रम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघर्ष</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के क़िस्से,
खुशियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकट</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छूने</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोमांच,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिंहासनों-मुकुटों</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टूटने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीड़ा,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क़िलों</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन जाने के यथार्थ...सब कुछ उनके दामन
में थे; <i>'पर</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनदिखा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुराख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रिसता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबकुछ/बेलगाम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लालसाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/राख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मानवीय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गरिमा/अश्लील</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शोर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/गुम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए मुक्ति</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संगीत...।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
अर्थात्, सारी भव्यताओं के बावजूद कहीं कोई छोटी-सी चूक अवश्य हुई, जिसका बड़ा
दुष्परिणाम सामने आया। और नहीं कुछ तो बेलगाम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लालसाओं
और अश्लील</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने तो मानवीय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गरिमा
का क्षरण कर ही डाला। पर रोचक बात यह है कि इतने कुकर्मों के बावजूद कवि इस
शताब्दी और सहस्राब्दी को क्षमादान देते हुए हिदायत देते हैं कि विजेता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न सही,
अपराधी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाओ!
इससे भी रोचक प्रसंग यह है कि अपनी जनपदीय संस्कृति के अनुकूल कवि उसके आँचल
में दुल्हन की तरह आकांक्षाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूब</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धान, प्यार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हल्दी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टूसा
डालकर फटकार लगाते हैं -- <i>'...विदा</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लो/विदा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुकाल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/खरगीदड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्दों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भयभीत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संसार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगेंगे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंख/धूप</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरीखे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हल्के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चमकीले/धीरे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तैयार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएँगे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द/कविता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऊँची</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उड़ान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">याद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करेंगे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हे, बीसवीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेखनीय है कि कविता के अन्त में दी गई यह क्षमा, विदाई,
आँचल-भराई, फटकार...सब कुछ में कवि ने अपनी गरिमामय संस्कृति को धूमिल नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आशान्वित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराभव
के समय को भी आश्वस्त करते कि हमारे अच्छे दिन आएँगे, हमारे शब्द सामर्थ्यवान
हो जाएँगे, तब तुम्हारे दिए गए दुख हमें तुम्हारी याद अवश्य दिलाएँगे। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p style="margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; margin: 0in 0in 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय नागरिक सम्भवत: भूले नहीं होगे
कि राष्ट्रवाद और लोकतन्त्र के महान हितैषी भावनाओं से कार्य करने के लिए
दृढ़-प्रतिज्ञ गठबन्धन की सरकार की नाक के नीचे से 24.12.1999 को आतंकवादी संगठन
यात्रियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से भरा
हवाई जहाज रास्ते से उड़ाकर कन्धार ले गया, बन्धक बनाए गए निर्दोष यात्रियों
की रिहाई के लिए भारत सरकार को तीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आतंकवादियों को मुक्त करना पड़ा। सन् 2000 में अमेरिकी राष्ट्रपति
बिल क्लिण्टन की शाही-यात्रा ने भारत की मान-मर्यादा को शाही तौर पर रौंद दिया।
इसी वर्ष तीन नए राज्यों -- झारखण्ड, उत्तराखण्ड, छत्तीसगढ़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का गठन
कर सत्ता-पक्ष ने राजनीतिक हित तो साध लिया, पर राज्य का तो सत्यानाश ही
किया।<span style="color: red;"> </span>गुजरात भूकम्प जैसी दारुण प्राकृतिक आपदा,
तहलका डॉट कॉम के वीडियो टेप द्वारा रक्षा-संसाधन की खरीद-फरोख्त में भारतीय मन्त्री,
नेता एवं सैन्य अधिकारियों की घूसखोरी, जुलाई </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2001</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> में भारत-पाक आगरा-सम्मेलन के पाखण्ड...जैसी
शर्मनाक घटनाओं के उजागर होने से भी भारतीय सत्ताधीश शर्मसार नहीं हुए। बाद के दिनों
में फरवरी 2002 का अकेला गोधरा साम्प्रदायिक दंगा पूरी शताब्दी पर भारी पड़ेगा।
सन् 2001 से पूर्व की इन सारी स्थितियों से व्यथित मदन कश्यप की 'हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल'
शीर्षक कविता विलक्षण उद्वेलन पैदा करती है। 'हवा' जैसे शब्द से खेलते हुए इस
खेलनकवि ने बड़े चमत्कार का सृजन किया है; जहाँ यथार्थ की मजबूत काया पर विभ्रम
की चादर प्रतीति और दृढ़ता से ओढ़ाई जा रही है। भावक चाहें तो इस कविता के
रचना-काल के बाइस बरस बाद आज भी इन स्थितियों के प्रति आत्ममुग्धता के
पुनरागमन को देख सकते हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
कविता को पढ़ते हुए पाठकों को तनिक 'पुल' और 'हवा' के कोशीय अर्थ से छिटककर
उसके ध्वन्यार्थ को पहचानना होगा। लोगों को यह तथ्य सूक्ष्मता से जानना होगा
कि कवि ने कह तो दिया कि हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल
हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही हो
सकता है या कि हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही हो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है; पर
यहाँ कवि की वाग्विदग्धता या वक्रोक्ति या दृष्टिकूट को जानना जरूरी है।
क्योंकि <i>'पुल</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए/कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जुड़ा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है...।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
धरती से जुड़ाव किए बिना किसी भी ढाँचे की संकल्पना नहीं हो सकती। हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई भी ढाँचा
नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन
सकता; यहाँ तक कि स्वयं हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को टिकने के लिए पृथ्वी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
जरूरत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। पर
हमारे देश की सरकार थी, जो जनता को हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में हवा के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
झाँसा दिए जा रही थी, और जनता थी जो अफीम की टिकिया खाए उन्मादी पहलवानों की
तरह दूसरों के महल बनाने की ईंटें ढो रही थी। उन्हें समझ ही नहीं आ रही थी कि
उन्हें वे हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सड़क</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से, हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की तरफ
धकेलकर किसी दूसरी तरफ की सड़क पर ले आकर किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीसरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरफ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भेज देती
है। जब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वापस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लौटते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे, तब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यकीनन 'हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/हर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी।'
पथिकों को दिग्भ्रान्त करने का यह नायाब तरीका उस दौर के नेता, अफ्सर, पुलिस,
पत्रकार, शिक्षक, उपदेशक, पुरोहित, व्यापारी...सबने मिलकर इजात कर लिया था।<i>
'हवा</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोगों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/अक्सर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं/उनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीचे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिखती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/हवा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/मगर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जुड़ी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अलग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
<i>उसे</i> <i>पहचानना</i> <i>असम्भव</i> <i>होता</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
सन् 2001 में दिग्भ्रान्ति ने भारतीय नागरिकों को किंकर्तव्यविमूढ़ बना दिया
था। सारी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़ें
अपनी पहचान खो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैठी
थीं। लोगों का अभ्यन्तर हवाई प्रतीति का ऐसा अभ्यासी हो गया था कि उसे कुछ भी हवाई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं लग
रहा था, न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवाई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल, न
पुल के नीचे बह रही हवाई नदी; सब कुछ यथार्थ और वास्तविक लग रहा था; वायवीय कुछ
भी नहीं। इस मदहोशी में <i>'आदमी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कठिन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहचान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबकुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेने/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबकुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गवाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहचान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/सही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहचान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़ों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ललचा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीजें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हथिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहचान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पछता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा
के पुल या कि झूठी घोषणाओं या झूठे आश्वासनों की तथ्यपरकता से किसी को कुछ
लेना-देना नहीं रह गया था। हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे लोग
लौटकर हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही आ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे, उन्हें
हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस पुल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कदमों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निशान तक
नहीं दिख रहे थे, पर न जाने ऐसा क्या था कि हवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टिके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस पुल
से गुज़रते हुए उनकी आस्था हिल नहीं रही थी।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कुरुज'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> संग्रह में सन् 2001 में रचित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'अच्छी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता'
शीर्षक से मदन कश्यप की एक कविता है। इसके वितान भी बड़े कौशल से रचे गए हैं।
इसमें राजनीतिक आखेटकों को कविता का आखेट करते हुए दिखाया गया है। ये राजनीतिक
बहेलिए एक अच्छी कविता को दिग्दर्शन देकर दिग्भ्रान्त किए जा रहे हैं।
अच्छी कविता कविता अपने लिए विषय, शिल्प, शैली, भाषा की तलाश में थी। कौतूहल,
विचार, दर्शन...सबसे ऊबकर जीवन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में लौट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आई थी, जहाँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था,
घृणा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी,
भूख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तृप्ति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी, युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था, पलायन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था...सारी
कठोरताओं से ऊबकर कविता एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिन प्रकृति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में आ गई और खुद को प्रभावी बनाने का मार्ग तलाशने लगी; बस
यहीं से आखेटकों के कान खड़े हो गए। कविता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उद्दण्ड</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यापारियों,
सौन्दर्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तस्करों,
शिल्प</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सौदागरों,
शैली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमाखोरों,
भाषा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भ्रष्ट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भोगियों
को लग गया कि इसने सही मार्ग पकड़ लिया, तो उनका बण्टाढार हो जाएगा। इसलिए उन्होंने
कविता को वहीं से बहकाया और उसे सलाह दी कि <i>'इस</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वन्द्व</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुक्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाओ/कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रकृति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रकृति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन/अब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खत्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विराट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहसों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को/केवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बगीचे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखो।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पर आगे चलकर उन्हें इसमें भी खतरा दिखा। चूँकि <i>'उनका</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुवचन/आस्था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एकवचन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/तभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संशोधित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया/पूरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बगीचे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखो/किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पसन्दीदा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेड़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लो/...वहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिलेगी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सच्ची</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अच्छी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
इसके बाद तो आज्ञाकारी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविगण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेड़ों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बोलने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बतियाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे और
हिन्दी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता
में बतकही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
भरमार हो गई। पर आखेटकों को फिर भी खतरा टलते नहीं दिखा। उन्हें भय हुआ कि
ऊँचे पेड़ देखते हुए कवियों ने यदि आसमान की ओर नजरें डाल दी, तो उनके सपनों का
संसार बड़ा हो जाएगा; इसलिए उन्होंने उन्हें पेड़ से सिमटकर पेड़ पर बैठी चिड़ियों
पर केन्द्रित होने की सलाह दी। पर यहाँ फिर एक संकट था कि चिड़ियों को देखते
हुए चिड़ियों के कलरव, पंखों की उड़ान से कवि-प्रतिभा को वंचित रखना असम्भव
था, सो अबकी उन्होंने निर्णायक सलाह दी कि <i>'पूरी</i> <i>चिड़िया</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">केवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसकी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दाहिनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखो/उसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सौन्दर्य</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महासागर/उसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भेदकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/कविता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाधनुर्धर।'
</span></i><span face="Shiva-Medium" style="color: black; font-size: 13pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेखनीय
है कि समय का परिवर्तन कोई एक कमरे से दूसरे कमरे में जाना नहीं होता कि एक
कमरे का वातावरण दूसरे कमरे का प्रभाव समाप्त कर देगा। बीसवीं शताब्दी के पराभव
की छाया इक्कीसवीं शताब्दी के पहले ही वर्ष में समाप्त या परिवर्तित नहीं हो
गई थी। वही समाज, वही सरकार, वही अधिकारी, वही पुजारी...जस के तस बने हुए थे।
शासकीय शिकारियों के शिकारगाह में प्रवेश पाने के लिए अनेक स्वनामधन्य
रचनाकार भी लालायित थे। लालसापूर्ति के व्यामोह में, या मान्यतादातृ समितियों
के निदेश पर, या बहेलियों के अनुदेश पर मदमस्त भौंरों की तरह गुनगुनाने के लिए
अनेक कवि-कोविद तत्पर थे। इस कविता में केवल कवि-कर्म के भटकाव का निरूपण ही
नहीं, राजनीतिक उत्क्रोचकों की उस वृत्ति को भी सूक्ष्मता से रेखांकित किया
गया है, जिसमें भोले-भाले लोगों को विपथ करने के असंख्य उद्योगों के रास्ते
प्रशस्त हैं। जो आखेटक कवि-प्रतिभा को विचार, दर्शन से भटकाकर प्रकृति, बगीचा,
पेड़, चिड़िया और चिड़िया की आँख तक ले आ सकता है, वह आगे बैठा तो रहेगा नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">...पर
नियति का कोई क्या करे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> यह व्यापार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो अच्छा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था,<i>
'अभी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनिष्ट</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया/चिड़िया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँख</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहसा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ख़ून</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आया/तब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आजिज</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पड़ा</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> :</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> अच्छी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता/कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अच्छी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">'
इस कविता का अन्त इस बात की भी सीख देता है कि सारे उद्यमों के बावजूद, राजनीतिक
वातावरण में कभी-कभी वांछित लालसाओं की पूर्ति नहीं भी होती है। समय का गणित,
गणित के गणित जैसा नहीं होता। फिर भी आखेटक बाज नहीं आते, अन्त-अन्त तक दाँव
लगाते ही रहते हैं, दाँव लगा ही दिया कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अच्छी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अच्छी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीज़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं
होती। ध्यातव्य है कि यह घोषणा 'खट्टे अंगूर कौन खाए' जैसी नहीं है। कुटिल
उपदेश भरी इस घोषणा में एक धमकी भी है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनगढ़न्त
धर्माचार के वर्चस्व के कारण भारतीय समुदाय के जीवन-परिवेश में सन् 2003 का समय
धार्मिक उन्माद का समय बन गया था। मदन कश्यप की 'छोटे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर'
शीर्षक कविता उसी वर्ष रची गई, जिसमें सादृश्यमूलक रूपक के कारण भारत, भारतीय
लोकतन्त्र और भारतीय धर्म-व्यवस्था की सारी अर्थ-ध्वनियाँ सूक्ष्मता से निखरी
हैं। यह कविता उस दौर की राजनीतिक निर्लज्जता और लोकतन्त्र के पाखण्ड को
उसके नग्न स्वभाव में रेखांकित करती है। भावक ढूँढने की चेष्टा करें तो आज भी
यह कविता उतनी ही ध्वन्यात्मक दिखेगी। 'ईश्वर' शब्द की भरमार पूरी कविता
में होने के बावजूद यह कविता धार्मिक नहीं है; और पूरी कविता में एक भी जगह
'राजनीति' शब्द के उल्लेख न होने के बावजूद यह कविता घोर राजनीतिक है। इस कविता
के छोटे-छोटे ईश्वर, अर्थात् छुटभैये नेता स्वयं को ईश्वर के दर्जे का समझ तो
ले रहे हैं, पर बड़े-बड़े ईश्वरों की भरमार के कारण उनका क्षीणकाय ईशत्व
चरमराता-सा दिखता है। क्योंकि छोटे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वरों
को छोटे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे
मन्दिरों में रहना पड़ता है। विशाल ऐतिहासिक मन्दिरों में रहने का अवसर मिल भी
जाए तो भी भीतरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चारदीवारियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के कोनों</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अँतरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के आलों-ताकों-कोटरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में दुबके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहना
पड़ता है। इन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई
अपना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्राज्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता, ये
महान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वरतन्त्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के छोटे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुर्जे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं। बड़े</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी की
रिश्तेदारी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो,
तो महात्म्य</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कथाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में एकाध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरक वाक्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी मिल
जाते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।
ऐसे ईश्वरों के पुजारी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी
इन्हीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीन</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं। उनके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त्रिपुण्ड</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में आक्रामक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चमक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती।
इनके पुजारी महान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मन्दिर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिक्रमा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भक्तों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को,
बड़े ईश्वर से अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की रिश्तेदारी
बताते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।
ईश्वरों के इस वर्चस्वमूलक वर्गीकरण में राजसत्ता के चमगादड़ों का सूक्ष्म
वर्गीकरण दिखता है। ईश्वर और पुजारी का रिश्ता ठीक वैसा ही होता है, जैसा नेता
और चमचा का। जैसे दयनीय होते हैं <i>'उजाड़</i> <i>में</i> <i>नंगी</i> <i>पहाड़ियों</i>
<i>पर</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मलिन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बस्तियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकट/ढहते</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढनमनाते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मन्दिरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर/जिनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कथा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती/उनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुजारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते/रोटी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तलाश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शहर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/पुजारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुनबा/अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकेला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">असहाय</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोड़कर।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
ठीक उसी तरह छुटभैये नेताओं के भी कोई चमचे नहीं होते, वे सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दयनीय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।
ऐसे दयनीय ईश्वर अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धूल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झाड़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाते, वे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वज़ूद तक
भूलने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं, कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राहगीर कुएँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धो दे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह, कर
दे मन्दिर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सफाई,
तो उन्हें लगता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कृपा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ है।
छुटभैये नेताओं की भी यही दशा होती है।<i> 'छोटे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज़रूरतें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी/ठीक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाती</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं',</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पर एकदम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लाचार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुजारी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है<i> 'आदमी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर/छोटों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
<i>हालत</i> <i>कहीं</i> <i>भी</i> <i>अच्छी</i> <i>नहीं</i> <i>है</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पर ईश्वर और मनुष्य में यही फर्क है कि ईश्वर कदाचित अपनी दयनीयता स्वीकार
भी लेता है, नेता बना छुटभैया मनुष्य कभी अपनी दयनीयता नहीं स्वीकारता। लोकतन्त्र
को इस विडम्बना का दानवीय वरदान किसकी राजसत्ता में मिला, गणित करना असम्भव
है।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय
लोकतन्त्र में वकील को न्याय, पुलिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को कानून, शिक्षक को ज्ञान, पुजारी को धर्म और पत्रकार को व्यवस्था
एवं मानवीयता का रक्षक माना जाता है। बेशक माना जाए, पर तथ्यत: ऐसा है भी क्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?
सन् 2000 में भारतीय लोकतन्त्र के पुलिस की नीचता का नग्न स्वरूप उनकी 'पुलिस
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिकारी'
शीर्षक कविता में उजागर हुआ है। पुलिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिकारी यदि लॉटरी,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जुआ,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शराब</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के अड्डे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चलाएँ,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुण्डों
के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ
दारू</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीएँ,
घोषणा करें कि हत्यारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पकड़कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहेगा
और उधर उसकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्नी
अपराधियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्याली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बढ़ाएँ,
बलत्कृत सुन्दरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
कपड़ों से सबूत मिटाकर महाबली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बलात्कारियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का पक्ष मजबूत करें, नंगी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घुमाई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्त्रियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रपट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक न लिखें,
पुलिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कैम्प</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किराये</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ली</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राइफलों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से भूमिहीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मजदूर
मारे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाएँ,
और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुलिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिकारी
केन्द्रीय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोएँ...तो
फिर कानून की रक्षा कौन करे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
दुर्योगवश गत शताब्दी के अन्तिम क्षण में भारतीय लोकतन्त्र को ऐसे ही आरक्षी
बल मिले, जिनकी क्षमता के बूते आम नागरिक कभी चैन की नीन्द तो क्या सोए, चैन
की साँस तक न ले। खबर शैली में लिखी यह कविता किसी तन्त्र, यन्त्र, मन्त्र,
जनतन्त्र की खबर नहीं है; यह निर्लज्ज जनतन्त्र के अधिपतियों के आचरण से
जनसामान्य को सावधान करने का मन्त्र है। कवि खीजकर कहते हैं कि<i> 'उन</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निर्वासित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/जनतान्त्रिक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रशासन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्धेरे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जंगल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/जहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाहर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकलने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी/बस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भटकना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भटकना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
यह भटकाव और निर्वासन, सत्ता के दुष्कर्मों पर व्यंग्य है कि जनतान्त्रिक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रशासन
के अन्धेरे जंगल में ऐसे आरक्षी अधिकारियों का निर्वासन एक शासकीय दुष्कृति
है, क्योंकि उनके सारे कुकर्मों के हिस्सेदार लोकतन्त्र के देवताजन भी हैं।
इसलिए हे लोकतन्त्र के नागरो, अपनी व्यवस्था स्वयं सुधारें, इन्हें तो आपकी
सुधि लेनी नहीं है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्राकृतिक
आपदाओं में हुई मृत्यु या अन्य सामुदायिक क्षति का दोष तो किसे दिया जाए, पर
आपदाओं के बाद किए गए शासकीय नाटकों की भी अपनी भंगिमाएँ होती हैं। सन् 2001 में
लिखी उनकी कविता 'तूफ़ान</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">...
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूकम्प</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">... </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्दगी'
में कवि की धारणा शत प्रतिशत सही है कि मौत के घाट उतारनेवाले उपकरणों या
उपादानों से ही मौत हो, यह आवश्यक नहीं, जीवन-रक्षा की बुनियादी जरूरत की चीजें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जान ले
लेती हैं; जैसे हवा-पानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी
अनिवार्य चीजें भी चक्रवात, तूफान, मेघ के रूप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भयावह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मौत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दे देती
है। पर विडम्बना तब दिखती है, जब उड़ीसा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तूफ़ान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में मरे
लोगों से अधिक दर्दनाक मौत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दंश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए लोग झेलते
हैं। <i>'जिन्हें</i> <i>तूफ़ान</i> <i>भी</i> <i>नहीं</i> <i>मार</i> <i>सका/वे</i>
<i>राहत</i> <i>के</i> <i>महानाटक</i> <i>में</i> <i>मर</i> <i>गए/कोठों</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँचने</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
<i>लगी</i> <i>हैं</i> <i>नन्हीं बेटियाँ/और</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चायखानों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोटे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बच्चे/जनतन्त्र</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कौन</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेहरा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">?</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
मौत का कोटि-निर्धारण करते हुए प्रचलित मुहावरे 'कुत्तों की मौत मरा आदमी' पर
उनकी राय सही है कि <i>'प्रकृति</i> <i>कभी</i> <i>कुत्तों</i> <i>को</i> <i>उस</i>
<i>तरह</i> <i>नहीं</i> <i>मारती/जिस</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तरह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुजरात</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/जिनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पास</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जितना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुरक्षित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/उन्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिली</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मौत/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">केवल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुत्ते</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदतर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मौत</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मरे/जिन्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जंजीरों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाँध</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमियों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
आपदा की चपेट में आए लोगों की मौत अचानक हो जाती है, पर बच गए परिवार के लोग खो
चुके रिश्तेदारों की वेदना के साथ सारे सपनों को भुलाकर जीवन-रक्षा की शर्तों को
पूरा करने में लगे रहते हैं। घर हो, पर घर से अधिक अन्धेरा मनुष्य की आँखों में
हो, जीवन में हो, तो वह व्यक्ति कहाँ जाए। <i>'आदमी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़ा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/उसका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन्दर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घर/और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठण्ड</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठिठुरता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी/अपने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लौटने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डरने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगे/तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समझिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपनों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुका</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीति
में बड़े-बड़े नाटक होते हैं। राजनीतिज्ञों को वे सारे स्वांग ओढ़ने पड़ते हैं,
जो ओढ़ना तो वे कतई नहीं चाहते, अलबत्ता राजनीतिक बड़प्पन दिखाने के लिए उन्हें
करने की जरूरत होती है। सन् 2010 में लिखी उनकी 'उद्धारक' शीर्षक कविता इसी का
सबूत पेश करती है। उद्धारक बने रहने की साजिश में नेताजी जूठन खा भी सकते हैं, खिला
भी सकते हैं, क्योंकि उनके भीतर के अहंकारी सच को कोई नहीं जानता। वे सही अर्थों
में 'तुगलक' होते हैं। अनेक सन्दर्भों से विद्वानों ने 'तुगलक' शब्द का अर्थ स्थिर
किया है। तदनुसार तुगलक वे कहलाते हैं, जिनके मन की सारी बातें, सारी योजनाएँ,
सारी कामनाएँ, कोई दूसरा न जाने; कोई दूसरा उतनी ही बात जाने, जितनी वे जनाना
चाहते हैं। इसलिए वे जिनके जूठन खाते हैं, उन्हें पता नहीं होता कि उन्होंने
जूठन क्यों खाया</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? इसलिए वे प्रकटत: या मनत: घोषणा करते हैं कि <i>'</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम
तुम्हारा उद्धार करेंगे/ जिन्दा रखा तो जूठन खिलाकर/पाँव धुलवाकर तुम्हारा उद्धार
करेंगे/मार दिया तो बैकुण्ठ भिजवाकर/तुम्हारे वंशजों को अपना भक्त बनाकर तुम्हारा
उद्धार करेंगे/और किसी आफ़त-बिपत,</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेला-कुबेला,</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठौर-कुठौर
में तुम्हारे जूठे बेर खाकर भी तुम्हारा उद्धार करेंगे!'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1989 के आसपास ही हिन्दी कविता में सृजनात्मक पाखण्ड का ऐसा समावेश हुआ था कि
कविता में भी नौकरशाही आने लगी। मदन कश्यप को सृजन-क्षेत्र की ऐसी विसंगति
उद्वेलन से भर देती है। इसलिए 'नौकरशाह कवि' शीर्षक कविता में उन्होंने कवियों
का कोटि निर्धारण करते हुए दरबारी कवि से लेकर नौकरशाह कवि तक के लक्षण बताए,
जो एक तरफ तो वैसे कवियों के लिए भावकों को हास्यबोध से भर देता है, तो दूसरी
तरफ वैसे कवियों की दयनीयता भी प्रकट करता है। हिन्दी काव्य-क्षेत्र में
सृजनकर्मियों का पाखण्ड कुछ इस तरह छाया रहा कि बीते चार दशकों में उनमें सत्ता
की सारी बदतमीजी भर गई। उन्होंने काव्य-क्षेत्र में बदतमीजियों का अनुशासन-पर्व
संचरित कर दिया। ऐसे पाखण्ड की नियति होती है कि चाहे कवि नौकरशाह हो जाए या
नौकरशाह कवि हो जाए, बात एक ही होती है। वे कहते हैं,<i> 'होते थे कभी दरबारी/अब</i>
<i>तो</i> <i>होते</i> <i>हैं</i> <i>नौकरशाह</i> <i>कवि/जनता</i> <i>का</i> <i>दुख</i>
<i>दरबार</i> <i>तक</i> <i>नहीं/दरबार</i> <i>की</i> <i>चमक-दमक</i> <i>और</i> <i>रोबदाब/जनता</i>
<i>तक</i> <i>पहुँचाते</i> <i>हैं नौकरशाह कवि/शब्दों की चमक निचोड़ कर अपने जूते
चमकाते हैं नौकरशाह कवि/और दावा करते हैं कि संस्कृति की पृथ्वी/किसी नाग के फण पर/नहीं
किसी कच्छप की पीठ पर नहीं/उनके जूते की नोंक पर टिकी है।' </i>यह विवरण ऐसे कवियों
की सृजन-दृष्टि की ही भर्त्स्ना नहीं करता, उनकी मूढ़ता और अहमन्यता को भी निरूपित
करता है।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
1993 आते-आते देश की स्थिति ऐसी बना दी गई कि किसी एक के जीतने के लिए सबका
हार जाना जरूरी हो गया; जैसे किसी एक के खाने के लिए सबका भूखा रहना; जैसे किसी
एक के जीने के लिए सबका मर जाना। 'म्यूजिकल चेअर' शीर्षक कविता में एक को प्रसन्न
करने के लिए सबको दुखी करने की ऐसी ही नीति स्पष्ट हुई है। <i>'सिर्फ एक
कुर्सी कम होती है/और एक हारता है/फिर एक-एक कर कुर्सियाँ घटती जाती हैं/और एक के
बाद एक हारता जाता है/अन्त में जीतता है बस एक/उस एक के जीतने के लिए/एक-एक कर
सबको हारना पड़ता है।'</i></span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
2008 में रचित मदन कश्यप की 'पुरखों का दुख' शीर्षक कविता तीन पीढ़ियों के
बहुविध दुख और करुणा की कविता है। यह अवधि संयुक्त प्रगतिशील गठबन्धन के तहत भारतीय
राष्ट्रीय कांग्रेस पार्टी के नेतृत्व में संचालित मनमोहन सिंह के मन्त्रीमण्डल
की अवधि है। पर इस कविता की भाव-भूमि राजनीतिक नहीं है। दादा से पोता तक की
तीन पीढ़ियों की भव्यता और अन्तरात्मा में दबाए हुए दुखों के पहाड़ को इसमें
सूक्ष्मता से रेखांकित किया गया है। उल्लेखनीय है कि दादा की भव्यता और पिता
के क्रोध के बीच दुख-सुख के आँकड़ों का गणित करते हुए और पोता, वेदना की अथाह नदी
में चला जाता है और निदान ढूँढने के प्रयास में बुद्ध की जीवन-दशा को याद कर लेता
है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दादा
की टीनवाली पेटी में ढेर सारे काग़ज़ात के बीच जरी वाली एक टोपी भी थी। दादा अपने
ज़माने के ख़ासे पढ़े-लिखे थे, उनकी लिखावट अच्छी थी, और वे कैथी में नहीं नागरी
में लिखते थे। यह टोपी, और कैथी छोड़कर नागरी में लिखने की उनकी आदत उनके ऐश्वर्य
और आधुनिक होने के सबूत तो हैं; पर, मनुष्य कितना भी समृद्ध हो सदैव उसके जीवन
में उल्लास ही नहीं होता, पीड़ाएँ भी होती हैं। कवि को उस पेटी से मिले ज़र ज़मीन
के दस्तावेज़ों में दादा के दुख का कोई भी दस्तावेज़ नहीं मिला, क्योंकि <i>'दादा
ने अपनी पीड़ाओं को कहीं भी दर्ज नहीं किया था/उनके ऐश्वर्य की कुछ कथाएँ ज़रूर
सुनाती थी दादी/कि कैसे टोपी पहनकर/हाथ में छड़ी लेकर/निकलते थे गाँव में दादा</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर दादा के दुख की कोई बात दादी ने भी नहीं बताई कि <i>'भादो
में जब झड़ी लगती थी बरसात की/और कोठी के पेन्दे में केवल कुछ भूसा बचा रह जाता
था/तब पेट का दोजख भरने के लिए/अन्न कैसे जुटाते थे दादा</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
कवि ने सम्भवत: दादा के दुख के दस्तावेज़ों की तरह ही, अपने पिता के आचरण में
धीरता ढूँढने की कोशिश की होगी, पर मिली नहीं प्राय:। इसीलिए बचपन में बीमार
रहने के कारण अधिक पढ़-लिख नहीं पानेवाले, जनम से ही चुप्पा अपने पिता को <i>'हर
समय अपने सीने में नफ़रत और प्रतिहिंसा की आग धधकाए'</i> देखा, जिनका भभूका कभी
उठता तो <i>'पूरा घर झुलस जाता था/उनकी पीड़ा थी कोसी की तरह प्रचण्ड वेगवती/जिसे
भाषा में बाँधने की कभी कोशिश नहीं की उन्होंने</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन
दो स्थितियों के विपरीतमुखी आचरण में दो पीढ़ियों की स्त्रियों की तुलना
तुलना करते हुए कवि अपनी माँ की आँखों में जिस घनीभूत वेदना का दर्शन करते हैं,
उससे बहुत बड़ी मार्मिकता रेखांकित होती है। उन्होंने अपनी <i>'माँ की आँखों और
पिता की चुप्पी में/महसूस किया था जिस दुख को/अचानक उसे अपने रक्त में बहते हुए
पाया/किसी भी अन्य नदी से ज़्यादा प्राचीन है वेदना की नदी/जो समय की दिशा में
बहती है/पीढ़ी-दर-पीढ़ी/पुश्त-दर-पुश्त!'</i> इस बीच उन्होंने अपने दादा के बालापन
में अपने गाँव की दशा, नदी और संस्कृति के बहाव, तत्कालीन ग्रामीणों की
जीवन-दशा...सब कुछ की कल्पना कर ली; जान लिया कि किसी भी दस्तावेज़ में कुछ
महिमागानों के अलावा और कुछ नहीं दर्ज है, <i>'यह किसी ने नहीं बताया है/कि बाढ़
और वर्षा की दया पर टिकी/छोटी जोत की खेती से कैसे गुजारा होता था पुरखों का/क्या
स्त्रियों और बेटियों को मिल पाता था भरपेट खाना!' </i>पर इस पूरी कविता में कवि
की वेदना ही इतनी प्रबल है कि पुरखों की वेदना को स्मरण करते हुए भी उन्हें वेदना
की नदी सर्वाधिक प्राचीन लगी। वेदना उन्हें पीढ़ी-दर-पीढ़ी समय की दिशा में बहती
दिखी। इस वेदना से मुक्ति का मार्ग ढूँढते हुए उन्हें सुजाता की खीर खाते
बुद्ध दिख गए। <i>'दुख का कारण और निदान ढूँढ़ने ही तो निकले थे बुद्ध/वे तो
मर-खप जाते ढोंगेश्वर की गुफाओं में/कि उनके दुख को करुणा में बदल दिया/सुजाता की
खीर ने!' </i>उल्लेखनीय है कि यह सुजाता भी एक स्त्री ही है। बोधगया से लगभग
बारह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किलोमीटर
दूर स्थित डुंगेश्वरी पहाड़ी की प्रागबोधि गुफा, जिसकी तलहटी से होते हुए
मुहाने नदी पारकर नदी तट पर सेनानी ग्राम है, सुजाता इसी गाँव के प्रधान,
अनाथपिण्डिका की पुत्र-वधू थी, जिसने पुत्र-प्राप्ति पर गाँव के वृक्ष-देवता को
खीर चढ़ाने की मनौती माँगी थी। खीर चढ़ाने जाने पर उन्हें, उस वृक्ष के नीचे बैठे
राजकुमार सिद्धार्थ मिले, उन्होंने उन्हीं को खीर खिलाई।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजकुमार
सिद्धार्थ ने ज्ञान-प्राप्ति के लिए छह वर्षों तक प्रागबोधि गुफा में हठयोग साधना
की, खाना-पीना तक छोड़ दिया, निराहार रहने के कारण शरीर कंकाल जैसा हो गया। उसी
स्मृति में वहाँ बुद्ध की कंकाल-मूर्ति स्थापित है। चीनी यात्री ह्वेनसांग ने भी
प्रागबोधि गुफा का वर्णन किया है। पर इस साधना से सिद्धार्थ सन्तुष्ट नहीं हुए, पहाड़
की तलहटी से होते सेनानी ग्राम में उसी वटवृक्ष के नीचे जाकर विश्राम करने लगे,
जहाँ सुजाता को आना था। सुजाता ने राजकुमार सिद्धार्थ को खीर खिलाई। उनका उपवास
टूटा और अब उन्हें लगा कि शरीर भी जरूरी है। उनके मन में यह भाव आया कि वीणा के
तार इतने ढीले न हों कि संगीत ही न निकले और इतने कसे भी न जाएँ कि वह टूट ही जाए।
इसके बाद ही उन्हें मध्यम मार्ग का बोध हुआ। इस तरह कवि ने अपनी वेदना से मुक्ति
का मार्ग दिव्य-ज्ञान की प्राप्ति के मार्ग तक जाकर ढूँढा है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "MS Mincho"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "MS Mincho";">सन् 2009
में रचित </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'तानाशाह और जूते' शीर्षक कविता भारत में मनमोहन सिंह के
नेतृत्व में संचालित चौदहवीं लोकसभा (17 मई 2004 से 18 मई 2009) की अवधि की है।
चार चरणों में 20 अप्रैल से 10 मई 2004 तक आयोजित चुनाव के बाद यह सरकार गठित हुई
थी। तीन-तीन संसदीय कार्यकाल में मुँहकी खाने के बाद भी कठिनाई से मिली इस सत्ता-समय
में भी इनके सहयोगी अपने आचरण नहीं सुधारे। ऑयल फार फूड घोटाला, सत्यम घोटाला,
आईपीएल घपला, 2जी स्पेक्ट्रम घोटाला, कॉमनवेल्थ घोटाला...जैसे घोटाले किए। संसद
में प्रश्न उठाने के लिए घूस लेते हुए ग्यारह सांसदों का वीडियो स्टिंग ऑपरेशन
द्वारा सामने आया और उन्हें लोकसभा से निष्कासित कर दिया गया।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "MS Mincho"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "MS Mincho";"> इस
दौरान भारत की प्रशासनिक व्यवस्था में तानाशाही इतनी बढ़ गई थी कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन
पर चलते तानाशाह को चलने की प्रतीति कम, अपने जूतों से धरती को रौंदने की प्रतीति
अधिक हो रही थी। इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अवधि के
तानाशाहों के जूते की चमक में सूरज भी अपनी झाइयाँ देख सकता था। दो क़दमों में तानाशाह
नाप लेना चाहता था पूरी दुनिया। उन्हें अपने जूतों पर गुमान था कि रौंदे जाने के
बाद कोई दुबारा अपना सिर नहीं उठा सकेगा। पर ऐसा हुआ नहीं। लोकतन्त्र सदैव पराभव
नहीं सहता, प्रतिकार भी करता है। <i>'एक जोड़े साधारण पाँव से निकला एक जोड़ा
जूता/और उछल पड़ा उसकी ओर/...ताक़त का खेल खेलने वाले तमाम मदारी/हतप्रभ होकर
देखते रह गए/और चल पड़े जूते/दुनिया के सबसे चमकदार सिर की तरफ़/...एक जोड़े जूते
के उछलते ही/खिसक गई उसके पाँव के नीचे दबी दुनिया/...फटे-पुराने,</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गन्दे-गन्धाए
जूतों के ढेर के नीचे/दब गया दुनिया का सबसे ताक़तवर तानाशाह!' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तानाशाही
से होड़ लेते जनसाधारण के ऐसे प्रयास अब खूब होते हैं। कविता में ऐसी घटना को
रूपायित कर कवि ने जनशक्ति को समर्थन और प्रोत्साहन दिया है। ऐसी भविष्य-दृष्टि
प्रणम्य है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
2007 की लिखी मदन कश्यप की कविता 'अठारह सौ सत्तावन' भारतीय बौद्धिकों एवं
जनसामान्यों के मतिभ्रंश और यथास्थिति-प्रेम की धज्जियाँ उड़ाती है। यह एक
ऐसी कविता है जिसकी कुछेक पंक्तियाँ ही नहीं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पंक्ति,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यति-विराम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उद्धरणीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।
भारतवंशियों को भली-भाँति स्मरण होगा कि सन् 2007 में,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रथम
स्वाधीनता संग्राम की डेढ़ सौवीं वर्षगाँठ पूरे देश में धूमधाम से मनाई जा रही थी।
जगह-जगह सम्मेलन,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिवेशन,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संगोष्ठियों
का आयोजन हो रहा था। कारण-अकारण लोगों में जोश और उत्साह भी भरा हुआ था;</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ लोग
सन् 1857 का महत्त्व समझकर,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ लोग बिना समझे,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन आयोजनों में शामिल हो रहे थे। उस संग्राम की घटनाओं की
मार्मिकता और राष्ट्रीय मूल्य के रूप में उनकी स्मृतियों के महत्त्व निरूपित करते
हुए भारतीय बौद्धिक भावुक हुए जा रहे थे। पर ऐसा भी नहीं था कि प्रतिपक्षी नहीं
थे! भारतीय बौद्धिकों के एक से एक धुरन्धर,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महारथी विरोध की जुगाली कर रहे थे। कुछ तो सन् 1857 को ही
प्रश्नांकित किए जा रहे थे,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ बहादुरशाह ज़फर की अशक्यता के मवाद सूँघकर तृप्त हो रहे थे;</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ तो
यहाँ तक प्रश्न पूछ रहे थे कि 'क्या यह सच नहीं है कि अंग्रेजों ने हमें सभ्य
बनाया</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस दौर
के पत्र-पत्रिकाओं से सरोकार रखनेवालों की स्मृतियों में आज भी वे बातें होगीं।
उनके इन आक्षेपों के दो ही अभिप्राय हो सकते थे -- या तो आयोजक मण्डल में शामिल
नहीं किए जाने से वे इतने आहत थे कि 'हाय हुसैन हम न हुए'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की डफली
बजाने लगे या भारत-यूरोप की शासकीय-सांस्कृतिक विरासत का तुलनात्मक बोध उनकी प्रमा
में था ही नहीं। जिस भारत में 'रामायण', 'महाभारत', 'पंचतन्त्र', 'अर्थशास्त्र'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे
ग्रन्थ लिखे गए हों;</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाल्मीकि,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यास,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विष्णु
शर्मा,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाणक्य
जैसे बौद्धिक पैदा हुए हों और भर्तृहरि,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चन्द्रगुप्त,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अशोक,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकबर
जैसे राजा हुए हों;</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस
देश की शिक्षा,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संस्कृति,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ज्ञान
और शासन-व्यवस्था पर यदि किसी को सपने में भी सन्देह होता है,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो
उन्हें अपने मस्तिष्क और हृदय की गहन चिकित्सा तत्काल करवानी चाहिए। पर भारतीय
लोकतन्त्र में बोलने का हक तो सबको है! अपनी सभ्यता और संस्कृति से परांग्मुख ऐसे
ही भारतीयों की निश्चेष्टा और कुटिल चेष्टा के कारण सन् 1857 के संग्राम के बाद
आगे के भी नब्बे वर्ष गुलामी में कटे! 'अठारह सौ सत्तावन'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक
कविता में भारतीयों की ऐसी ही निश्चेष्टा एवं परांग्मुखता को रेखांकित किया गया
है।<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1857</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संग्राम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वाधीनता
संग्राम होते हुए हिन्द-पाक बँटवारे के दृश्य तक के सूक्ष्म रेखांकन से यह कविता
भावकों को उद्बुद्ध कर देती है। गुलामी के दिनों की जड़ता को रेखांकित करते हुए
कवि सच ही कहते हैं कि हम भारतीय तो गहरी नीन्द में सोए थे, मंगल पाण्डे या गंगू
मेहतर की हुँकार से जगाए भी गए, तो ऊँघते हुए ही लड़ी वह लड़ाई; फिर सो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गहरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हमारी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीन्द/हमारी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेहोशी/हमारी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मौत/एक</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिख</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहासकार
मंगल पाण्डे के गीत गाते रहे,<i> 'गंगू के नए देश की मिट्टी, मिट्टी में मिल गई/उसकी
एक तस्वीर भी उतारी तो अंग्रेज़ डॉक्टर ने।'</i> वह मुकाबला <i>'दुनिया के सबसे
बर्बर और आततायी नस्ल से था/जो स्त्रियों और निर्दोषों के क़त्ल को/अपनी गौरव
गाथाओं में शामिल करती थी।'</i> बहुत दिनों बाद एक लँगोटीवाले ने (अर्थात् महात्मा
गाँधी ने) हमें फिर से जगाने की कोशिश की, पर तब <i>'हमारे पास नहीं था/अठारह सौ
सत्तावन के घावों का कोई हिसाब/हम सिसकते-सिसकते सो गए थे/या सोते-सोते सिसक रहे
थे/तय करना मुश्किल था/हमारी स्मृति में केवल दो ही युद्ध थे/राम-रावण युद्ध/कौरव-पाण्डव
युद्ध/हम हर जगह तलाश रहे थे रामायण और महाभारत/वैशाली के अशोक स्तम्भ को भीमसेन
की लाट कहने लगे थे/और केसरिया के विशाल स्तूप को राजा बान का क़िला।' </i>ये सारे
दृश्य भ्रंशमति भारतीय नागरिक की निरपेक्षता के हैं, जिन्हें अपनी ही वस्तुस्थिति
जानकारी नहीं होती। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतिहास
या</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अस्मिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जानने</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किस्से-कहानियों की रोचक शैली में
कोई संक्षेप में कुछ सुना दें तो ठीक, वर्ना कोई बात नहीं। वस्तुत: वे राष्ट्रीय
पहचान के अर्थ से ही अनभिज्ञ थे, अभिज्ञ रहे होते, तो उनकी सन्ततियाँ घपले-घोटाले-तस्करी-तिजारत
के इतने रास्तों के आविष्कारक न होते, जिन्हें देश की अधोगति करते किसी भी
अंग में लज्जा नहीं आती</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> उनके
पास समाज की कोई अवधारणा नहीं थी, वे समुदायों की स्मृतियों में दुबकी आस्था के
सहारे जिए जा रहे थे। उनकी आँखें थीं, पर आँखों में सब कुछ स्पष्ट देखने की शक्ति
वे खो चुके थे। गौर से सोचने पर हर किसी को समझ आ जाएगा कि देखने की क्रिया आँख
से ही नहीं, मस्तिष्क से होती है। उनके मस्तिष्क की क्रियात्मक रचना
(प्रोग्रामिंग) इस तरह कर दी गई थी कि वे निर्धारित दृश्य ही देख पाते थे, कान निर्धारित
बातें ही सुन पाते थे। इसीलिए तो रामायण, महाभारत के अलावा उनकी स्मृति में किसी
युद्ध की बातें रह नहीं गई थीं। वे वैशाली के अशोक स्तम्भ को भीमसेन की लाट कहते
थे, केसरिया स्तूप को राजा बान का क़िला और बुद्ध को दसवाँ अवतार मान रहे थे।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन बातों का तिरस्कार कर, धारण करने
लायक कर्मों को तर्क से परीक्षित करना महात्मा बुद्ध ने सिखाया, वे बुद्ध को ही
भगवान बनाकर पुराने पाखण्ड की ओर निकल पड़े थे। नागरिक चिन्ता से तर्क करने
की प्राचीन भारतीय परम्परा कब के ग़ायब हो गई थी। यहाँ सोचने की जगह अनुमान, तर्क
की जगह आस्था से काम चलने लगा था। इसीलिए <i>'अधनीन्दे में हमने लड़ी एक और
लड़ाई/इस बार बतलाया गया कि/मुल्क आज़ाद हो रहा है/इसलिए हमें फिरंगियों को नहीं/अपने
उन भाइयों को मारना था/जिनके कन्धे से कन्धा मिलाकर हम लड़े थे/अठारह सौ सत्तावन
में/हमने मारा/हम मारे गए/और सो गए/फिर से शुरू हो गई/कराहों और खर्राटों की
जुगलबन्दी!'</i> इस पूरी कविता में डेढ़ सौ वर्षों के आलस्य, परांग्मुखता और
लापरवाही को निरूपित कर कवि ने इन्हीं विडम्बनाओं की पीड़ा व्यक्त की है,
और व्यंग्य की धार-प्रहार को तीक्ष्णतर कर दिया है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
2005-06 में मानव-अंगों के व्यापारी समूह जिस तरह निठारी गाँव में बच्चों की
हत्या कर अंग-तस्करी कर रहे थे, भारत के भावुक लोग आज भी भूले नहीं होंगे। दोषियों
को बेशक पकड़ लिए गए हों, मौत की सजा सुनाई दी गई हो, पर राष्ट्र की ललाट पर लगे
इस कलंक से मुक्ति सम्भव नहीं है। ऐसी नृशंसता तो बर्वर युग में भी नहीं होती
होगी। इस घटना ने मदन कश्यप की सृजन-दृष्टि को सर्वाधिक उद्वेलित किया है।
इस दारुण प्रसंग पर उनकी कई कविताएँ हैं। सन् 2007 में रचित 'निठारी : एक अधूरी
कविता' इस विषय की हृदय-विदारक गाथा है। यह कविता अधूरी इसलिए है कि इस पर कितना
भी लिखा जाए, पूरी कभी नहीं होगी, अधूरी ही रहेगी। सब कुछ लिख देने के बाद भी
कतरा भर वेदना बची ही जाएगी। इतिहास गवाह है कि<i> 'आदमी के होने से भी</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुराना
है/क्रूरताओं का इतिहास/फिर भी क्रूरता का ऐसा क्रूर व्यापार कभी नहीं हुआ
होगा/जैसा निठारी में हुआ।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निहायत
निर्धन परिवार की बेटियों को पकड़ लाना, बलात्कार करना, फिर हत्या करना, फिर
अंग बेचना, भोग को मज़ेदार बनाने के लिए कम-उम्र लड़कियों का शिकार करना, अपनी
जाँघों के नीचे दम तोड़ती लड़कियों के गुह्यांग और चीत्कार पर कैमरा टिकाना...उफ्फ,
ऐसी नृशंसता घटित हो सकती है, इसका पुनर्सृजन असम्भव है। पुलिस तो इन ग़रीबों की
बेटियों की गुमशुदगी के तो मामले तक दर्ज नहीं करती थी।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'बाज़ार और सरकार की नज़र में/कोई क़ीमत नहीं थी उनकी/पर मरते ही
बेशक़ीमती हो जाती थीं/आँखें/ जिगर/टिसू/मज्जा/कितना कुछ होता था बेचने को/पता
नहीं किस डॉक्टर ने किस कॉलेज में की थी पढ़ाई/ इस कर्म के लिए।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
ऐसी नृशंसता वैसे विकसित समाज में हो रही थी, जहाँ रचनाकार अपनी रचनाओं की शिल्प-प्रयुक्ति
पर बहस कर रहे थे, बुद्धिजीवी वर्ग इराक में अमेरिकी फ़ौजों की बर्बरता और
पाकिस्तान में लोकतन्त्र की वापसी की सम्भावनाओं पर चिन्तित हो रहे थे, जनतन्त्र
के रणनीतिकार कश्मीर समस्या सुलझाने की तरकीब सोच रहे थे, निठारी उनकी चिन्ता
से गायब था। निठारी की माताओं का रुदन कॉर्पोरेट समाजवाद की बदसूरत चिल्लाहट में खो
गया था,<i> 'जाँच अधिकारी/बस हुकुम बजा रहे थे/...जो सच बच्चा-बच्चा जानता था/उस
तक नहीं पहुँच पा रहे थे/देश के सबसे कुशल जासूस/...ग़रीबों की बेटियों का लापता
होना/कोई ख़बर नहीं बन पाती है/क्योंकि वहाँ दिखाने लायक कुछ नहीं होता/रोती-बिलखती
निर्धन माताओं की/न तो आँखें कटीली हैं/न ही छातियाँ उठी हुईं/जहाँ टिक सके कैमरा।'</i>
इस नृशंसता से हतप्रभ भर हुआ जा सकता, इसका विवरण देना उतना ही त्रासद है, जितना
इसका हो जाना। कोई प्रर्थना करे कि दुनिया के किसी कोने के किसी प्राणी के
सपने में भी ऐसे दुराचार के भाव न आएँ।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
2009 में लिखी 'माफ़ीनामा' शीर्षक कविता मदन कश्यप ने किसी अपने किए अपराध के
प्रायश्चित में नहीं लिखी है। यह कविता अतीत काल में दलितों या सवर्णेतर समाज
पर सवर्णों द्वारा किए गए अनाचार के लिए एक माफीनामा है, जो पूर्वजों को धिक्करते
हुए लिखी गई है। अपने पितरों के प्रति वे जन्म देने के लिए, जीवन और पहचान
देने के लिए, अपने हिस्से की भूमि देने के लिए और अपने दुख को छुपा रखने के लिए
आभारी होना चाहते हैं, पर पुश्त-दर-पुश्त पवित्रता के सौदागर बने रहने, अत्याचारों
को धर्मसंगत बनाने की क्रूर चतुराई पर इतराते रहने के कारण वे लज्जा-ग्रस्त होकर
धिक्कार भाव से पूछते हैं कि <i>'तुम्हें पता ही नहीं था/आदमी को आदमी न
समझकर/तुम खुद कितने आदमी रह गए थे/हमारे कन्धे पर वेताल की तरह चढ़ा है/तुम्हारे
दुराचारों का इतिहास/अब तुम्हीं बताओ इसे कहाँ ले जाऊँ/किस आग से जलाऊँ/किस नदी
में बहाऊँ!'</i> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि
के वाचक को मालूम है कि उनकी धमनियों में उन राजन्यों का रक्त है, जो कभी क्षत्रिय
रहे कभी ब्राह्मण; पर उन सवर्णेतरों को तो विकल्प-चयन का कभी कोई अवसर ही नहीं
मिला। इतिहास में भी कहीं व्यवस्थित रूप से दर्ज नहीं कि वे कहाँ थे और कैसे
थे। बीसवीं सदी में उन्होंने गौतम बुद्ध को सबसे अधिक स्मरण किया, पर क्या
जाने उन्होंने भी इन्हें कितना अपनाया था।<i> </i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऋग्वेद</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> (ई.पू.
1500-1000) के दसवें मण्डल के रचना-समय से पूर्व तक 'शूद्र'</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द का
उपयोग कहीं नहीं हुआ था। दसवें मण्डल के पुरुष-सूक्त में पहली बार इसका उपयोग चौथे
वर्ण के रूप में हुआ है, जबकि वर्ण-व्यवस्था के रूप में ब्राह्मण</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षत्रिय,
वैश्य की प्रयुक्ति अनेक बार हुई। यह आर्यमूल का शब्द नहीं है। प्रसिद्ध इतिहासकार
रामशरण शर्मा ने भी अपनी कृति <i>'शूद्रों का इतिहास'</i> में इसके उद्भव पर कुछ
नहीं कहा। अर्थान्वेष की दृष्टि से इन दिनों भारतीय परिदृश्य में इस शब्द का
जैसा जातिसूचक हीनताबोधक अर्थ लगाया जाता है</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह सही नहीं है। निश्चित रूप से इस शब्द के प्रति अज्ञानता का
सूचक है। आरम्भिक प्रयोग-काल में अथवा प्राचीनकाल में इस शब्द का ऐसा अर्थ नहीं
था। अपने मूल रूप में अथवा व्यापक प्रचार के दौर में </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शूद्र</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द
उपेक्षा एवं हीनता का द्योतक नहीं था। यह सम्मानसूचक शब्द था,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गौरव का
प्रतीक माना जाता था, जिस तरह ब्राह्मण,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षत्रिय, वैश्य माना जाता था। यह शब्द सुमेरी भाषा से उद्भूत
है। इसका सम्बन्ध भारत-मेसोपोटामिया व्यापारिक सम्बन्ध और अक्कादी परम्परा
के लोकप्रिय पौराणिक राजा जिउशूद्र (शासनकाल ई.पू. </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">2900</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> के आसपास) की लोकप्रियता एवं सर्वस्वीकार्यता
से है। ई.पू. तीन हजार के आसपास भारत से मेसोपोटामिया की सुमेरी सभ्यता का
व्यापारिक सम्बन्ध था। थल मार्ग से बलूचिस्तान होते हुए व्यापारियों का आवागमन
होता था। इसका प्रभाव उस दौर के उन अनार्यों पर भी पड़ा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो उस
दौरान आर्यवर्त में प्रवेश कर रहे थे। व्यापारिक उद्देश्य से भारत आए जिउशूद्र के
साथ ढेरो सुमेरी जन भी आए थे। उनमें से जो भारत में रह गए</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
व्यापार के कारण महत्त्वपूर्ण माने गए, कालान्तर में वे अपने लोकप्रिय राजा की
स्मृति में शूद्र संज्ञा से गौरवान्वित होने लगे। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
बीसवीं शताब्दी में इतिहास और आख्यान इनकी वस्तुस्थिति से अनभिज्ञ हो गया।
उनके पुरखों के बारे में परिचयात्मक जानकारी भी कवि मदन कश्यप को उपलब्ध नहीं
है, बल्कि किसी को उपलब्ध नहीं है। उन्हें मालूम नहीं कि कम बातें करनेवाला, कम
खाकर कम पहनकर जिन्दा रहनेवाला </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरोसा
महरा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
के छू जाने से बाभन की देह कैसे अपवित्र हो जाती थी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
मालूम नहीं कि 'भरोसा महरा' घृणा करने वालों से घृणा करते थे या नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?
वे <i>'</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर से उस ईश्वर को प्रणाम करते थे/जिसके मन्दिर में जाने की
इजाजत उन्हें नहीं थी/धर्म की उन कथाओं को सिर झुका सुनते थे/जिनमें उनके पुरखों
को नीच</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पातकी
बताया जाता था/उन्हें लांछनों से ज्यादा पेट की चिन्ता थी।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक
उनकी झोंपड़ियाँ नहीं जलाई गईं, पर अपरिभाषित जुल्म तो हुए ही; कवि पूर्वजों की
उन सारी दुष्कृतियों के लिए, जो हुईं, मगर नहीं होनी चाहिए थीं, शर्मिन्दा
हैं। तानाशाही फरमान जारी करनेवाले समय में कवि के चिन्तन-क्षेत्र में माफीनामा
की उपस्थिति स्वयं में एक बड़ी बात है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन
कश्यप केवल वंचितों, पीड़ितों के दर्द का गीत ही नहीं गाते, उनकी जागृति और
प्रतिरोध के कारण भयभीत शोषकों की आशंकाओं का भी संज्ञान लेते हैं। उद्यमशील आदिवासी
जीवन की पीड़ा, विरासत के मूल की रक्षा के प्रति उनकी निष्ठा और जल-जंगल-जमीन
पर अपने अधिकार की सावधानी से वे सघन सरोकार रखते हैं। सन् 2008 में लिखी 'आदिवासी'
शीर्षक कविता में आदिवासियों के जीवन और संसाधन को खिलौना समझ लेने की शोषकीय
नीति पर उन्होंने तीक्ष्ण व्यंग्य किया है। </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शोषकों
को, पाँव रखकर लम्बी छलाँग लगाने के लिए, आदिवासियों का मजबूत कन्धा चाहिए; अपना
आयतन बढ़ाने की सुविधा के लिए, उनके आयतन में घटाव चाहिए; अपनी कामुकता
गुदगुदाने के लिए उनकी स्त्रियों की वस्त्रहीनता चाहिए; निचोड़ने के लिए, उनके
जंगल-नदी-पर्वत चाहिए; नचा-गवाकर मन बहलाने के लिए, उनकी युवतियाँ चाहिए। उन
शोषकों को उनकी भाषा में विचार आ जाने के कारण भाषा गन्दी हो गई लगती है। आत्मनिर्भरता
की ओर बढ़ती उनकी बस्तियाँ भटकी हुई लगती हैं। उन्हें केवल इनकी दया पर बसे रहना
चाहिए। उन्हें बोलना नहीं, गाना आना चाहिए; पढ़ना नहीं, नाचना आना चाहिए; सोचना
नहीं, डरना आना चाहिए।...ये सारे सन्देश इस कविता में निदेश-उपदेश की वाक्य-संरचना
में दिए गए हैं; जिनके ध्वनि-विस्तार में प्रहारक व्यंग्य रूपायित हुआ
है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन
कश्यप के पाँचवें कविता-संग्रह<i> 'अपना ही देश' </i>(सन् 2016) में इसी शीर्षक
से सन् 2011 में लिखी गई कविता संकलित है। यहाँ भी वही धारणा लागू है, कि चारो
ओर, पूरे देश में जहाँ कहीं, जो भी ठीक-ठाक या सुसंगत हो रहा है, प्रकृति, नियति
और जन-वृत्ति के कारण हो रहा है; पर आफत-विपद की जितनी भी विसंगतियाँ दिख
रही हैं, सब-के-सब किसी-न-किसी राजनीतिज्ञों के हित-साधन में राजनीतिज्ञों
द्वारा थोपे गए उत्पात के कारण हो रहा है। इस संग्रह में संकलित सारी कविताओं
में व्यक्त भाव-दृश्य इसी जनाकांक्षा का निरूपण है कि ओ भई राजनीतिज्ञो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
हमें हमारे हाल पर छोड़ दो, हमारी चिन्ता मत करो, क्योंकि ज्यों ही तुम हमारी
चिन्ता में लगते हो, हमारे संसाधन, हमारे लोग, हमारे सुख-चैन, हमारे सपने उजड़ने
लगते हैं। इस समय तक आते-आते जनसामान्य तक कि धारणा बन गई थी कि सरकारी
उपक्रमों में क्षेत्र या समुदाय विशेष की अतिरिक्त चिन्ता, किसी-न-किसी
बड़े उत्पात को न्यौता देती है। इसीलिए अपने खनन-क्षेत्र में बेमतलब मिलिट्री
छावनी तैनात करने की सरकारी चेष्टा देखकर वहाँ के रहवासियों में दहशत छा गई,
अकल्पनीय उत्पात की आशंका बढ़ गई। इस कविता में कवि मदन कश्यप की जुबानी, उन्हीं
स्थानीय लोगों की आन्तरिक धारणा व्यक्त हुई है। खनन-क्षेत्र के रहवासियों के
पास नदी, पर्वत, जंगल और खनिज के अलावा वस्तुत: देह और नागरिक अनुराग ही तो
होता है, और कुछ कहाँ होता वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? पर रोचक है कि वे अपनी विपन्नता
में भी सम्पन्न रहते हैं। अपनी क्षमता पर उन्हें आस्था रहती है। वे
वन-पर्वत-नदी को कोई संसाधन नहीं, अपने पुरखे समझते हैं; वे उन्हें पुरखों की तरह
पूजते भी हैं, और उनसे अपने परवरिश भी करते हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इसलिए
उस क्षेत्र सरकारी अभिकरणों के उद्यम देखते ही, उन्हें अपने पुरखों के खर्च हो
जाने की आशंका दिखने लगती है। वे उन्हें चेतावनी देते हैं कि </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'ये
बॉक्साइट के पहाड़ नहीं हमारे पुरखे हैं/आप इन्हें सेंधा नमक सा चाटना बन्द कीजिए/यह
लाल लोहामाटी/हमारी माता है/आप बेसन के लड्डू सा इन्हें भकोसना बन्द कीजिए/ये
नदियाँ हमारी बहनें हैं/इन्हें इंग्लिश बियर की तरह गटकना बन्द कीजिए।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वे
सत्ता के उद्यमियों से उनके कुकर्मों की भर्त्स्ना करते हुए फटकार की भाषा में
बात करते हैं। वे कहते हैं कि अब तक आप हमारी </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषा
खाते रहे, अब सपनों को खाना चाहते हैं; विचार को मारते रहे, अब हमारी संस्कृति को
मारना चाहते हैं; काल को चबाते रहे, अब हमारे भविष्य को गटकना चाहते हैं; सभ्यता
को रौंदते रहे, अब हमारी अस्मिता को मिटाना चाहते हैं; आप बेहद हड़बड़ी में हैं, पर
हमारे संघर्षों का इतिहास हज़ारों साल पुराना है। इस नागरिक वक्तव्य में, सरकारी
अभिकरणों के क्षुद्रता-निरूपण के साथ, स्थानीय नागरिकों की चेतना एवं हुँकार
परिलक्षित है। खनन-क्षेत्र के वे नागर स्पष्ट कहते हैं कि <i>'अगली बरसात
में/फूस का छन्ना बन जाएँगे हमारे घर/अब तो हमें अपना अन्न उगाने दीजिए/अपना छप्पर
छाने दीजिए/भला आप क्यों बनाना चाहते हैं यहाँ मिलिटरी छावनी/यहाँ तो चारों तरफ़
अपना ही देश है।'</i> वे कहते हैं कि आप बेमतलब हमारे पीछे परेशान मत होइए, हमें
किसलिए चाहिए मिलिट्री की सुरक्षा, चारो ओर तो अपना ही देश है, इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने देश में आपके और आपके मुलाजिमों
के अलावा हमें किसका डर है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> हमें
आपका कोई उद्गार नहीं चाहिए, क्योंकि आपका कोई भी उद्गार किसी हत्या और आरोप
की साजिश से अलग नहीं है। हम जानते हैं कि आप हमें कुछ देने नहीं आए हैं, हमसे
कुछ लेने आए हैं; हमारी निजता को सरकारी संसाधन घोषित कर हमसे वे छीनने आए हैं।
ध्याव्य हो कि हमारे पास जो भी है, हमारा निजी है, आपको देने के लिए हमारे
पास कुछ नहीं है, हमारे पास जो है, वह हम आपको लेने नहीं देंगे।<i> 'निराशा का एक
शान्त समुन्दर हमारी आँखों में है/और जो कभी आशा की लहरें उठती हैं उसमें/तो आप
हिंसा-हिंसा कहकर चिल्लाने लगते हैं/...हम किसी और से नहीं/केवल अपनी हताशा से लड़
रहे हैं/आप इसी को देशद्रोह बता रहे हैं/हम हिंस्र पशु नहीं हैं/पर बिजूके भी नहीं
हैं/...हम कमज़ोर भाषा/लेकिन मज़बूत सपनों वाले आदमी हैं/ख़ुद को कस्तूरीमृग मानने
से इनकार करते हैं।...उधर</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखिए/...आपके</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिपाहियों</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डर</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/शेरनी</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँद</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छिप</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लड़कियाँ/हमें
शान्त छोड़ दीजिए अपने जंगल में/हम हरियाली चाहते हैं/आग की लपटें नहीं...।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
यह कविता सरकारी मुलाजिमों के उस खूँखारपन को रेखांकित करती है, जो उसे हिंस्र
पशुओं से भी अधिक खूँखार साबित करती है।...खनन-क्षेत्र के रहवासियों के वेदना
की ऐसी गहन अनुभूति कवि के सघन जनसरोकार का परिचायक है।</span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्
2015 में लिखी 'पनसोखा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्द्रधनुष'
शीर्षक कविता एक प्रेम कविता है। इन्द्रधनुष का देशज नाम पनसोखा है।<i> 'पनसोखा</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्द्रधनुष/बारिश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुकने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारिश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोकने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है/बारिश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो/बारिश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहिए/प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थमना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहिए/...प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोक
प्रचलित धारणाओं में इसके दोनो वैशिष्ट्यों को मान्यता है -- बारिश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुकने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही यह उगता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है, पर
कुछ क्षेत्रों की मान्यता है कि यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारिश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोकने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उगता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। जिज्ञासा
उल्लेखनीय हो सकती है कि है कि प्यार की सघन अनुभूति के लिए इन्द्रधनुष
उगाने का प्रयोजन क्या था</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? जो लोग प्रकाश किरण के अपवर्तन की
वैज्ञानिक प्रक्रिया से अवगत हैं, वे जानते होंगे कि अपवर्तन के दौरन श्वेत रंग
के एक ही प्रकाश के विचलन से ये सात रंग परिलक्षित होते हैं। जिस तरह श्वेत
प्रकाश की एक किरण वायुमण्डलीय जल-कण पर अपवर्तित होकर सात रंगों की मोहक छवि
प्रस्तुत करती है, प्रेम भी उस श्वेत प्रकाश की तरह एक ही होता है; श्वेत, उज्ज्वल,
निर्मल, मोहक, पवित्र, निष्कपट; प्रेमी-प्रेमिका के मिलन से दोनो के तन-मन
और स्मृतियों में सुखानुभूतियों की असंख्य रश्मियाँ प्रसारित होती हैं,
दर्ज होती हैं, कुछ प्रत्यक्ष कुछ गुप्त। तुलनात्मकता से स्पष्ट है कि इन्द्रधनुष
की मोहक छवि सार्वजनिक रूप से गोचर होता है, जबकि प्रेम-व्यापार की मोहक रश्मियाँ
प्रेमी-प्रेमिका तक ही सीमित रहती है। तीसरा कोई उन दोनो के प्रसन्नानन से कुछ
अनुमान कर ले तो कर ले! इस कविता में प्रेम-क्रिया की प्रस्तावना ऐसी है कि </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'दुनिया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समझ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था/हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोथड़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/प्यार</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्दा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/महज़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुम्बन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पर्श</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार/कुछ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपक्रमों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रियाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्पन्न</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह/हम</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्द्रधनुष</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकिन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पनसोखे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं/अपनी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीतर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढूँढ़</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देह/बारिश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बूँदें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जितनी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थीं/उससे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में।' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यार
की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> इस अनूठी क्रिया में प्यार के श्वेत किरण की बहुरंगी
अनुभूतियाँ, बिल्कुल इन्द्रधुष की तरह अपने प्रभाव प्रसारित करती हैं, मोहक,
आकर्षक, लुभावना, चितहर्षक, सघन, आनन्ददायी, उत्तेजक, स्मृतियों में खचित। इस
प्यार को कवि </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुम्बन,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पर्श, कुछ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपक्रमों,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रियाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सीमित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करते,
वे अपने प्यार को पनसोखा नहीं, इन्द्रधनुष मानते हैं, सोखना या शोषण करना उनके प्यार
में कभी काम्य नहीं होता। कवि को प्रेमिका की उसाँसों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संगीत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं दिखता,
उनकी चुप्पी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुखर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवाद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं दिखता,
उनकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विस्मृति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेहतर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्मृति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं दिखती।
प्रेमिका जिस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नैपकिन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
चेहरा पोंछे,</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे
भी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कूड़ेदान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डालने
की क्रिया प्रेमी की दृष्टि में प्रेम की गरिमा का द्योतक है। दहकते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंगारे-से
निचले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होंठ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर बची</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई मोटी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जल-बूँद
को वे अपनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तर्जनी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहते
हैं, पर सम्मोहन में निहारते</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाते
हैं, यह प्रेम की अन्तरंगता का परिचायक है। प्रेम-रंग की ऐसी रंगीनी, कविता की
उज्ज्वलता निखारने में बहुत सरस योगदान देती है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन
कश्यप ऐसे संवेदनशील कवि हैं जिन्होंने बीते दशकों में घटी लगभग नृशंसताओं पर
कविताएँ लिखी हैं, जिनमें निरूपित चित्र उनके घटना-सरोकार की सघन अनुभूति
के परिचायक हैं। अपनी लैण्ड क्रूजर कार से बम्बई के फुटपाथ पर सो रहे पाँच लोगों
को मदमस्त सलमान खान ने 28.09.2002 को कुचल दिया, सत्र न्यायालय द्वारा सलमान को
पाँच वर्षों की सजा हुई। पर तेरह बरस बाद 10.12.2015 को उच्च न्यायालय ने उन्हें
न केवल बरी किया, बल्कि घटना के दौरान सलमान के नशे में होने और लैण्ड क्रूजर कार
चलाने की बात भी नहीं स्वीकारी। इस घटना के इतिवृत्त से भारत का हर नागरिक अवगत
है। पर हिन्दी सिनेमा के असफल गवैया अभिजीत ने इस घटना पर प्रतिक्रिया देते हुए
सलमान की गाड़ी के नीचे मर</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोगों</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुलना</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुत्तों
से की। कहा कि कुत्ता रोड पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोएगा तो मरेगा ही। इस घटना की पूरी शृंखला असह्य वेदना से भर
देती है। हम किस सभ्यता के कैसे समुदाय और कैसी न्यायिक व्यवस्था में जी रहे
हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> मदन कश्यप इस पूरी प्रक्रिया से बेहद
परेशान थे। सन् 2015 में सू्त्रधार शैली में लिखी 'फुटपाथ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले'</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने
इस घटना-शृंखला को मानवीयता के ललाट पर कलंक के टीके के रूप में ग्रहण</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया।</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने
फटकार लगाते हुए कहा <i>'कानून</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धज्जियाँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उड़ा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बटोरने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिवक्ताओ/ख़ुद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फक्र</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करो/तुमने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुद्दई</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्यता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराजित</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फुटपाथ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वालों
के</span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'...अरमान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुचल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फुटपाथ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोने/बचे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शायद</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थोड़े</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपने/जिनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">टिके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रूर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महानगर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में/...जब</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे/अन्यथा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रमाण</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का/...देश</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर्फ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मतदाता</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहचान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
इस प्रमाणवादी न्यायिक प्रक्रिया में प्रमाणविहीन अस्तित्व के ऐसे नागरिकों
के पीछे छूट गए पारिवारिकों की पीड़ा कौन सुनता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? उन
मृतात्माओं को कुत्ता कहने के आरोप में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> अभिजीत</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
पर मानहानि का मुकदमा और पैरवी कौन करता, उनकी कौन सुनता? पर मदन कश्यप ने सुना;
उन्होंने अभिजीत की </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतिक्रिया से व्यथित होकर कहा कि
जिसका</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'गाना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुना</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब
भौंकना</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हूँ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्यारे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुत्तो</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
उसे</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिरादरी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदर का</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एचएमवी</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुराने</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रिकॉर्डों</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिठा</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो।'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'एक</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रार्थना'</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">2014</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिखी।</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेतना</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
कविता का बीजारोपण एक</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बस्ती</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनूठी</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामूहिक पूजा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद्धति
देखते हुए हुआ। यह बस्ती हैदराबाद से</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगे</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिंगमपल्ली</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="font-size: 8pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपेक्षित</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहाड़ी</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकट</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नागरिकों</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूजन-कर्म</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नौ</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देवियों</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-size: 6pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोचम्मा,</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 6pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कट्टामाईसम्मा, पोलीमोराम्मा, मारेअम्मा,
येल्लम्मा, अप्पालम्मा, मक्कालम्मा, सामक्का, सारक्का की पूजा होती है। वह पूजा
देखकर मदन कश्यप उन नौ देवियों से नौ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुर्गा की तुलना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने लगे। 'एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रार्थना'
कविता उसी कवि-अनुभूति को साकार करनेवाली कविता है। </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भावकों
की जिज्ञासा उचित ही होगी कि पूजा-पाठ में भरोसा न रखनेवाले मदन कश्यप की कविता
पूजा पर क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? ईश-पूजा तो आस्तिकों की वृत्ति है, मदन कश्यप नास्तिक
हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर सावधान</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">! </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन कश्यप
को नास्तिक घोषित करने से पहले उद्घोषकों को आस्तिक-नास्तिक का भेद जान
लेना होगा। वेद, परलोक, ईश्वरादि में विश्वास नहीं रखनेवालों को कोश में नास्तिक
और विश्वास करनेवालों को आस्तिक कहा गया है। पर आस्तिकता की वैचारिकी में
दिख रहे सुराखों पर कोई आस्तिक, सूक्ष्मता से विचार नहीं करते, यह कार्य नास्तिक
ही करते हैं। नास्तिकों को अनास्थावादी कहना ज्ञानविमुख बात होगी। वे घोर आस्थावादी
होते हैं, पर उनकी आस्था तर्क-परीक्षित होती है। नास्तिकों के तर्क दार्शनिक,
सामाजिक, ऐतिहासिक दृष्टिकोणों से धोए-पखारे होते हैं। मदन कश्यप की दृष्टि में
ईश्वर की कोई जगह हो या न हो, मनुष्य और मनुष्यता के लिए जगह ही जगह है।
अद्वैतवाद के पक्षधरों को यह बात अच्छी लगेगी कि आधा आस्तिक तो मदन कश्यप यूँ
ही हो गए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> इस वार्तिक का उद्देश्य मदन कश्यप के आस्थावादी होने की
वकालत करना नहीं है, बल्कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेख करना है कि कोशों में नास्तिक
के छह दर्शन -- चार्वाक, योगाचार, माध्यमिक, सौत्रान्तिक, वैभाषिक और जैन
बताए गए हैं। यदि नास्तिक लोग अनास्थावादी होते हैं, तो इन दर्शनों में उनकी
आस्था क्यों होती है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> एक
मात्र तर्क के कारण</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
चार्वाक, बौद्ध, जैन नास्तिक माने जाते हैं, इनमें चार्वाक तो घोषित रूप से घोर
नास्तिक थे।...अब आस्तिकों के पास देवताओं के होने के कोई साक्ष्य नहीं होते,
बुराई करनेवालों को कभी दण्ड नहीं मिलता, असंगत रहस्यों के लिए कोई तर्क नहीं
होता...तो क्या देवताओं के अस्तित्व का प्रमाण प्रस्तुत करने का सारा बोझ
नास्तिकों पर ही थोपा जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> अपनी
मान्यता के लिए तर्क देना तो आस्तिकों का कर्तव्य होना चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
कोई आस्तिक बता सकता है कि फुटपाथ पर कुचले गए मृतकों, या निठारी में बलि दी
गई बच्चियों के बचाव के लिए कोई देवता क्यों नहीं आए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
कोई आस्तिक तर्क दे सकता है कि लोकतन्त्र के नागर-समूह जिन प्रतिनिधियों
को चुनकर जन-सेवा के लिए भेजता है, वहाँ पहुँचने पर उसकी चेतना में जन-सेवा की
जगह हिंसक-उत्क्रोचक क्यों घुस जाता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
देवी-देवता उन पापियों का कुछ बिगाड़ क्यों नहीं लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
नास्तिकता वस्तुत: अज्ञेयवाद (श्रेष्ठ कवि अज्ञेय का वाद नहीं) है, जिसकी दृढ़
मान्यता है कि जो धारणा सारे तर्कों के बावजूद हमारे लिए अज्ञेय ही रहती है, हम
उसे नहीं मानते। </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
उस दलित बस्ती के पूजन-कर्म में सामान्य आस्तिकों की तुलना में एक खास बात यह
थी कि अपनी नौ देवियों की पूजा करते हुए उनकी प्रार्थना में किसी अतिरिक्त
अभिलाषा के संकेत नहीं थे। वे अपनी, अपने फसलों की, अपने बच्चों की रक्षा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहते
थे; धरती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छेदकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूटे अंकुर
को सूखने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से,
छुट्टे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जानवरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से, जमीन्दारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से, बामनों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से, बनियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गलागोप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचाना
चाहते थे; वे अपनी बहुओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेटियों
की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हरी-भरी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करवाना
चाहते थे; बच्चों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीठ</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुदीठ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
बचाना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहते
थे। <i>'हे</i></span><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नौ</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देवियो</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
हमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचाना/धर्म</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महान</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाथाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/ईश्वर</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महालीलाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/संस्कृति</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदात्त</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परम्पराओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/स्वर्ग</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नरक</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कथाओं</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से/हमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचाना</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";">! </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमें</span></i><i><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचाना</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्भवत:
मदन कश्यप को इसी बात ने सम्मोहित किया होगा कि ये मामूली लोग अपनी देवियों
से जीवन-यापन के कितने मामूली वरदान माँग रहे हैं। भारतीय लोकतन्त्र के महाबली
तो अपनी प्रचण्ड शक्ति से यज्ञ कराकर स्वयं देवता हो जाने की शक्ति छीन लेना
चाहते हैं। मन्दिरों में उनका दिव्य-प्रवेश जिस तरह होता है, यदि सचमुच उस
मन्दिर में कोई देवता पहले से रह रहे होंगे, तो इन महाबलियों का पराक्रम भाँपकर
किसी गुप्त मार्ग से डर के मारे भाग जाते होंगे।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदन कश्यप जैसे
बड़े कवि की पूरी कविताई को एक आलेख में समेटना असम्भव है। उनके यहाँ विषय
वैविध्य की विस्तृत दुनिया तो है ही, कथ्य को रूपाकार देने का रचनात्मक
कौशल इतना बहुमुखी एवं अन्तरानुशासनिक है; और अर्थ-छवियों की रश्मियाँ इतनी
दिशाओं में फूटती हैं कि छोटी से छोटी कविताओं के अर्थान्वेष के लिए कई-कई
युक्तियाँ लगानी पड़ती हैं। परिणामस्वरूप काव्य-विवेचन में विस्तार आना
सहज सम्भाव्य है। अब तक प्रकाशित छहो कविता संग्रह में संकलित 298 कविताओं
में से मेरी सर्वाधिक प्रिय</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविताएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">--</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कालयात्री',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'छोटे-छोटे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ईश्वर',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'स्त्री-पुरुष', 'अकेलापन', 'पानसोखा है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन्द्रधनुष',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'बिजूका',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'हवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुल',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कुरुज',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'माँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तस्वीर',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'माँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के गीत', 'रफ़ूगरी', 'हम्मूराबी', 'नीम
रोशनी में',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रार्थना',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'कहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पृथ्वी', 'किसी विस्थापन की तरह
नहीं', 'अच्छी कविता', 'पुलिस अधिकारी', 'तूफान...भूकम्प...ज़िन्दगी',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'क्षमायाचना',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'सरकार',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'उद्धारक',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'नौकरशाह</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'म्युजिकल</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेअर',</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'पुरखों</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 8pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का दुख', 'तानाशाह और जूते', 'अठारह सौ
सत्तावन', 'उदासी का कोरस', 'अपना ही देश', 'लौटूँगा', 'फुटपाथ पर सोनेवाले'...आदि
हैं, जिनकी इतनी विवेचना के बावजूद उन पर कहने के लिए अभी भी बहुत कुछ बचा हुआ
हैं। इनके अलावा लगभग डेढ़ सौ महत्त्वपूर्ण कविताएँ और हैं, जिन पर इत्मीनान
से विचार होना चाहिए। 'कालयात्री', 'एक अधूरी प्रेम कविता' और 'छोटे-छोटे ईश्वर'
न केवल मेरी सर्वप्रिय कविताएँ हैं, बल्कि मेरी राय है कि इन तीन कविताओं के
बूते भी एक कवि महान कवि माने जा सकते हैं। अभिप्राय कोई यह न लगाएँ कि इन के
अलावा लिखी गई मदन कश्यप की कविताएँ निष्प्रभ और निरर्थक हैं। ऐसा होता तो
अन्य कविताओं की ऐसी व्याख्या क्यों करता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> प्रभावान्विति तो उनके छहो संग्रहों
का श्रेष्ठ और समुज्ज्वल है; पर <i>'नीम रोशनी में' </i>संग्रह की उज्ज्वलता
मेरी राय में<i> </i>प्रखरतर है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; mso-pagination: none; text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></p>
<div style="mso-element: footnote-list;"><br clear="all" />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[1]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 4000-ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 2900</span></p>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[2]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 3300-ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 1300</span></p>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[3]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई.पू. 3500-ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 1200</span></p>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[4]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 563-483</span></p>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[5]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारहवीं शताब्दी</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></p>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[6]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मृत्यु ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 321</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></p>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[7]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाभारत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दसवीं शताब्दी के जैन</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मत का उल्लेख न होने
और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ग्यारहवीं शताब्दी के शतपथ ब्राह्मण</span><sup><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span></sup><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में महाभारत के पात्रों का होने के कारण महाभारत काल (ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारहवीं शताब्दी)</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></p>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[8]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुमानतः ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 376-283</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></p>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[9]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span dir="LTR"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="LTR"></span> 345- ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू. 297</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></p>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-align: justify; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[10]</span></b></span></span></b></span></a>
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुराकथा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और </span><span dir="RTL"></span><i><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इलियड' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(होमर)</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुसार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'ट्राय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध' का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू 1184-1194 माना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्राय के राजकुमार
द्वारा स्पार्टा की रानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हेलेन के अपहरण के कारण हुआ था। हेलेन, प्राचीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूरोटस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदी</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रमुख</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नगर</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राज्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्पार्टा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजा मेनेलाउस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की दिव्य सुन्दरी रानी थीं। ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रियम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुत्र</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेरिस, उन्हें अपहृत
कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आए।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपमान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेने और रानी हेलेन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वापस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लाने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के मेनेलाउस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाई</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगामेम्नन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के अभियान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनानवासि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने गति दी। समस्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ग्रीक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और सामन्तों की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सेना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एकत्र कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर आक्रमण कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्षों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नगर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घेरकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सेना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>,</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभेद्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीवारों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लाँघकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नगर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रवेश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकी।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्तत</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>:</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सेनापति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओडिसियस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुझाव से एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सौ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">योद्धाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खड़े</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लायक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लकड़ी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खोखला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोड़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तैयार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नगर</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छोड़</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सैनिक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पीछे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हटकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छिप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपहार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समझकर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रायवासी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोड़े</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीतर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीतर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छुपे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">योद्धाओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अकस्मात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आक्रमण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भीषण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">योग्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">योद्धा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एकिलीस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रख्यात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वीर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हेक्टर (प्रि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुत्र) को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वन्द्व</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चुनौती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दी। घमासान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एकिलीस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रहार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युवा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हेक्टर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पड़ा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पटक</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पटक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आँखें</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन्द</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लीं।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वीरों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिकार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिया।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भयानक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साथ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाप्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उल्लेखनीय है कि
यूनान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्राचीनतम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गणि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होमर, यूरोप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबसे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महान</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि हैं; अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यता</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संस्कृति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अभिव्यक्ति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 8pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रबल</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 8pt; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उद्गाता हैं। वे दृगान्ध
थे, पर दिव्य-दृष्टि के स्वमी थे। वैश्विक ख्याति के उनके</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो महाकाव्य </span><span dir="RTL"></span><i><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इलियड'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> और <i>'ओडिसी' </i>हैं।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनका</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पू</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>.</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नौवीं</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आठवीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शताब्दी से ट्रॉय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक का माना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></p>
</div>
<div id="ftn11" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText"><a href="#_ftnref11" name="_ftn11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[11]</span></b></span></span></b></span></a>
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सँवरे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बालोंवाली</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>,</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वेणी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सँवारने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ए</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुश्शासन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छाती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खून</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतीक्षा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रही</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्रौपदी।</span></p>
</div>
<div id="ftn12" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.25in; mso-pagination: none; tab-stops: .25in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;"><a href="#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><span style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="mso-special-character: footnote;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[12]</span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>समुद्री यात्रा के अनुभवी और उपनिवेशवादी जहाजी
क्रिस्टोफर कोलम्बस का जन्म जेनोआ गणराज्य बताया जाता है, जो यूनान</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के बाद यूरोप के दूसरे
प्राचीनतम वैभवशाली राष्ट्र इटली</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का मुख्य नगर था। वे अदम्य
साहसी और महत्त्वाकांक्षी थे। उनकी राय में किनारा छोड़कर आगे बढ़े बिना कोई अपने सपनों
का समन्दर पार नहीं कर सकता। उनकी खोजी वृत्ति की लाख प्रशस्ति हो, अमेरिकी लोग
बेशक उनके सम्मान में 'कोलम्बस दिवस'</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनाएँ, पर वे घोर
कदाचारी, नृशंस क्रूर और बधिक स्वभाव के थे। जहाँ पहुँचते थे, स्थानीय लोगों को
दास</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाकर
बेचने लगते थे। उनकी इस वृत्ति की शिकायत के कारण स्पेन के राजा कैस्टिले के शासन-काल
का एक शूरवीर अधिकारी, फ्रांसिस्को फर्नाण्डीज डी बोबाडिला (सन् 1448-1502) ने
उन्हें हिस्पानियोला द्वीप से गिरफ्तार भी किया था। भारत की खोज करने की मंशा से
वे 3</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अगस्त
1492</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
तीन जहाजों के साथ स्पेन से रवाना हुए, पर राह भटक गए, और एकहत्तर दिनों की
यात्रा के बाद </span><span style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">12
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अक्टूबर
की रात जिस</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धरती पर उतरे, वह</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इण्डिया नहीं, दक्षिण
अमेरिकी द्वीप था। उन्होंने वहाँ के निवासियों को इण्डियन</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहा, आज भी</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दक्षिण अमेरिका के
मूल निवासी रेड इण्डियन कहलाते हैं। उस यात्रा में हिस्पानियोला द्वीप से अपार धन
बटोरकर स्पेन लौटे। चौथी यात्रा (9</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मई 1502</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से नवम्बर 1504) में
मौसम-गणना के आधार पर भयकंर तूफान</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आने</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की उनकी भविष्यवाणी</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की उपेक्षा कर बोबाडीला
जहाजों का काफिला लेकर चल पड़े,</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके सत्ताइस जहाज तूफान
में डूब गए,</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जेवरों से लदा जहाज तो
स्पेन के पास पहुँचकर डूब गया।...कदाचित उनके क्रूर पापों का ही परिणाम हुआ कि जीवनभर
यात्रा करनेवाले कोलम्बस कब्र में भी चैन से</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं रह पाए। मलेरिया
जैसी कई बिमारियों की जकड़ में आ जाने के कारण पचपन वर्ष की आयु में 20</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मई 1506 को उनकी मृत्यु
के बाद उनके अवशेष स्पेन</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के कार्तूजा मठ में रखे हुए थे। सौ</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साल बाद उन्हें सैन्तो
दोमिंगो में दफन किया गया। सन् 1795</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में हिस्पानियोला पर
फ्रांस का आधिपत्य हो जाने पर कब्र खोदकर उनका अवशेष क्यूबा में दफनाया गया। सन्
1897</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिका-स्पेन युद्ध
के बाद क्यूबा के स्वतन्त्र होने पर उनकी कब्र</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर खुदी और इसे
स्पेन के सेविले के कैथेड्रेल भेज दिया गया। कब्र का कोई</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्थाई साक्ष्य नहीं
है। कब्र खोद-खोदकर उन्हें कई बार अलग-अलग</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जगहों पर दफनाया गया।</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal;"></span></p>
</div>
<div id="ftn13" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-align: justify; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[13]</span></b></span></span></b></span></a><b>
</b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वितीय विश्वयुद्ध के बाद वर्चस्ववादी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अहंकार</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कारण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संयुक्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राज्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिका और सोवियत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रूस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाशक्तियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तनाव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीत</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माना</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>,</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसके अन्त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">औपचारिक घोषणा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिकी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जॉर्ज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुश</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तथा</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोर्बाचोव</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहमति से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विरोधी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचारधाराओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span dir="RTL"></span>--</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूँजीवाद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्यवाद</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का शस्त्रविहीन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघर्ष, या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कूटनीतिक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपायों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आधारित वाग्युद्ध</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।</span><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></b></p>
</div>
<div id="ftn14" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-align: justify; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref14" name="_ftn14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[14]</span></span></span></span></a><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विघटन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्बन्ध</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिखाइल</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोर्बाचोव</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1931-2022)</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कार्यकाल</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कम्युनिस्ट</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार्टी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महासचिव</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सर्वाधिक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शक्तिशाली</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद)</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पदभार</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">11</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार्च</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1985</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सँभाला।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाँच</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बरस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">15</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार्च</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1990</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वहाँ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सृजित</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">25</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिसम्बर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1991</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दोनों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पदों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आसीन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रहे।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहले</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्तिम</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देश</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आर्थिक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दशा</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुधारने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्यवाद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकारात्मक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दृष्टि</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मजबूत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस्कोरेनी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(वेगवृद्धि),</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेरेस्त्रोइका</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(पुनर्गठन)</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ग्लास्नोस्त</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(खुलापन)</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विशिष्ट</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीतियाँ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनाई</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुलेपन,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थात्</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खुली</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुरुपयोग</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुटबाजी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संकीर्ण</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वार्थों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूर्ति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगा।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गणराज्यों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वायत्त</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरे</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वतन्त्र</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेताबी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कारण</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वहाँ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुखर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अलगाववाद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिंसात्मक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उठा,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घोर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अराजकता</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छा</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोर्बाचोव</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">25</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिसम्बर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1991</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्रपति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त्याग</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिया,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">26</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिसम्बर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1991</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विघटित</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होकर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पन्द्रह</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वतन्त्र</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गणराज्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बँट</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूलें</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बेशक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुई</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हों,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विघटन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरा</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दायित्व</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोर्बाचोव</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मात्र</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थोपना</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतना</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुनासिब</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाजवादी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यवस्था</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मजबूत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देश</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाजवादी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्य</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एवं </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संस्कृति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़ी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होती</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसका</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रयास</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुर्योगवश</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्थापना</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काल</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ही</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतना</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अवश्य</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्टालिन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1878-1953)</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शासन-काल</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1941</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1953)</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्यवाद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रक्षा</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दमनकारी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनाई</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उससे</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आमजन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आक्रोश</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोर्बाचोव</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदार</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नीतियों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आक्रोश</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यक्त</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अवसर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिल</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहरहाल...</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोवियत</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विघटन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिणामस्वरूप</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एकमात्र</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाशक्ति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहलाने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिका</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लालसा</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गई।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीसरी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देशों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नवउपनिवेशवाद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खतरे</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बढ़े।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनिया</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाजार</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपभोक्ता</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आखेटकों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राय</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनाई</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कि</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वैचारिक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विकास</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्त</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अमेरिकी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रभुत्व</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्पोषित</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूँजीवाद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्चस्व-काल</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आ</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विश्व</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाजार</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थव्यवस्था</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुट्ठी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></p>
</div>
<div id="ftn15" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-align: justify; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref15" name="_ftn15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[15]</span></b></span></span></b></span></a><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; font-size: 10pt;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span></b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेक्सिको
की बत्तीस संघीय इकाइयों में से एक स्वतन्त्र और सम्प्रभु इकाई 'वेराक्रूज़' है।
मैक्सिको-खाड़ी के समुद्र-तट के एक बड़े हिस्से पर वेराक्रूज़ का आधिपत्य है। पन्द्रहवीं
शताब्दी के अन्तिम चरण में यहाँ स्पेनिस उपनिवेशकों द्वारा अत्यधिक संख्या
में गुलाम बनाए गए, जिनमें से ढेर सारे इन पहाड़ों की ओर भाग गए। गैबॉन के एक मुक्तिकामी
विद्रोही गुलाम गैस्पर याँग के नेतृत्व में लड़ा गया युद्ध यहाँ का स्मरणीय युद्ध
है। जनवरी 1609 में स्पेन के वायसराय ने याँग के विद्रोहियों को कुचलने की भरसक कोशिश
की, पर घनघोर युद्धों के बाद अन्तत: बातचीत से युद्ध-विराम की सहमति बनी। तीन सौ बरस
बाद, सन् 1918 में,</span><span lang="HI" style="font-size: 10pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 10pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रथम विश्व युद्ध के दौरान, याँगवासी निचले इलाकों के करीब एक
शहर में जाने और कुछ स्थानीय प्राधिकरण को स्वीकार करने पर सहमत हुए। यह शहर पूर्व
में गुलाम बनाए गए लोगों के पहले स्वतन्त्र शहर के रूप में, 'याँग' नाम से सन् 1956
से जाना जाता है।<span style="color: blue;"></span></span></p>
</div>
<div id="ftn16" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; tab-stops: 9.0pt; text-align: justify; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref16" name="_ftn16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[16]</span></b></span></span></b></span></a><b><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई.पू.</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पाँचवीं-छठी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शताब्दी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एजियन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सागर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निकट</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लगभग</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षेत्रों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फारस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बादशाहों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आधिपत्य</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षेत्रों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिकतर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनानी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपनिवेश</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डेरियस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रथम</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(ई.पू.</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">522-ई.पू.</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">486)</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बादशाह</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षेत्रों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विद्रोह-स्वरूप</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनता</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिलने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बन्द</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सबक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिखाने</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डेरियस,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़ी</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सेना</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एथेंस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उत्तर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्थित</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैराथन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पहुँच</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया,</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैराथन-युद्ध</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पराजित</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हुआ।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उपलब्धि</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुखद</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाचार</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फीडिपीडिज</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नामक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यक्ति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चालीस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किलोमीटर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एथेंस</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दौड़ता</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चला</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थकान</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कारण</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मर</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गया।</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओलिम्पिक</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेलों</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैराथन</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दौड़</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आज</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हीं</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्मृति</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आयोजित</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाती</span><span lang="AR-SA" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"></span></p>
</div>
<div id="ftn17" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; text-indent: -9pt;"><a href="#_ftnref17" name="_ftn17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><b><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><b style="mso-bidi-font-weight: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;">[17]</span></b></span></span></b></span></a><b>
</b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुनि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्राचीनतम</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यताओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेसोपोटामिया सभ्यता
इन्हीं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दोनो</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घाटियों</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पनपी।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ये</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">याँ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सभ्यताओं</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">त</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">करती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हैं।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दजला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेसोपोटामिया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूर्वी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फरात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पश्चिमी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ओर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहती</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थी।</span></p>
</div>
</div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
table.MsoTableGrid
{mso-style-name:"Table Grid";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
border:solid windowtext 1.0pt;
mso-border-alt:solid windowtext .5pt;
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-border-insideh:.5pt solid windowtext;
mso-border-insidev:.5pt solid windowtext;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-40192016944857145862023-03-09T12:54:00.001+05:302023-03-14T10:27:12.125+05:30सब कुछ सीखा हमने, न सीखी होशियारी Learned everything, but didn't learn shrewdness<p style="text-align: center;"><span style="font-size: x-large;"><span style="color: red;"><span style="font-family: Yatra One;">सब कुछ सीखा हमने, न सीखी होशियारी</span></span></span></p><p style="text-align: center;"><span style="font-size: x-large;"><span style="color: red;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: large;">Learned everything, but didn't learn shrewdness</span></span></span></span></span></p><p style="text-align: center;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">फेसबुक-वाट्सैप की शह पाकर इन दिनों रचनाकार
बनने की फैक्ट्री शुरू हो गई है। कुछ भी लिखकर लोग पोस्ट कर देते हैं, ढेरो नासमझ
लोग उसे पढ़े बगैर 'लाइक' का ऊर्ध्वमुखी अंगूठा लगा डालते हैं। लेखक उसे अपनी
सराहना समझकर, महीने, दो महीने के लिखे पोस्ट को एकत्रकर उपन्यास या कहानी-कविता
का संग्रह बना डालते हैं। पैसे हों, तो प्रकाशक मिल ही जाते हैं। ऐसे धनकुबेरों
या बाहुबलियों के लिए वाहवाही का गिरोह तैयार करना कोई बड़ी बात नहीं होती। फिर
साहित्य के पवित्र आँगन को घिनाने से उन्हें कौन बरजे</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
अपनी अज्ञानपूर्ण प्रस्तुति को शिल्प का नूतन प्रयोग कहने की जुमलेबाजी वे फिल्मिस्तानियों
से भली-भाँति सीख चुके हैं। कीर्तन करनेवाले नवसमीक्षकों का गिरोह उनकी घटिया
रचना को महान साबित करने के लिए बैठा ही रहता है। वर्चस्वशाली भाषा में अनुवाद
करवाकर राष्ट्रीय-अन्तर्राष्ट्रीय पुरस्कार भी ऐंठ ही लेते हैं। पर पढ़ने
बैठें, तो पाठक उन्हें पढ़ नहीं पाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEif7gXbWvG1oyEMMDlgTFHfz_ydSQfEyEdn2oaAkTUQhVXX3AHd6Z7zoO09SiNWU78HMMcjiiXDjPcRywdZe6-2UOaBgxxIChV-uDjTGxzNxuL1KYcielfrJTDO_MSBWW8GNAjEDvsuQLzr0-V4034j2Gm4yf0C84v1L3qQGLrSr_qF4Ph3fPXOxpDa/s1186/Jansatta,%20March%2013,%202023.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="623" data-original-width="1186" height="342" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEif7gXbWvG1oyEMMDlgTFHfz_ydSQfEyEdn2oaAkTUQhVXX3AHd6Z7zoO09SiNWU78HMMcjiiXDjPcRywdZe6-2UOaBgxxIChV-uDjTGxzNxuL1KYcielfrJTDO_MSBWW8GNAjEDvsuQLzr0-V4034j2Gm4yf0C84v1L3qQGLrSr_qF4Ph3fPXOxpDa/w653-h342/Jansatta,%20March%2013,%202023.jpg" width="653" /></a></span></div><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><br /></span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">चिन्तनीय है कि जिस रचना को पाठक
पढ़ भी न पाएँ, उसकी सामाजिक उपादेयता क्या हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">के सृजन-क्षेत्र में ऐसी भीड़ तेजी से बढ़ रही है। सामुदायिक
प्रसंग में यह प्रवृत्ति घातक है। साहित्य के सुकर्ताओं से निवेदन किया जाना
चाहिए कि वे ऐसी घातक वृत्ति से साहित्य को बचाएँ, अवांछित रचनाओं की तारीफ
से खुद को बरजें।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दुनिया में करने के लिए ढेर सारे काम हैं, साहित्य-सृजन किए
बिना भी कई लोग महान हुए हैं। खुद को विशिष्ट बनाने की ललक बहुत सताए, तो वे
अपनी प्रतिभा को पहचानें, जिस क्षेत्र में बेहतर कर सकते हैं, उसमें कुछ करें। साहित्य
के पवित्र मन्दिर में गन्दगी</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">फैलाने, कागज
जैसी नितान्त राष्ट्रीय सम्पत्ति बर्बाद करने से बेहतर है कि वे पाठक ही बने
रहें। अब तक जन-मन में जितनी घृणा फैल चुकी है, वे पर्याप्त से भी अधिक है, फिर
साहित्य से जनसामान्य को घृणा क्यों कराया जाए</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">शाश्वत साहित्य का उद्देश्य समाज को
मानवीय और मनुष्य को सामाजिक बनाना होता है। अलग-अलग विधाओं की भाषिक संरचना बेशक भिन्न
हो, पर पठनीयता हर रचना की प्राथमिक शर्त होती है। अपठनीय रचना कभी सम्प्रेषित नहीं
होती। सम्प्रेषणीयता के बिना रचना का कोई मूल्य नहीं होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
व्यंजना-निरूपण से कोई रचना महान बनी या नहीं, यह तो बाद की बात होती है। रूपक-विधान
से अपनी कहानियों-उपन्यासों को अनूठा बनाने के आग्रही रचनाकारों को प्रथमत: सम्प्रेषण
की चिन्ता करनी चाहिए।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आलोचना को रचना</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">का शेषांश इसीलिए कहा जाता है कि वह पाठकों को रचना के सही
मर्म तक पहुँचाने का काम करती है। यह काम निन्दा अथवा विरुदावली से सम्भव नहीं
होता। आलोचना, कृति और पाठक के बीच सेतुबन्ध बनाती है। झूठी सराहना या तंगदिल
निन्दा से लेखकों को भरमानेवाले कोई भी व्यक्ति आज तक सही आलोचक नहीं माने गए
हैं। अनुभूत सत्य को दबाकर कल्पित सत्य चस्पाँ</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाले रचयिताओं या समीक्षकों को तनिक ठहरकर सोचना चाहिए
कि साहित्य ही उनकी मित्रता का आधार है, वे अपनी मित्रता के आधार के साथ प्रपंच क्यों
कर रहे हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> सन्तों का अनुगमन करते हुए भर्तृहरि ने 'नीतिशतक' में सन्मित्र
उसे माना, जो लोगों को 'पाप करने से बरजे, हित से जोड़े, गोपनीय प्रसंगों को गुप्त
रखे</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">गुणों को</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकाशित करे,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आपत्काल में साथ न छोड़े, अवसर आने पर सहयोग दे (पापान्निवारयति
योजयते <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हिताय, गुह्यं निगूहति गुणान्
प्रकटीकरोति। आपद्गतं च न जहाति ददाति काले, सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः॥)।
पूर्वजों की ऐसी उक्तियों के बावजूद मित्रों की झूठी सराहना करनेवालों का
उद्देश्य समझ से परे है। वस्तुनिष्ठता को परोक्षकर नियोजित रूप से किसी
कृति को ध्वस्त करने या श्रेष्ठ साबित करनेवाले समीक्षकों का सामाजिक सरोकार निश्चय
ही सन्दिग्ध होता है। झूठ बोलकर मित्रों को तुष्ट करना, कुमार्ग की ओर
धकेलना, राजनीतिक लोगों का आचरण होता है; मित्र का नहीं।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नीत्योपदेश की व्याख्या निश्चय ही
बदलती रहती है। जैसे मेरे लिए 'न ब्रूयात सत्यमप्रियम', अर्थात् 'अप्रिय सत्य
न बोलें' की व्याख्या करीब चार</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दशक पूर्व बदल गई। चूँकि
'अप्रिय सत्य' को समझने की मेरी दृष्टि बदल गई। आपातकाल की क्रूरता से मुक्ति
पाने के लिए सर्वदलीय मोर्चे ने कांग्रेस-मुक्त भारत की जैसी तरकीब रची थी और
भारतीय नागरिक के सिर पर जैसी निर्लज शासन-व्यवस्था आ बैठी थी, अमरत्व पाने
की उसकी एक ही नीति थी </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> 'जनता जाए भाड़ में, हमारा प्रभुत्व
कायम रहे।' जयप्रकाश आन्दोलन से उद्भूत वैसे खढ़-पतवार आज भी भारतीय नागरिकों के
मत्थे ताण्डव कर रहे हैं। उस दौर की राजनीतिक दुर्वृत्ति क्रमश: जन-मन में ऐसे
समा गई, कि लोग अनावश्यक रूप से अपने अज्ञान और स्वेच्छाचार पर अहंकार करने
लगे।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मेरी राय में किसी के अपकर्मों को
उजागर करना न तब 'अप्रिय सत्य' था, न अब है। प्रकृति-प्रदत्त किसी की अपंगता
की खिल्ली उड़ाना बेशक 'अप्रिय सत्य' है, पर होशोहवास में नीतिविरोधी, जनविरोधी
आचरण करनेवालों पर ऊँगली उठाना कतई 'अप्रिय सत्य' नहीं है। यह 'कुत्सित सत्य'
है। ऐसे सत्य को उजागर करना, ऐसे यथार्थ का विरोध करना, सर्वथा सामुदायिक हित का
कार्य है। पर 'होशियार' लोग ऐसा नहीं करते हैं। 'होशियार' शब्द की ध्वनि पहले
बहुत सकारात्मक थी। अब इसका उपयोग लोग धोखे से भी सकारात्मक रूप में नहीं करते।
अक्सर 'चालाकी' और 'धूर्तता' के लिए करते हैं। सन् 1959 में 'अनाड़ी' सिनेमा के
लिए लिखे गीत 'सब कुछ सीखा हमने, न सीखी होशियारी' में शैलेन्द्र ने भी इसी
अर्थ-ध्वनि को महत्त्व दिया है। इसी 'होशियारी' के कारण विगत चार दशकों से लोगों
को 'अप्रिय सत्य' बोलने में असुविधा होने लगी है। यह असुविधा राजनीति से अधिक
अब साहित्य के क्षेत्र में कूद आए लोगों को होती है। जब से लोगों ने देखा है कि
युवा-पीढ़ी के मन-मिजाज पर नेता-अभिनेता-खिलाड़ी झट-से खुद को अंकित कर देते
हैं, वे साहित्य में आकर अनाप-शनाप हरकतें करने लगे हैं। लिखना सीखने से पहले
लिखने लगते हैं। वे सोचते तक नहीं कि एक अच्छे लेखक में भीतर एक पवित्र मनुष्य
और एक उदार शिक्षक का होना जरूरी है। वे कभी नहीं सोचते कि कोई अच्छा नेता-अभिनेता-खिलाड़ी
प्रशस्ति पा जाने पर भी अपने शिक्षक से मुक्त नहीं हो पाते। पर हमारे यहाँ तो
शिक्षक हो गए लोग भी शिक्षक बने रहना नहीं चाहते।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">एक पुराना प्रसंग याद आता है। सन् </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">1991 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में एक परम मेधावी शोधवेत्ता सूर्यनाथ, जेएनयू में पीएचडी
करने के दौरान मेरे निकट आए। आज वे हिन्दी के ख्यातिलब्ध पत्रकार और कथाकार
हैं। उम्र में मुझसे थोड़े छोटे हैं। उनका बड़प्पन ही है कि मुझ जैसे उजड्ड,
अनगढ़ मनुष्य के सम्पर्क में खुशी-खुशी आए और तब से मुझे बड़े भाई का दर्जा देते
आए हैं। यकीन से कह सकता हूँ कि मेरी आदतों, मेरी पसन्दों, मेरी सुविधाओं का
ख्याल उन्होंने जितनी सूक्ष्मता से रखा, मेरा सहोदर या आत्मज भी नहीं रख पाता। उन
दिनों वे मेरी बेबाकी के प्रशंसक हुआ करते थे; आज भी हैं, पर वैसे नहीं। अब वे मुझे
कुछ दुनियादार होने की सलाह देते हैं। मैं बुरा नहीं मानता, पर अपनी आदत बदलने की
चेष्टा भी नहीं करना चाहता। जेएनयू में उन दिनों अध्यापकों द्वारा दिए गए विषय
पर पर्चा लिखने के लिए शोधार्थियों को महत्त्वपूर्ण पुस्तकों की जरूरत होती
थी। प्रतिस्पर्द्धावश चतुर-सुजान शोधार्थी पुस्तकालय से वैसी किताबें फटाफट निर्गत
कराकर दबा लेते थे। उन दिनों गूगल-सर्च जैसा कोई संसाधन तो था नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> सन्दर्भ ग्रन्थ जल्दी मिलते भी नहीं थे। वैसी किताबों की
समयबद्ध जरूरत होती थी। लिहाजा कई शोधार्थी मेरे निजी संग्रह पर आश्रित होते
थे। उपयुक्त पृष्ठों की छाया-प्रति करवाकर अगले दिन लौटा देने की शर्त पर एक
कनिष्ठ छात्रा मुझसे किताब ले गई। पर उसने समय से किताब नहीं लौटाई, लिहाजा
दो-तीन दिनों तक अन्य शोधार्थी निराश लौटते रहे। रात्रि-भोजन के बाद सूर्यनाथ
मुझे रोजाना कमल कम्प्लेक्स में पान खिलाने ले जाया करते थे। वहाँ से लौटते हुए
रास्ते में वह छात्रा मिल गई।</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नमस्ते करते
हुए उसने समय पर किताब न लौटाने की क्षमायाचना की। मैंने उसे अच्छी-खासी डाँट
लगाई। मेरी डाँट का मक्सद क्रूरता नहीं, सिर्फ जिम्मेदारी का बोध कराना था। किन्तु
पर्याप्त सम्मान भाव रखने के</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बावजूद आगे
बढ़ने पर खीज भरी ध्वनि में सूर्यनाथ ने कहा -- 'इस तरह किसी लड़की को डाँटा</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> आपसे कभी कोई लड़की प्यार
नहीं कर सकेगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">' मैंने उनकी राय का खण्डन न तब किया, न आज करता हूँ। मुझे
यकीन है कि स्त्री हो या पुरुष, वंचनापूर्ण संवाद पसन्द करनेवाला कोई भी
प्राणी, मुझसे प्यार नहीं कर सकता। एकार्थक निर्णयात्मकता पसन्द करनेवाला मुझ
जैसे मनुष्य से दुनिया का कोई भी प्राणी प्यार</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं कर सकता।...न करे, मेरा स्वभाव तो नहीं बदलेगा। जमाने
के पाखण्डों से लड़कर मनुष्य प्यार करता है, दोस्ती करता है, फिर उसी प्यार
और उसी दोस्ती में वंचनापूर्ण संवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">!</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<div style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">गत सप्ताह सूर्यनाथ ने बड़ी आत्मीयता से पूछा, 'जो
व्यक्ति केवल अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रशंसा ही सुनना चाहता
है, उसके सामने आप उसका सच कहकर, उसे अपना शत्रु</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बनाने में आपकी इतनी दिलचस्पी क्यों रहती है</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">...सूर्यनाथ के तात्पर्य
पर मैंने गौर किया, और समझा कि मनुष्य को मात्र 'प्रिय सत्य' ही बोलना चाहिए,
'अप्रिय सत्य' नहीं; जबकि 'प्रिय सत्य' जैसी कोई घटना अब इस देश में होती नहीं।
'प्रिय सत्य' वस्तुत: 'असत्य' की परिभाषा है। 'अप्रिय सत्य' नहीं बोलने का
ध्वन्यार्थ है 'असत्य' बोलना। मैं समझता हूँ कि 'सच' कितना भी अप्रिय हो, यदि
वह प्रकृति प्रदत्त नहीं है, तो उसे बोलने में संकोच नहीं करना चाहिए। 'अप्रिय
सत्य' बोलने से खुद को बरजकर, 'प्रिय असत्य' बोलकर लोगों को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रसन्न करने की 'होशियारी' आत्मवंचना है। प्रशंसक
बनाने की लालसा में झूठ बोलना, 'अप्रिय सत्य' बोलने से स्वयं को बचाना, निस्सन्देह
वंचकों का काम है, साहित्यिकों का नहीं। मुझे इस बात का कोई दुख नहीं है कि
'सब कुछ सीखा हमने, न सीखी होशियारी।' सचमुच, मैंने बहुत कुछ सीखा, बस एक 'होशियारी'
नहीं सीखी।</span></div><p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-22159126227611754012023-01-15T21:36:00.021+05:302023-02-18T19:50:39.631+05:30जनहित उमिर गँवाबै, ऐसो को उदार जग माही (महाराजाधिराज सर कामेश्वर सिंह गाथा) Who in the World Has Such Generosity to Lose His Life in Public Interest? (Maharajadhiraj Sir Kameshwar Singh Gatha)<p> <!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></p><p><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #cc0000;"><span style="font-size: x-large;"><b>जनहित
उमिर गँवाबै, ऐसो को उदार जग माही</b></span></span><b><span style="color: grey;"></span></b></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b>(महाराजाधिराज
सर कामेश्वर सिंह<span lang="HI"> </span></b><b>गाथा)</b></span></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b> </b></span></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
table.MsoTableGrid
{mso-style-name:"Table Grid";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
border:solid windowtext 1.0pt;
mso-border-alt:solid windowtext .5pt;
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-border-insideh:.5pt solid windowtext;
mso-border-insidev:.5pt solid windowtext;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
text-align:justify;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</b></span></span></p><p class="MsoNormal" style="margin: 0in 46.45pt 0.0001pt 45pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;"><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 10pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस आलेख में तथ्यात्मक पुष्टि के लिए 'कल्याणी फाउण्डेशन' समेत
'दरभंगा राज परिवार' से सम्पर्कित लोगों से पूछताछ और सम्बन्धित वेबसाइटों के
अध्ययन के अलावा एडवोकेट ईश्वरी नन्दन प्रसाद की पुस्तिका <i>'द यंगेस्ट लेजिस्लेटर
ऑफ इण्डिया, द बायोग्राफी ऑफ द ऑनरेबल महाराजाधिराज सर कामेश्वर सिंह बहादुर,
के.सी.आई.ई.</i> ऑफ <i>दरभंगा',</i></span><a href="#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><i><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 10pt;"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: blue; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-language: EN-US;">[1]</span></span></span></span></i></span></a><i><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 10pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 10pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रो. अनिरुद्ध झा के आलेख <i>'महाराजाधिराज डॉ. सर कामेश्वर सिंह'</i>
और डॉ. सचिन सेन के आलेख<i>'रोल ऑफ डॉ. सर कामेश्वर सिंह इन द फिल्ड ऑफ इण्डियन
जर्नलिज्म' </i></span><a href="#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><i><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 10pt;"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="color: blue; font-size: 10pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-language: EN-US;">[2]</span></span></span></span></i></span></a><i><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 10pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span></i><span lang="HI" style="color: blue; font-size: 10pt; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का उपयोग किया गया है। विहित सामग्री उपलब्ध करवाने के लिए मित्रवर
डॉ. तारानन्द वियोगी का आभारी हूँ।</span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b>
<p> </p>
</b></span></span><div style="text-align: justify;"><div style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span style="font-weight: normal;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिथिला की प्राचीन
संस्कृति के संवर्द्धन में 'दरभंगा राज' घराने का महत्त्वपूर्ण स्थान है। लगभग
8380</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किलोमीटर में विस्तारित इस राज घराने
का मुख्यालय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आज का दरभंगा ही था। इसका भौगोलिक
क्षेत्र के आज के बिहार प्रान्त का क्षेत्र मिथिला क्षेत्र था। मिथिला में ओइनवार
वंश की राजशाही के अन्त और तुगलक साम्राज्य के पतन के बाद बिहार के इस उत्तरी भाग
में, अर्थात्, मिथिला में पनपी अराजकता मुगल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्राज्य
की स्थापना तक छाई रही। केन्द्रीय सत्ता के अन्त हो जाने की वजह से मिथिला में छाई
इस अराजक परिस्थिति का लाभ लेकर कुछेक राजपूतों ने अनेक क्षेत्रों में अपनी स्वतन्त्र
सत्ता स्थापित करने की चेष्टा की, जिसमें उन्हें सफलता भी मिली। मिथिला क्षेत्र
में उस दौरान केशव मजुमदार और मजलिश खाँ के शासन का भी उल्लेख मिलता है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शहंशाह अकबर के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शासनकाल
में महामहोपाध्याय महेश ठाकुर द्वारा खण्डवला राजवंश की स्थापना से उस अराजकता का
अन्त हुआ। महेश ठाकुर के पितामह श्रीपति ठाकुर खण्डवा से मिथिला आए थे।
यद्यपि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके पूर्वज मूलत: मिथिला के ही थे। उनके
वंश के एक विद्वान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शंकर्षण उपाध्याय को
मध्य प्रान्त के खण्डवा में दानस्वरूप कुछ जागीर मिली, और वे वहीं जाकर बस गए। सोलहवीं
शताब्दी के आसपास उनकी आठवीं पीढ़ी के वंशज श्रीपति ठाकुर इधर वापस आए, उन्हें
भौर में बसाया गया। महेश ठाकुर उन्हीं के पौत्र और शंकर्षण उपाध्याय की दसवीं पीढ़ी
के वंशज थे। सम्पत्तिशाली होने के कारण उनकी सामन्ती उपाधि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'ठाकुर' ख्यात हो गई, और कौलिक उपाधि</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'उपाध्याय' गौण पड़ गई। महेश ठाकुर के अग्रज भगीरथ की विद्वता
भौर में अतिविख्यात थी। </span></span></span></p></b></span></span></div><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b><span style="color: #20124d;"><span style="font-weight: normal;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span style="font-weight: normal;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महेश ठाकुर, रानी दुर्गावती
(सन् 1524-1564) के समकालीन थे। खण्डवा क्षेत्र में उनकी यथेष्ट प्रतिष्ठा थी।
जनश्रुति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे
दुर्गावती को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुराण-पाठ सुनाया करते थे। किसी कारण एक
दिन उन्होंने अपने प्रिय शिष्य रघुनन्दन को भेज दिया, जब उन्हें कुछ अनबन हो
गई। इस अप्रिय प्रसंग से दुखी होकर गुरु-शिष्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वहाँ
से दिल्ली आ गए। उनकी</span><span lang="HI"> </span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="color: #20124d;"><span style="font-weight: normal;"><span style="font-family: Yatra One;">विद्वता
से मुगल शासक अत्यन्त प्रभावित हुए। वहाँ महेश शिष्य रघुनन्दन को दक्षिणा स्वरूप
जो भी प्राप्त हुआ, उन्होंने अपने गुरु महेश ठाकुर को अर्पित कर दिया। वह
दक्षिणा मिथिला राज्य का शासन सँभालने का फरमान था। फरमान लेकर महेश ठाकुर मिथिला
पहुँचे तो, किन्तु वहाँ उन्हें पहले से राजसुखलिप्त सामन्तों के उग्र विरोध
का सामना करना पड़ा। अपने बुद्धिबल-कौशल से उन्होंने सारे विरोधों को शान्त कर
लिया।</span></span></span><span style="mso-spacerun: yes;"><span style="color: #20124d;"><span style="font-weight: normal;"><span style="font-family: Yatra One;"> </span></span></span> </span></span></p></b></span></span></div><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b>
</b><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु महेश ठाकुर
को मिथिला का शासनाधिकार मिलने की प्रक्रिया पर विद्वानों के बीच मतैक्य का
अभाव आज भी है। एक मत यह भी है कि महेश ठाकुर ने मानसिंह को प्रभावित कर यह राज्य प्राप्त
किया। चारो ओर छाई अशान्ति के मद्देनजर अकबर की भी ऐसी ही इच्छा थी। महेश ठाकुर
को मिथिला का शासनाधिकार सौंपकर अकबर राज्य-विस्तार के पक्ष में सुनिश्चित
होना चाहते थे।...पर तिथि-भेद के कारण इस कथा पर आसानी से विश्वास करना कठिन
है। राजा मानसिंह का जन्म दिसम्बर 21, 1550 को हुआ था। सन् 1576 में हल्दीघाटी युद्ध
में महाराणाप्रताप से उनके युद्ध करने का उल्लेख अवश्य मिलता है। सन् 1589 में राजा
भगवानदास की मृत्यु के बाद उनके दत्तक पुत्र राजा मानसिंह ने जयपुर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का शासन सँभला था। पर शाही निर्णय में भागीदारी की उनकी आयु
न्यूनतम 20 वर्ष की भी आँकी जाए, तो सन् 1571 में वे इस योग्य हुए होंगे। तब तक
तो खण्डवला राजवंश के संस्थापक राजा महेश ठाकुर (सन् 1556-1569) का शासन समाप्त
भी हो गया था। सन् 1569 में उनके उत्तराधिकारी गोपाल ठाकुर मिथिला के राजा हो
गए थे, जिनके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काशी-वास में चले जाने
के कारण उनके अनुज परमानन्द ठाकुर गद्दी पर बैठे और सन् 1581 तक राज किया। इसलिए
मानसिंह को प्रभावित कर महेश ठाकुर द्वारा मिथिला का शासनाधिकार प्राप्त करने की
कथा कोरी कल्पना प्रतीत होती है। हाँ ऐसे उल्लेख अवश्य मिलते हैं कि महेश ठाकुर
ओइनवार वंश के परम विद्वान पुरोहित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूसरी कथा कुछ अधिक
प्रमाणिक प्रतीत होती है कि जलाल उद्दीन मोहम्मद अकबर (1542-1605) ने फ़रवरी 14,
1556</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को शासन सँभाला और महसूस किया कि इस मिथिला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षेत्र में किसी राजा की नियुक्ति हुए बिना अराजकता नहीं
मिटेगी और इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षेत्र से कर-वसूली
असम्भव होगी। इसलिए उन्होंने खण्डवला वंश के राजपण्डित चन्द्रपति ठाकुर को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिल्ली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुलाकर
पूछा कि उनका कौन-सा पुत्र मिथिला का कर-संग्रहकर्ता घोषित करने योग्य है! चन्द्रपति
ठाकुर ने अपने मझले पुत्र महेश ठाकुर का नाम लिया और रामनवमी के दिन महेश ठाकुर मिथिला
के कार्यवाहक कर-संग्रहकर्ता घोषित हुए। यही महेश ठाकुर खण्डवला राजवंश के संस्थापक
हुए। मिथिला में इस राजवंश की पहचान 'दरभंगा राज' की संज्ञा से भी होती है। इस वंश
के परवर्ती राजाओं ने मिथिला की सामाजिक स्थिति, कृषि-व्यवस्था और राजनीतिक
मामलों को क्रमश: सशक्त किया। महेश ठाकुर मिथिला के कार्यवाहक कर-संग्रहकर्ता घोषित
करने का वर्ष कहीं-कहीं सन् 1577 उल्लिखित है, जो तर्कसंगत प्रतीत नहीं होता; क्योंकि
सन् 1577 के आते-आते तो इस राजवंश के तीसरे राजा परमानन्द ठाकुर का शासन आ गया
था; निश्चय ही यह वर्ष सन् 1556 ही रहा होगा। उन दिनों महेश ठाकुर एवं उनके शिष्य
रघुनन्दन की विद्वता पूरे भारत में चर्चित थी। <i>'सर्वदेश</i></span><i><span lang="HI"> </span></i><i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वृतान्त संग्रह' </span></i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक
से महेश ठाकुर ने <i>'अकबरनामा'</i> के संक्षिप्त संस्करण का संस्कृत अनुवाद सन्
1590 में (अकबर-शासन के चौंतीसवें वर्ष में) बीरबल की आज्ञा से किया था। </span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span></span></span><div style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मधुबनी जिले के भउर
(भौर) गाँव में राजधानी बनाकर महामहोपाध्याय महेश ठाकुर ने सन् 1556-1569 तक राज किया।
वे पूर्वी भारत में संस्कृत के उस दौर के सर्वश्रेष्ठ महान विद्वानों में से एक थे।
उन दिनों मिथिला नरेश को 'तिरहुत सरकार' कहा जाता था। बार-बार युद्ध के अवसर उपस्थित
हो जाने की वजह से तिरहुत सरकार महेश ठाकुर ने अपना सैन्य-बल भी गठित किया, जिसे
उनके वंशज राजाओं ने बखूबी निभाया। मिथिला के काव्यों में उनकी वीरता का निदर्शन
आज भी जब-तब दिख जाता है। तिरहुत के लोककण्ठ में बसे उनके रोचक और अनुकरणीय-सराहणीय
आचरण के अनेक किस्से चाव से सुने जाते हैं।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस वंश के नौवें राजा,
राजा रघु सिंह (सन् 1700-1736) ने पहली बार 'सिंह' की उपाधि धारण की। इनसे पहले के
सभी राजाओं की कुल-उपाधि 'ठाकुर' ही थी। उन्होंने एक लाख रुपये के वार्षिक पट्टे पर
दरभंगा और मुजफ्फरपुर सहित पूरे तिरहुत सरकार का शासनाधिकार प्राप्त किया। यह राशि
उस दौर की बहुत बड़ी रकम थी। सन् 1685 में तिरहुत सरकार का वार्षिक राजस्व मात्र
7,69,287 रुपये था। उनके शासनकाल में नवाब सूबेदार महावत जंग, उनकी सम्पत्ति से अत्यधिक
ईर्ष्या करते थे। उन्होंने रघु सिंह के पारिवारिक सदस्य को पटना में कैद कर लिया।
रघु सिंह कैद से बच निकले और मुगल गवर्नर से बड़े अनुदान के साथ-साथ इस शर्त पर सम्पत्ति
वापस पाने में सफल हुए कि वे 'न्याय करें, संकट दूर करें और देश में समृद्धि लाएँ।'
इस शर्त को दरभंगा के राजा रघु सिंह और उसके बाद के महाराजाओं ने पूरा किया। उन्होंने
मधुबनी के पास भौर में एक मिट्टी की दीवार का किला बनवाया। उन्होंने अपने प्रिय खवास
(निजी चाकर) वीरू कुर्मी को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोशी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अंचल की व्यवस्था सौंप दी थी। शासन-मद में वह सेवक अपने महाराज
से ही द्रोह कर बैठा। महाराज ने वीरतापूर्वक विद्रोह का शमन किया और नेपाल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की तराई के पँचमहाल परगने के उपद्रवी राजा भूपसिंह को भी युद्ध
में मार डाला।</span></span></p></span></span></div><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजा रघु सिंह के द्वितीय
पुत्र और दसवें शासक राजा बिसुन सिंह के अनुज राजा नरेन्द्र सिंह मिथिला के ग्यारहवें
शासक हुए। इनका शासनकाल सन् 1743-1770</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक
का है। निश्चित समय पर बंगाल के नवाब को राजस्व नहीं चुकाने के कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नवाब अलीवर्दी खान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने
उन पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पटना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
सूबेदार रामनारायण से आक्रमण करवाया। अलीवर्दी खान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्
1671-1756) बंगाल के नवाब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे।
उन्होंने मुग़ल बादशाह को 2 करोड़ रुपए देकर सन् 1740 में नवाब पद की वैधानिकता प्राप्त
की थी। अपने 16 वर्षों के कार्यकाल में उन्होंने मुग़ल राजकोष में कभी कोई राजस्व
का हिस्सा जमा नहीं किया। वे अंग्रेजों के विरोधी तो थे, पर कूटनीतिपूर्वक। उनके
कारण होनेवाले लाभ से उन्हें कोई एतराज नहीं था। वे उनकी तुलना 'मधुमक्खियों' से करते
थे; 'जिन्हें छेड़ा न जाए तो शहद मिल सकता था, छेड़ दें तो काट खाए।'...बहरहाल, अलीवर्दी
खान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के उकसावे से </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजा नरेन्द्र सिंह पर पटना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के सूबेदार रामनारायण के आक्रमणवाला युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रामपट्टी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
चलकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गंगदुआर घाट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होते
हुए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झंझारपुर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
पास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कन्दर्पी घाट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
पास हुआ था। बाद में नवाब की सेना ने भी आक्रमण किया। फिर नरहण राज्य के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्रोणवार ब्राह्मण-वंशज राजा अजित नारायण ने नरेन्द्र सिंह का साथ
दिया था। उस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दारुण युद्ध में नरेन्द्र सिंह के विजय-पराजय
के विपरीतमुखी किस्से हैं। एक वर्ग की राय में नरेन्द्र सिंह विजयी हुए, दूसरे
की राय में वे पराजित होने के बाद गिरगिराकर जीवनदान पाकर वापस हुए। पर इतना तय
है कि यावज्जीवन नवाब अलीवर्दी खान मिथिला को परेशान करते रहे। </span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नरेन्द्र सिंह के दत्तक
पुत्र राजा प्रताप सिंह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्
1778-1785) मिथिला के तेरहवें शासक हुए। उन्होंने सात वर्षों तक शासन सँभला। इसी
बीच उन्होंने अपनी राजधानी भौर से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झंझारपुर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में स्थानान्तरित कर ली। राजा माधव सिंह के सौतेले भाई प्रताप सिंह
(सन् 1785-1807) इस राजवंश के चौदहवें राजा हुए। उन्होंने अपनी राजधानी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">झंझारपुर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
हटाकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
स्थापित की। सन् 1762 से इस राज परिवार की सत्ता का केन्द्र दरभंगा बन गया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लार्ड कार्नवालिस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने
इनके शासनकाल में जमीन की दमामी बन्दोबस्ती करवाई थी।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span></span></span><div style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजा माधव सिंह के दूसरे
पुत्र महाराजा छत्र सिंह (सन् 1807-1839) खण्डवला वंश के पन्द्रहवें शासक हुए।
उन्होंने सन् 1814-15 में शासकीय विस्तार के लिए नेपाल के साथ हुए युद्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में अंग्रेजों की प्रचुर सहायता की थी। उन दिनों भारत में गवर्नर-जनरल
के पद पर आसीन ब्रिटिश औपनिवेशिक प्रशासक</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'मार्क्वेज ऑफ हेस्टिंग्स'</span><a href="#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span lang="HI"><span style="mso-special-character: footnote;"><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-size: 12pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-language: EN-US;">[3]</span></span></span></span></span></a><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने छत्र सिंह के इस सहयोग का विधिवत संज्ञान
लिया। छत्र सिंह को दरभंगा राज-परिवार की पुरानी प्रथा के अनुसार अपनाई जानेवाली
'महाराजा' की उपाधि उन्होंने ही दी। तब से लेकर सन् 1920 तक 'महाराजा' की उपाधि बरकरार
रही।</span></span></p></span></span></div><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b>
</b><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् 1839 में महाराजा
छत्र सिंह ने अपनी वृद्धावस्था के तर्क से अपना उत्तराधिकार अपने ज्येष्ट पुत्र
रुद्र सिंह को दे दिया। सन् 1839 में ही रुद्र सिंह (सन् 1839-1850) के राज्याभिषेक
के कुछ ही दिनों बाद छत्र सिंह की मृत्यु हो गई। इसके बाद,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुद्र
सिंह के अनुज ने उत्तराधिकार के लिए लम्बा मुकदमा लड़ा। अन्ततः कलकत्ता उच्च न्यायालय
ने फैसला दिया कि उत्तराधिकार के इस मामले में 'सामान्य हिन्दू कानून' लागू नहीं
होगा; दरभंगा राज परिवार को पारिवारिक प्रथा या कुलाचर का पालन करना होगा। ज्येष्ठ
पुत्र की हैसियत से रुद्र सिंह दरभंगा के महाराजा घोषित हुए। उत्तराधिकार का मामला
स्थायी रूप से ज्येष्ठाधिकार की स्थिति पर सुलझ गया।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् 1850 में रुद्र सिंह
की मृत्यु के बाद इस राजवंश के सतरहवें शासक महाराजा महेश्वर सिंह (सन्
1850-1860) ने शासन सँभाला। महेश्वर सिंह, महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह के पितामह
थे। उनकी मृत्यु के पश्चात् कुमार लक्ष्मीश्वर सिंह के अवयस्क</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने के कारण दरभंगा राज 'कोर्ट ऑफ वार्ड्स' के अधीन हो गया। कुमार
लक्ष्मीश्वर सिंह का जन्म 25 सितम्बर 1858 को हुआ था। पिता की मृत्यु के समय वे
मात्र दो वर्ष के थे। जब</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुमार
लक्ष्मीश्वर सिंह बालिग हुए तब अपने पैतृक सिंहासन पर आसीन हुए। इसलिए</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा
राज के पुनरारम्भ का इतिहास महाराजा सर लक्ष्मीश्वर सिंह, जी.सी.आई.ई. के राज्याभिषेक
की तारीख से शुरू होता है। बीस वर्षों (1860-1880) तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा
राज, ब्रिटिश राज के 'कोर्ट ऑफ वार्ड्स' के अधीन रहा। इस दौरान,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा राज के उत्तराधिकार के लिए फिर से मुकदमेबाजी हुई; पर
चूँकि पिछली पीढ़ी में ही इस राजवंश की सम्पत्ति का उत्तराधिकार ज्येष्ठाधिकार द्वारा
शासित होना तय हो गया था; 'कोर्ट ऑफ वार्ड्स' के अधीन ब्रिटिश अधिकारियों के प्रबन्धन
का हस्तक्षेप हुआ। सन् 1880 में 'कोर्ट ऑफ वार्ड्स' के गिरफ्त से मुक्त होने के
बाद दरभंगा राजवंश के अठारहवें उत्तराधिकारी महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह (सन्
1880-1898) ने शासन सँभाला।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पश्चिमी शिक्षा ग्रहण करनेवाले वे दरभंगा
के पहले महाराजा थे, जिन्होंने एक अंग्रेज अनुशिक्षक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चेस्टर
मैक्नाग्टेन (जो बाद में राजकुमार कॉलेज</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजकोट
के संस्थापक प्राचार्य भी हुए) से शिक्षा प्राप्त की। सितम्बर 25, 1879 को अपनी शिक्षा
पूरी करने के बाद उन्होंने दरभंगा राज की बागडोर सँभाली। शासन सँभालते ही उन्होंने
स्वयं को सार्वजनिक कार्यों के लिए समर्पित कर दिया। उन जैसे भव्य व्यक्तित्ववाले
स्वाधीनताप्रेमी देशभक्त, परोपकारी, उदार, लोक-हितैषी, शिक्षा एवं कला-प्रेमी महाराजा
की स्मृति आज भी देशवासियों के हृदय में संजोई हुई है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतवर्ष
में उनकी गिनती उस दौर के सबसे बड़े रईसों और परोपकारी लोगों में होती थी। उनके शौर्य,
पराक्रम एवं शासकीय कौशल के मद्देनजर ब्रिटिश शासन ने उनके शासन-काल के अन्तिम दिनों
में जून 22, 1897 को उन्हें भारतीय साम्राज्य के सबसे प्रतिष्ठित पदनाम 'नाइट ग्रैण्ड
कमाण्डर' से सुशोभित किया था। यह पद क्वीन विक्टोरिया द्वारा जनवरी 01, 1878 को
जारी शौर्य प्रमाणन के लिए 'द मोस्ट एमिनेण्ट ऑर्डर ऑफ द इण्डियन एम्पायर' आदेश
जारी हुआ था; जिसमें तीन वर्गों के सदस्य शामिल थे -- नाइट ग्रैण्ड कमाण्डर (जीसीआईई),
नाइट कमाण्डर (केसीआईई) और सहयोगी (सीआईई)। दिसम्बर 17, 1898 को उनकी मृत्यु<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>हुई। महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह की आज्ञा से इंग्लैण्ड
के महान मूर्तिकार एडवर्ड ऑन्स्लो फोर्ड (सन् 1852-1901) ने उनके दरबार के नृत्य और
संगीत को द्योतित करनेवाली दो पूर्णाकार मूर्तियाँ बनाई थीं। वे महाराजा लक्ष्मीश्वर
सिंह से इतने अधिक प्रभावित थे कि उनकी मृत्यु के बाद सन् 1899 में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने उनकी एक बैठी हुई मूर्ति बनाई। उनकी महत्ता को स्मरण
करते हुए वह मूर्ति सन् 1904 में कलकत्ता के डलहौजी स्क्वायर में श्रद्धांजलि-स्वरूप
स्थापित की गई।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजा लक्ष्मीश्वर
सिंह की राजीतिक सूझ-बूझ एवं राष्ट्रप्रेम इतना उन्नत था कि अंग्रेजों से मैत्री
के होने के बावजूद वे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय
राष्ट्रीय कांग्रेस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को प्रभूत आर्थिक सहयोग
देते थे।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के वे संस्थापक सदस्य थे। महात्मा गाँधी, राजेन्द्र प्रसाद</span>,
<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अबुल
कलाम आजाद</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुभाष चन्द्र बोस से उनके घनिष्ठ सम्बन्ध
थे। उनके उदार दृष्टिकोण और देशभक्ति की भावना के असंख्य उदाहरणों में से एक यह है
कि जब राष्ट्रीय प्रतिष्ठा दाँव पर लगी थी, ब्रिटिश शासकों की दुर्नीति के कारण
भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस को इलाहाबाद में अपना अधिवेशन आयोजित करने के लिए उपयुक्त
स्थान नहीं मिल रहा था, दिसम्बर 28, 1892 को जब अंग्रेज शासकों ने इलाहाबाद में कांग्रेस-अधिवेशन
के सार्वजनिक स्थल पर आयोजन की पाबन्दी लगा दी, तो दरभंगा नरेश ने वहाँ लोथर कैसल
के मैदान में रातों-रात एक महल खरीदकर इस अधिवेशन के लिए सुविधा उपलब्ध करवाई,
जिसमें कांग्रेस का अधिवेशन हुआ। इस महल की खरीद ने देश के सम्मान की रक्षा की। फिर
वह महल कांग्रेस को दे दिया गया। वह महल अब दरभंगा कैसल के नाम से जाना जाता है। शाही
विधान परिषद के दस्तावेजों में दर्ज उनके सद्कर्मों की सूची सार्वजनिक मामलों में
उनकी अन्तर्दृष्टि और निर्भीकता के प्रमाण हैं। </span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोक-निर्माण की दिशा
में महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह ने बेशुमार कार्य किए। जनहित के लिए उन्होंने अपने
धन से अनेक विद्यालय, चिकित्सा-केन्द्र एवं अन्य सुविधाओं के केन्द्र निर्मित
कराया। दरभंगा में बने औषधालय का लागत-मूल्य उस दौर का </span>3400<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पाउण्ड था, जिसका भारतीय मूल्य </span>3,41,570<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> रुपए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की बड़ी राशि था। उन्होंने दरभंगा में<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>सभी नदियों पर लोहे के पुलों का निर्माण शुरू कराया।
मुजफ्फरपुर जजशिप के निर्माण और उपयोग के लिए उन्होंने अपनी </span>52 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बीघा
भूमि दान मे दे दी। दरभंगा राज में किसानों के लिए सिंचाई की सुविधा मुहय्या कराने
के लिए उन्होंने इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्षेत्र में खोदी गई
अनेक झीलें और तालाब खुदवाए, जिससे अकाल से मुठभेड़ में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मदद
मिली। दरभंगा और बाजितपुर के बीच, उत्तर बिहार की पहली रेलवे लाइन सन् 1874 में गंगातट
पर बाढ़ (बिहार का एक सुपरिचित शहर) के सामने महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह के कहने
पर बनाई गई थी। उन्नीसवीं सदी की शुरुआत में दरभंगा राज द्वारा </span>1<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">,</span>500
<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किलोमीटर
से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिक सड़कों का निर्माण करवाया गया, जिससे
व्यापार-विस्तार के साथ-साथ इस क्षेत्र में कृषि पैदावार के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए
प्रचुर बाजार बने। वाराणसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
राम मन्दिर और रानी कोठी जैसे कई धर्मशालाओं का निर्माण; बेसहारा लोगों के लिए घरों
का निर्माण करवाया गया। मुंगेर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिले
में मान नदी पर कहारपुर झील नाम से एक बड़ा जलाशय बनवाया गया। दुग्ध उत्पादन में सुधार
के लिए दरभंगा राज ने मवेशियों के क्रॉस-ब्रीडिंग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
अग्रणी कार्य करवाया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने
अधिक दूध देने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाली हाँसी नस्ल की गाय
खोज निकाली।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह स्थानीय गायों और जर्सी नस्ल के बीच की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रॉस ब्रीड थी। वे हर प्रकार से बड़प्पन के हिमायती थे, सार्वजनिक
और धर्मार्थ संस्थानों में उनके योगदान ने उन्हें समुदाय के महान हितैषी के रूप में
अमर कर दिया।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजा लक्ष्मीश्वर
सिंह की निःसन्तान मृत्यु के बाद उनके अनुज महाराजाधिराज सर रमेश्वर सिंह बहादुर</span>,
G.C.I.E., K.B.E., D.Lit.<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> ने सन् 1898 में शासन सँभाला और जून
1929 तक राज किया। वे खण्डवला वंश के उन्नीसवें राजा थे। ब्रिटिश सरकार ने उन्हें
'महाराजाधिराज'</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के विरुद सहित अनेक
उपाधियाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीं। अपने अग्रज की तरह वे भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विद्वानों के संरक्षक, कलाओं के सम्पोषक एवं निर्माण-प्रिय राजा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे। अपनी शिक्षा, राजनीतिक दूरदर्शिता, व्यावहारिक ज्ञान, आदर्शवादिता
और विवेक के लिए अत्यन्त लोकप्रिय हुए। आधुनिक समय की आहट का उन्हें भरपूर अनुभव
था। उन्होंने अभूतपूर्व ढंग से राज के संसाधनों का विस्तार किया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक तरफ उन्होंने सम्पत्ति-विकास पर ध्यान दिया, संसाधनों का
संरक्षण किया तो दूसरी तरफ उन्होंने अपने जीवनकाल में सार्वजनिक दान पर भी प्रभूत धन
खर्च नहीं किए।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज रमेश्वर सिंह, पं. मदनमोहन
मालवीय के प्रबल समर्थक थे। उन्होंने बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय को कोष के लिए उन
दिनों पचास लाख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुपए दिए और धन उगाहने
के अभियान में उन्हें प्रभूत सहायता की। पटना अवस्थित दरभंगा हाउस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(नवलखा पैलेस) जैसा विशाल भवन उन्होंने सन् 1917 में स्थापित
पटना विश्वविद्यालय (भारतीय उपमहाद्वीप का सातवाँ सबसे पुराना स्वतन्त्र विश्वविद्यालय)
को दे दिया। सन् 1920</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
पटना मेडिकल कॉलेज एण्ड हॉस्पिटल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
लिए पाँच लाख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुपए देने वाले वे सबसे बड़े दाता थे।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने भारत के अनेक
नगरों में अपने भवन बनवाए; अनेक मन्दिरों का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निर्माण
करवाया। वे भगवती के उपासक एवं तन्त्र-विद्या के ज्ञाता थे।</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्तमान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मधुबनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिले के राजनगर में उन्होंने विशाल राजप्रासाद तथा अनेक मन्दिरों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का निर्माण करवाया था। सन् 1926 में तैयार हुआ वहाँ के सबसे भव्य
नौलखा भवन के वास्तुविद् </span><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डॉ. एम.ए.कोर्नी थे। वे अपनी राजधानी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
राजनगर लाना चाहते थे, जो कुछ कारणों से सम्भव न हो सका।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कमला
नदी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की भीषण बाढ़ से होनेवाले भू-क्षरण भी एक
मुख्य कारण थे। जून 1929 में उनकी मृत्यु हो गई। बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय की स्थापना
एक सीमा तक उन्हीं की उदारता से हुई। नए प्रान्त के अस्तित्व में आने के बाद वे बिहार
और उड़ीसा की कार्यकारी परिषद के पहले भारतीय सदस्य थे। बाद में वे सर्वाधिक मत हासिल
कर काउंसिल ऑफ स्टेट के लिए विजयी हुए। महाराजा सर रमेश्वर सिंह का मानना था कि पूर्वजों
के धर्म में आस्था</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न प्रदान करनेवाली शिक्षा
कभी पूर्ण नहीं हो सकती। वे आश्वस्त थे कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने
ईश्वर में और अपने पूर्वजों के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धर्म
में विश्वास रखनेवाला हिन्दू, मुसलमान, ईसाई ही बेहतर हिन्दू, बेहतर मुसलमान
और बेहतर ईसाई हो सकता है। उनकी इस आश्वस्ति अर्थान्वेष तनिक ज्ञानचक्षु
खोलकर करना होगा, वर्ना अतितेजस्वी विचारक के आगे अनायास ही कोई गहरी खई आ
जाएगी, जिसमें वे कूद मरेंगे। ईश्वर और पूर्वजों के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धर्म
का आशय यहाँ रूढ़ि और धर्मान्धता नहीं है। ऐसा कहते हुए पूर्वज के रूप में अपने
और समकालीन सामुदयिक दिग्दर्शकों के विवेक नजर आ रहे थे; क्षुद्र सोच के लोग
नहीं; धर्म के नाम पर निरीह लोगों को राह भटकानेवाले कथित नेता नहीं। </span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पटना रेडियम संस्थान</span>,
<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा
मेडिकल स्कूल</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पटना
विश्वविद्यालय</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिहार और उड़ीसा संस्कृत संघ और कलकत्ता
के दरभंगा भवन जिसमें विश्वविद्यालय स्थित है -- महाराजा सर रमेश्वर सिंह के सार्वजनिक
उपकार के कुछ स्मारक हैं। उनकी मृत्यु (जुलाई 03</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1929)
के उपरान्त उनके ज्येष्ठ पुत्र,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज
सर कामेश्वर सिंह,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के.सी.आई.ई. ने शासन
सँभाला।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खण्डवला वंश के बीसवें
और अन्तिम राजा महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह (सन् 1907-1962) रमेश्वर सिंह
के ज्येष्ठ पुत्र थे। पिता के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निधन
के बाद जून 1929 में उन्होंने शासन सँभाला। उनको 'महाराजाधिराज'</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की उपाधि ब्रिटिश शासन ने दी थी। ब्रिटिश हुकूमत के दीर्घकालीन
सम्बन्धों के बावजूद, उनकी निजता को, उनके स्वाधीन चरित्र, शौर्य, अनुशासनप्रियता,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्नत कार्य करते रहने की अद्भुत क्षमता और सम्पूर्ण व्यवहार
में कट्टर भारतीयता को पश्चिमी प्रभाव हिला न सका। वे भारत के सबसे कम आयु के विधायक
तो थे ही, ब्रिटिश हुकूमत ने जनवरी 01, 1933 को उन्हें अपनी श्रेष्ठ उपाधि के.सी.आई.ई.
(</span>Knight Commander of the Indian Empire<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">) से भी सम्मानित
किया था। </span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कामेश्वर सिंह</span><span lang="HI"> <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का जन्म नवम्बर 28</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1907
को हुआ। अपने कुलीन परिवार की परम्पराओं को ध्यान में रखते हुए उनके पिता महाराजाधिराज
रमेश्वर सिंह, कुमार कामेश्वर की शिक्षा में गहन रुचिशील थे। उन्होंने प्रारम्भ
से ही उन्हें सुविख्यात तत्त्वज्ञानी मिस एडगर की देख-रेख में रख दिया। उन दिनों
विभिन्न शाखाओं के प्रख्यात संस्कृत विद्वान और विशेषज्ञ मिस एडगर के अध्यवसाय के
सहायक होते थे। प्रारम्भिक जीवन में प्राप्त प्राचीन धार्मिक परम्पराओं के प्रशिक्षण
ने अत्यन्त प्रतिभाशाली कुमार कामेश्वर के चिन्तन-मनन पर गहन छाप छोड़ी। उन्होंने
आधुनिक परिवेश की शैक्षिक व्यवस्था को भी भली-भाँति समझा; आधुनिक सभ्यता के उत्कृष्ट
को आत्मसात किया। किन्तु पश्चिमी सभ्यता का कोई भी प्रभाव, धर्म और संस्कृति के प्रति
उनके जन्मजात सम्मान भाव को कभी हिला नहीं सका। अपने कठिन कर्तव्यों और जिम्मेदारियों
के निर्वहन में, पूर्व और पश्चिम में जो कुछ भी अच्छा था,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने
सामंजस्य स्थापित करने की कोशिश की।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज सर रामेश्वर सिंह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की मृत्यु के 12 दिन बाद जुलाई 15</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1929
को कुमार कामेश्वर सिंह ने बाइस वर्ष की आयु में दरभंगा राज का शासन सँभला। इतनी बड़ी
जटिल समस्या-सम्पन्न सम्पत्ति का दायित्व अचानक से सँभलना आसान नहीं था। पग-पग
पर समस्याओं की नागिन फन काढ़े फुफकार छोड़ रही थी। पर युवा महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह सहमे तक नहीं, डटे रहे। इस नए दायित्व के निर्वहण में अनुकरणीय साहस के साथ
डटे रहे। उपस्थित कठिनाइयों का सामना किया। पिता के जीवनकाल में प्राप्त प्रशिक्षण
की प्रेरणा उनका सम्बल रहा। कठिनतर परिस्थितियों में भी विचलित न होनेवाले उनके दृढ़
स्वभाव, प्रशासनिक कौशल और प्रभावशाली व्यक्तित्व का परिचय प्रारम्भ से ही मिलने
लगा। उन्होंने अपने ऊँचे उद्देश्य का प्रचुर प्रमाण दिया। एक चंचल राजकुमार को अचानक
से एक जिम्मेदार महाराजाधिराज की भूमिका में देखना; प्रशासनिक दृढ़ता के साथ लोकोपकारी
मृदुलता के सन्तुलित स्वरूप में देखना लोगों को रोचक लग रहा था।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज रामेश्वर सिंह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी मृत्यु से पूर्व चूँकि कनिष्ठ पुत्र और पुत्री के लिए कोई
स्पष्ट प्रावधान नहीं कर पाए थे; इसलिए कुछ अत्युत्साही लोगों ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शाही सम्पत्ति के आवण्टन के भावी विवादों पर अनुमान लगाना शुरू
कर दिया। किन्तु अतिरिक्त सूझ-बूझ-सम्पन्न महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह ने यहाँ
भी अपने तीक्ष्ण कौशल का परिचय दिया। कोई समय गँवाए बिना अपनी योजना से सब कुछ
निपटाकर सबकी अटकलों पर पानी फेर दिया। महाराजाधिराज के ऐसे उदार निर्णय का किसी
को अनुमान तक नहीं था। इस विवाद के बीच अपनी पूँजी बनाने के आकांक्षियों को उनके
इस निर्णय से बड़ी निराशा हुई। उन्होंने अपने पिता द्वारा निर्मित 'राज नगर सर्किल'
में सात लाख रुपये की वार्षिक आय अर्जित करनेवाली सम्पत्ति अपेक्षित कानूनी औपचारिकताओं
की पूर्ति के साथ अपने अनुज के नाम करते हुए अपनी महान उदारता और अगाध भ्रातृ-प्रेम
का परिचय दिया। उस अंचल का राज्य-भार भी उन्हीं को सौंप दिया। राजनगर का वह दर्शनीय
और वैभवशाली राजप्रासाद सन् 1934</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
भीषण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूकम्प में क्षतिग्रस्त हो गया। उसके भग्नावशेष
आज भी दर्शनीय हैं। इससे पूर्व 'दरभंगा राज' में महाराजा के कनिष्ठ पुत्रों को ऐसी
सम्पत्तियों पर बसाने की प्रथा थी, जिससे 2-3 लाख रुपये वार्षिक आय आ जाए। पर, कामेश्वर
सिंह ने इसे अपर्याप्त मानकर अपने छोटे भाई के लिए उससे अलग व्यवस्था की, और इसे
उन्होंने कतई कोई बड़ा त्याग नहीं माना। उनकी यह उदारता और प्रेम भरा संस्कार पीढ़ियों
के लिए अविस्मरणीय प्रसंग है। उल्लेखनीय है कि ब्रिटिश राज के दौरान तत्कालीन
बंगाल के अठारह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सर्किल के लगभग
साढ़े हजार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाँव दरभंगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नरेश
के शासन में थे। राज के शासन-प्रशासन को देखने के लिए लगभग साढ़े सात हजार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिकारी बहाल थे।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आशावाद की उज्ज्वल आलोकसम्पन्न
महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह अपनी जीवन-यात्रा को महान बनाने के लिए दृढ़ प्रतिज्ञ
थे। सार्वजनिक गतिविधियों में उन्हें अवसरों की युक्तियुक्त पहचान हो जाती थी।
राष्ट्रभक्ति के उनके उत्साह, स्वधीनता के दृष्टिकोण और अद्वितीय दानवीरता...के
कारण पूरा जनमन उनके प्रति सम्मान भाव से भर उठता था। उनकी ज्ञान-सरिता में सदैव एक
नई दुनिया तैरती प्रतीत होती थी। जिस आयु में लोग अपने वैचारिक क्षितिज को विस्तार
देने में तत्पर रहते हैं, उन पर नए युग की सुबह ले आने का दायित्व आ गया। भावी समय
एक ओर उज्ज्वल सम्भावनाओं से भरा था, तो दूसरी ओर दुर्वह जटिलता सीना ताने खड़ी
थी। समय कठिन था। अपने-अपने वर्चस्व के लिए फासीवादी, साम्यवादी और लोकतान्त्रिक
शक्तियाँ संघर्षोन्मुख थीं। गतिशील विचार और प्रतिवादी विचार की धाराएँ विक्षुब्ध
लहरों की तरह देश के आरपार उफान मारने को थीं। ऐसी विकट में परिस्थितियों
समदर्शी भाव से, कर्मनिष्ठ राजनेता की तरह, सबके लिए समान लाभ का अवसर बनाना,
समय पर अपनी पकड़ बनाना अत्यन्त कठिन था। पर उन्होंने इसे अपना परम-चरम कर्तव्य
माना और डटकर सबका सामना किया। उन्हें ये सामुदायिक शुभकामनाएँ सहज प्राप्त थीं
कि उनके ज्ञान-क्षितिज का उत्तरोत्तर विस्तार हो,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे
देश के महान लोगों के बीच प्रतिष्ठा पाएँ, सामुदायिक हित में तल्लीन रहें, राजसी
परोपकार से दीन-दुखियों का कष्ट-निवारण करें... ।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाज की जड़ता मिटाने,
रूढ़ियों से समाज को मुक्त करने की उनकी प्रबल इच्छा सदैव कुलबुलाती रहती थी।
वे सामाजिक सुधार चाहते थे, मगर सामुदायिक भावनाओं को हठात् आहत करने में उनकी
कोई दिलचस्पी नहीं थी। अल्पायु में इतनी बड़ी प्रतिष्ठा के साथ शासन संचालित
करते हुए भी उनके आचरण में अहमन्यता का कोई संकेत नहीं था। जनभावना से निरपेक्ष
होकर वे कोई निर्णय नहीं लेना चाहते थे। लॉर्ड इरविन की सरकार ने उन्हें सन्
1930 के प्रथम गोलमेज सम्मेलन में भारत के एक प्रतिनिधि के रूप में निमन्त्रित किया।
मात्र 23 वर्ष की आयु के एक नौजवान को, जीवन के आरम्भिक दौर में ही इतनी बड़ी
राष्ट्र-सेवा का अवसर आया था। इस निमन्त्रण का उत्तर देना वे आचारगत सभ्यता
समझते थे। मगर उत्तर देने की उनकी इच्छा के समक्ष एक प्रबल समस्या खड़ी थी -- मिथिला,
खासकर श्रोत्रिय ब्राह्मणों के विशेष समुदाय, जिस उपजाति के वे स्वयं थे, रूढ़िवाद
का गढ़ था। वे जिस क्षेत्र और उपजाति के प्रमुख थे, प्रचण्ड रूढ़िवाद के पोषक
थे, कर्म से भी, विचार से भी। उन रूढ़िवादी श्रोत्रिय ब्राह्मणों को इस प्रस्ताव
पर सहमत करना असम्भव था। उनकी हठधर्मिता के आगे इस संवाद का कोई अर्थ नहीं था। अपनी
सामाजिक रूढ़ियों पर मरने-मिटनेवाले उस समुदाय की अटल मान्यता थी कि समुद्र पार
करते ही महाराजाधिराज का धर्म-भ्रष्ट होना तय है। प्राचीन सनातन धर्म की पवित्रता
के प्रति उनके दृढ़ पूर्वाग्रह से उन्हें हिलाना किसी भी तरह मुमकिन नहीं था।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह वस्तुतः घोर दुविधा में थे। एक ओर देश के भाग्य का फैसला करनेवाले गोलमेज सम्मेलन
के विचार-विमर्श में भागीदारी का अवसर, दूसरी ओर, मिथिला के पूर्वाग्रही रूढ़िवादियों
की कथित धार्मिक मान्यता का उल्लंघन ...।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी
सामाजिक स्थिति और एक हद तक पारिवारिक शान्ति भी खतरे में थी।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अन्तत: उनके नीति-विवेक और राष्ट्रभक्ति ने ही उनका मार्ग
प्रशस्त किया। उन्होंने साहसपूर्वक अपनी माँ और छोटे भाई से मन्त्रणा की, सहमति
ली और राष्ट्रहित में समुद्र पार करने का निर्णय लिया।</span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके इंग्लैण्ड जाने
की सूचना से धर्मभीरु मैथिल समाज के मन-मस्तिष्क में दावानल उबलने लगा। विरोध की
आँधी उनके लौट आने की प्रतीक्षा करने लगी। परन्तु महाराजाधिराज ने गहन सूझ-बूझ से
काम लिया। अपने कल्पनाशील कौशल से, विदेश-गमन और समुद्रलंघन के सम्बन्ध में भ्रान्तिपूर्ण
धारणा रखनेवाले अनभिज्ञ समाज को सहमत किया। अन्तत: वह घटना चिरस्मरणीय साबित हुई।
उनके उस साहसिक प्रारम्भ से मैथिल समुदाय का बड़ा उपकार हुआ। अध्ययन, अनुसन्धान की
बेहतर सुविधाएँ पाने के लिए समुद्रलंघन करनेवाले मैथिलों को जिस सामाजिक प्रतिबन्ध
का सामना बाद में करना पड़ता, उसे महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह ने पहले ही निपटा दिया।
इस स्वागतेय घटना ने ही आगामी दिनों में प्रतिभावान मैथिलों को आईसीएस प्रतिस्पर्धा
में सहजता से भाग लेने का अवसर दिया। इलाहाबाद विश्वविद्यालय के पूर्व कुलपति म.म.
सर गंगानाथ झा के पुत्र आदित्यनाथ झा</span> (<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span>1911<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">-</span>1972)<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
का इंग्लैण्ड में सफल उम्मीदवारों की सूची में शीर्ष स्थान प्राप्त करना इस बात का
बड़ा उदाहरण है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे सन् </span>1936 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बैच
के आईसीएस थे। भारत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिविल सेवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
लिए सन् </span>1972 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में उन्हें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद्म
विभूषण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से सम्मानित किया गया था।</span></span></p><b>
</b><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लन्दन के गोलमेज सम्मेलन
की सभा, महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह के राजनीतिक अनुभव के लिए प्रशंसनीय प्रशिक्षण-स्थल
साबित हो रहा था। पूरे भारत के प्रतिनिधियों से भरी उस सभा में व्यक्त विचारों
का उन्होंने भरपूर लाभ उठाया। वहाँ उन्हें भारत और इंग्लैण्ड के प्रमुख राजनेताओं
के सम्पर्क में आने और उनके व्यक्तित्व एवं विचारों का सही-सही मूल्यांकन करने
का अनूठा अवसर मिला। उन्होंने भारत सम्बन्धी राजनीतिक समस्याओं के अध्ययन में गहन
रुचि ली। सभी प्रतिष्ठित राजनेताओं के साथ उन्होंने उन प्रसंगों में चर्चा भी की।
वे केवल दो ही गोलमेज सम्मेलनों में शामिल हुए। स्वास्थ्य सम्बन्धी विवशताओं के
कारण उन्हें तीसरे सम्मेलन का निमन्त्रण अस्वीकार करना पड़ा। पहले दो सम्मेलनों
में उनकी महत्त्वपूर्ण भागीदारी और व्यक्त विचार से सारे प्रतिनिधि अत्यन्त
प्रभावित हुए थे। उनमें उदीयमान राजनेता के व्यक्तित्व और उल्लेखनीय क्षमता देख
रहे थे।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतिनिधिमण्डल के सम्मान में उनकी ओर
से आयोजित प्रीतिभोज के दौरान उन्हें ब्रिटिश भारतीय प्रतिनिधिमण्डल का मुखिया
भी चुना गया। द्वितीय गोलमेज सम्मेलन में सुधार के अपर्याप्त उपाय एवं भू-स्वामियों
के अधिकारों की सुरक्षा पर उनके भाषण तथा धार्मिक मामलों में विधायी हस्तक्षेप के प्रतिरोध
के सिद्धान्त की उनकी स्पष्ट घोषणा इतनी सटीक और सारगर्भित थी कि भारतीय बुद्धिजीवी
प्रसन्नता से भर उठे। भारत के तत्कालीन राज्य सचिव वेजवुड बेन ने भी युवा महाराजाधिराज
की क्षमता और वाक्पटुता की सराहना की।</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समाज के सर्वतोन्मुखी
सुधार की उनकी इच्छा तो थी, पर कानूनी डण्डे की चोट से नहीं। उनकी दृढ़ मान्यता
थी कि लोग अपने चरित्र की रक्षा करें, अपनी धार्मिक पुस्तकों से प्राप्त शिक्षाओं
में विश्वास बनाए रखें; पर रूढ़ियों से अवश्य मुक्ति पाएँ। जीवन के सहज संचालन
में जो भी मान्यता बाधक बने, उस पर ठहरकर विवेकपूर्ण दृष्टि से निर्णय लें। समुद्रलंघन
मात्र से किसी की जाति या धर्म का कुछ नहीं बिगड़ता। वे सदैव इस बात पर बल देते थे
कि हर मनुष्य को अपनी आन्तरिक भव्यता और सुधार के प्रति दृढ़ता से प्रयत्न करना
चाहिए। ऐसा करने में वे किसी बाहरी प्राधिकरण के दखल या निर्देश को उचित नहीं मानते
थे। इसलिए,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे धार्मिक प्रश्नों में विधायिका के हस्तक्षेप
के विरोधी थे। विधायिका उनकी राय में विभिन्न जाति-धर्मों के व्यक्तियों से बनी एक
मिश्रित संस्था थी। सामाजिक सुधार को प्रभावी और स्थायी बनाने के लिए वे प्रबुद्ध जनमत
से इसकी स्वीकृति अनिवार्य मानते थे,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्योंकि
कानून थोपकर जनजीवन में जबरन सुधार लाना असम्भव था। सामुदायिक जीवन में भय दिखाकर
कोई व्यवस्था कायम करना उचित मार्ग नहीं होता। उसके लिए जनता का नैतिक समर्थन अनिवार्य
होता है।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन दिनों दरभंगा राज
की सभा भारतीय सभ्यता के मूल से परिचित प्रबुद्ध पण्डितों, विद्वानों से भरी रहती
थी। धार्मिक और सांस्कृतिक मामलों के सही दिग्दर्शन के लिए यह सभा न केवल मिथिला,
बल्कि हिन्दुस्तान के अन्य भागों के लिए भी अनुकरणीय थी। महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह अपने पिता की तरह स्वयं भी बड़े धार्मिक व्यक्ति थे।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
वे सनातन धर्म को उसके वास्तविक परिप्रेक्ष्य में देखते थे। सामाजिक दुर्व्यवहारों
में सुधार लाने के वे आग्रही तो थे, पर धार्मिक सिद्धान्तों पर डटे रहनेवाले भी
थे। इसी कारण वे उन पथभ्रष्ट लोगों की नीति के प्रबल विरोधी थे जिन्हें अपने
दृष्टिकोण की संकीर्णता का ज्ञान तक नहीं था, अज्ञानतावश सनातन धर्म के अनिवार्य सिद्धान्तों
में सुधार की अपेक्षा पर ऊलजलूल प्रश्न करते थे, और अपने अनुयायियों को गलत नेतृत्व
देते थे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वराज्य तो उनका मूल
लक्ष्य था ही, स्वाभिमान भी उनके लिए बड़े मूल्य की चीज थी। राँची में बिहार यूनाइटेड
पार्टी का उद्घाटन करते हुए सितम्बर 04, 1932 को दिया गया उनका भाषण उनकी घनघोर साहसिकता
का प्रमाण है, जिसमें उन्होंने अपने या जमीन्दारों के राजनीतिक आदर्शों को कमतर
दिखाने की अनुमति किसी को नहीं दी। उन्होंने स्पष्ट कहा कि 'तात्कालिक राजनीतिक
लक्ष्य 'ब्रिटिश साम्राज्य में पूर्ण प्रभुत्व की प्राप्ति' हो भी, तो भी सारा
कुछ 'वैध एवं संवैधानिक तरीकों' से प्राप्त करने का प्रयास करना चाहिए।' इस विषय में
उन्होंने आगे कहा कि 'कुछ हलकों में ऐसी धारणा बन गई है कि हमारा यह संगठन, इस देश
की प्रगति में बाधा डालने के लिए ब्रिटिश नौकरशाही का अभिकरण होगा। हमें इस जड़ीभूत
धारणा को मिटाने का प्रयास करना चाहिए। मैं अधिकारपूर्वक घोषणा कर सकता हूँ कि इससे
बड़ी भ्रान्ति कुछ भी नहीं हो सकती। भारत का सर्वांगीण विकास ही हमारा नारा है,
नारा रहना चाहिए। इसके बिना हम दावा कैसे करेंगे कि 'स्वराज्य' या अपने मामलों के
प्रबन्धन की पूर्ण स्वतन्त्रता हमारा जन्मसिद्ध अधिकार है; ब्रिटिश संसद को ये
हमें<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>देनी चाहिए। हमें उस हर शक्ति के विरोध
करने के लिए तैयार रहना चाहिए, जो हमारी प्रगति के मार्ग में अवरोध पैदा करती है;
जैसा अवरोध, समाज के सम्पूर्ण ताने-बाने को तहस-नहस करने के लिए शासकीय अधिकारी
समूह पूरी तत्परता से पैदा कर रहा है।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साम्प्रदायिक
दुर्भावनाओं एवं समुदायिक वैमनस्य के कारण भारत का जैसा घोर अपमान होता रहता था, महाराजाधिराज
हमेशा उस दर्द के प्रति सचेत रहते थे। वे सदैव साम्प्रदायिक सद्भाव,पारस्परिक विरोध,
साम्प्रदायिक एवं वर्गीय हितों के मधुर समायोजन के पक्षधर थे। राँची की उसी सभा में
उन्होंने एकता की जोरदार अपील की। उन्होंने कहा कि 'विभिन्न वर्गों,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समुदायों में व्याप्त स्वार्थों और मतभेदों को मिटाकर</span>,
<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामंजस्य
स्थापित करते हुए हमें सच्चे राष्ट्रवादी मार्ग पर आगे बढ़ना है और राष्ट्रीय विकास
के आदर्शों की पूर्ति में अपने सारे प्रयास एवं सारी ऊर्जा लगानी है। हमें पूरी तरह
से भूल जाना चाहिए कि हम क्या थे; हमें हमेशा याद रखना है कि हमें क्या होना है। राष्ट्रहित
में हम अपने सामाजिक हित को गौण रखें। उस अपमान के लिए प्रायश्चित करें कि हमारे देश
के साम्प्रदायिक मतभेदों के समाधान के लिए बाहरी अधिकारी नियुक्त किए गए हैं। हम ऐसा
करें कि कोई न कहे कि भारत में राष्ट्रीय एकता नहीं हो सकती। कोई न कहे कि ब्रिटिश
हस्तक्षेप के बिना भारत दलगत कलह में डूब जाएगा। आइए, हम सभी अपने ओछे मतभेदों को दूर
कर एक मंच पर खड़े होकर घोषणा करें कि हम एक हैं और हम सभी भारतीय हैं।' अपनी वैचारिकता
के लिए प्रतिबद्ध महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह ने सचमुच राष्ट्रीय जीवन के उच्च हित
को आगे रखने की दिशा में साम्प्रदायिक पूर्वाग्रहों को ईमानदारी से दूर किया।</span></span></p>
<p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कर्म में उनका दृढ़ विश्वास था। सितम्बर
04</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1932 को ही उन्होंने बिहार के जमीन्दारों एवं अन्य प्रमुख लोगों
की राँची में आयोजित प्रतिनिधि सभा की अध्यक्षता करते हुए जमीन्दारों को काश्तकारों
के साथ अपनी सक्रिय सहानुभूति प्रदर्शित करने का आह्वान किया। उन्होंने कहा कि हमें
किसानों को सहजता से विश्वास दिलाना होगा कि हम अभी भी उन्हीं के साथ, उन्हीं
के लिए जीते-मरते हैं। खोखले शब्दों से वे निश्चय ही आश्वस्त नहीं होंगे। हमें उन्हें
अपने कर्मों से विश्वास दिलाना होगा। अपने कर्मों से ही हम उन्हें अपने प्रति अनुरक्त
कर सकते हैं। मैं नहीं चाहता, सम्भवत: हममें से कोई नहीं चाहता कि हमारे संगठन का
निर्देशन-नियन्त्रण कुछ गिने-चुने जमीन्दार मात्र के हाथों में हो। मैं तो इसे पूँजी-श्रम
संयुक्त, सुखद और जीवन्त शक्ति के रूप में देखना चाहता हूँ, जो मातृभूमि की शान्ति
और समृद्धि के लिए क्रियाशील रहे। स्मरणीय रहे कि काश्तकारों और श्रमिकों के हित
में ही हमारा हित और देश की शान्ति सन्निहित है। कम से कम विरोधियों के पैरों
तले से जमीन खिसकाने के लिए, हमें उनका दिल जीतना होगा। जमीन्दारों और काश्तकारों
के बीच मुझे सदैव विभेद से अधिक सामंजस्य के कारण दिखते हैं।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे निरंकुश लोकतन्त्र
के हिमायती थे। राज्य परिषद में ही मार्च 27, 1933 को श्वेत-पत्र के बारे में उन्होंने
खीजते हुए कहा था कि '... हम जो प्राप्त करने जा रहे हैं वह न तो महात्मा गाँधी की
आकांक्षा के अनुकूल वास्तविक स्वाधीनता है, न ही भारत की कामना के अनुकूल प्रभुत्वसम्पन्न
हैसियत। कहना चाहें तो हम इसे निरंकुशता से नियन्त्रित लोकतन्त्र कह सकते हैं;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक नया संवैधानिक प्रयोग, जिसके परिणाम का मूल्यांकन कठिन है।
हमारे देश जैसी जटिल समस्याएँ सम्भवत: किसी अन्य देश में नहीं हुईं। हम न केवल भारत
में ब्रिटिश-स्वार्थ से,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल्कि
भारत की प्रान्तीय भागीदारी,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिन्दू-मुस्लिम
विभेद जैसी अनेक आन्तरिक समस्याओं से भी जूझते रहे हैं। जब इन मामलों के इतने विविधमुखी
घटक अपने तरीके से हमारे यहाँ काम कर रहे हैं</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो
किसी सन्तोषजनक परिणति की आशा करना व्यर्थ है।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विभेदों और मनमुटावों
के कारण हमने अपना आधार खो दिया है। हम अपनी न्यूनतम माँग की प्राप्ति में भी विफल
रहे, क्योंकि हम अपने सामने के सर्वाधिक ज्वलन्त मसलों पर भी आपसी सहमति नहीं बना
सके। जब तक हमारे बीच ऐसी स्थिति बनी रहेगी</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम
श्वेत पत्र या अपने ऊपर थोपे जानेवाले संविधान की लाख निन्दा कर लें, हमारा कुछ भी
भला नहीं होगा। किन्तु जिस क्षण हम एकता बना लेंगे</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी
एकजुट माँग रखने में सक्षम हो जाएँगे</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमारा विरोध कोई भी ताकत
नहीं कर सकेगा।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वितीय गोलमेज सम्मेलन
में बोलते हुए उन्होंने कहा था कि 'हिन्दू समुदाय के धार्मिक विचारों और परम्पराओं
पर प्रतिकूल प्रभाव डालने वाली जिन समसामयिक समस्याओं से निपटने की प्रवृत्ति भारतीय
विधायिकाओं की है, वह केवल और केवल सामाजिक सुधार से सम्भव है। विधायिकाओं के समक्ष
धार्मिक मामलों को या सामाजिक सुधार सम्बन्धी प्रसंगों को लाने की अनुमति नहीं दी
जानी चाहिए। समाज की उन्नति के लिए समुचित सुधार के मार्ग की तलाश का कार्य समुदाय
के नेतृत्व पर छोड़ दिया जाना चाहिए। इस दिशा में अनधिकृत हस्तक्षेप, उन लोगों की
भावनाओं को आहत करेगा, जो अपनी धार्मिक परम्पराओं को पवित्र मानते हैं। ऐसे किसी
भी प्रसंग में हस्तक्षेप-वर्जना की नीति होनी चाहिए, हिन्दू समाज के मौलिक विशेषाधिकारों
के सख्ती से पालन करानेवाले अभिकरण का गठन होना चाहिए।'</span></span></p>
<p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वितीय गोलमेज सम्मेलन में ही उन्होंने
जमीन्दारों की स्थिति की व्याख्या करते हुए कहा कि 'हम न तो दूसरों के अवसरों को
रौंदकर खुद को समृद्ध करना चाहते,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न
पूर्ण राष्ट्रीयता की ओर अग्रसर अपने देश की प्रगति में कोई बाधा डालना चाहते; हम तो
बस अपने समुदाय के अधिकारों-विशेषाधिकारों में किसी को अतिक्रमण की अनुमति नहीं दे
सकते। हमारी 'स्थायी बन्दोबस्ती' के निहितार्थ इसी में अन्तर्निहित हैं। 'स्थायी
बन्दोबस्ती' के तहत हमें दिए गए अधिकार-पत्र को अकाट्य वैधानिक माना जाना चाहिए
और उसकी बाध्यकारी नीति का अवमूल्यन नहीं किया जाना चाहिए। इनकी अवहेलना या नए कर
लगाकर कृषि आय के अवमूल्यन का हर प्रयास, विश्वास तोड़ने के बराबर माना जाना चाहिए।
इन अधिकार-पत्रों को हमारे मौलिक अधिकारों का घोषण-पत्र और सम्मान-रक्षा का प्रतीक
माना जाना चाहिए।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह बड़े ही निर्भीक स्वभाव के उचितवक्ता थे। स्पष्टता से अपने न्यायोचित
विचार व्यक्त कर देने में कोई हिचक नहीं होती थी। कलकत्ता में जमीन्दार-सम्मेलन
की अध्यक्षता करते हुए जुलाई 13</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1930 को उन्होंने कृषि आय के कराधान के
बारे में सर डब्ल्यू लेटन के सुझाव के विरुद्ध अपना कड़ा विरोध दर्ज किया। उन्होंने
कहा कि 'कृषि आय पर कर लगाने की सर डब्ल्यू लेटन की सिफारिश से स्पष्ट है कि इस
कृषि-प्रधान देश के सबसे बड़े हिस्सेदारों के रूप में हमारे अधिकारों की अनदेखी की
जा रही है। हमें लगता है कि हमारी हिस्सेदारी के अनुरूप प्रतिनिधित्व देकर हमारी स्थिति
की रक्षा करने की दिशा में सरकार को पहल करनी चाहिए। हमें विश्वास है कि ब्रिटिश संसद,
सर डब्ल्यू लेटन के सुझाव की पक्षधरता में हमें पर्याप्त प्रतिनिधित्व देने की दिशा
में अमल नहीं करेगी; हमारी आजीविका पर किए गए हमलों से हमें बचाने के लिए का कोई प्रयास
नहीं करेगी। हम ऐसे समय में आ गए हैं जब पूरा देश ऐसी अराजक स्थिति में है। सौभाग्य
से, सर डब्ल्यू लेटन का यह अत्यन्त अनुचित सुझाव</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रॉयल
वैधानिक आयोग द्वारा निर्धारित संविधान का हिस्सा भी नहीं है...इसे यथेष्ट प्रतिनिधित्ववाले
ज़मीन्दारों के विधानमण्डल से स्वीकृत होने की परम आवश्यकता है। मेरी राय में सर
डब्ल्यू लेटन का यह अत्यन्त अनुचित सुझाव अकल्पनीय है। जमीन्दारों पर और अधिक कर
लगाने के उनके ऐसे सुझाव पर कोई कैसे सहमत होगा</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जबकि
हम पहले से ही वैसे उपकर का भुगतान कर रहे हैं, जिसके लिए कोई अन्य वर्ग एक पैसा नहीं
दे रहा।'</span></span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बड़े जमीन्दार होने
के बावजूद वे कभी छोटे जमीन्दारों के हितों से अनभिज्ञ नहीं रहे</span><span style="color: #20124d;">, </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदैव
उनका समर्थन किया। वे सदैव कहते रहे कि छोटे जमीन्दारों की जरूरतों का संज्ञान लेना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और उनकी रुचि की पहचान करना बड़े जमीन्दारों का कर्तव्य है। जमीन्दारों
के सम्मेलन में उन्होंने जमीन्दारों को बलपूर्वक सलाह दी कि छोटे जमीन्दारों के
खोए हुए विश्वास की पुनर्प्राप्ति हमारा अगला महत्त्वपूर्ण कर्तव्य है। हम इस समस्या
की उपेक्षा नहीं कर सकते। इन स्थितियों को यूँ ही जाने दिया गया</span><span style="color: #20124d;">, </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो
जमीन्दारों की संख्या घटकर लुप्तप्राय हो जाएगी। उन्हें एक साथ लाया जाना चाहिए; उनके
सम्पदा-प्रबन्धन और विकास की व्यवस्था की जानी चाहिए और उनकी ऋणग्रस्तता को कानूनी
ढाँचे में उनका अधिकार बनाया जाना चाहिए।'</span></p><span style="color: #20124d;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन्दारी के पक्ष में
महाराजाधिराज की वकालत पर तो जमीन्दारों ने भरोसा किया ही,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय
व्यापारिक समुदाय एवं अन्य करदाता भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके
सूक्ष्म अवलोकन से बाहर नहीं थे। लगान की एक बड़ी राशि का भुगतान महाराजाधिराज स्वयं
करते थे। देश भर के व्यापार और वाणिज्य में उनकी पर्याप्त हिस्सेदारी थी। वे सदैव
करों एवं अधिभारों को कम करने तथा उच्च आय पर अतिकराधान से छूट देने की वकालत करते
थे। काउंसिल ऑफ स्टेट के एक सदस्य के रूप में</span><span style="color: #20124d;">, </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने
आयकर निर्धारितियों की दृढ़ भावनाओं को प्रमुखता से स्वर दिया।</span></p>
<p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह के कानों
में जब भारत के जमीन्दारों में राष्ट्रभक्ति की कमी के दुर्भावनापूर्ण आरोप की अनुगूँज
पड़ी, तो अपने स्वाभिमानी आचरण के वशीभूत वे विफर पड़े। कलकत्ता में आयोजित अखिल बंगाल
जमीन्दार सम्मेलन में दिसम्बर 23, 1934 को अपने भाषण में उन्होंने इस आरोप का पुरजोर
खण्डन किया। उन्होंने बलपूर्वक कहा कि 'हम जो कुछ भी करते हैं</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके
लिए जब-तब हमें राष्ट्रद्रोही, राष्ट्र-शत्रु और दासता के प्रेमी की संज्ञा दी जाती
है। यह हमारे विरुद्ध निराधार और दुर्भावनापूर्ण आरोप है। ऐसे आरोपकों को मैं सलाह
देता हूँ कि वे इतिहास के पृष्ठ पलटें या जमीन्दारों एवं अन्य सम्पत्तिशालियों
के दस्तावेज देखें। सरकारी खजाने में मोटे कर-भुगतान के अलावा अपने उपार्जन के उन
हिस्सों का भी जायजा लें, जो वे सरकारी खजानों में उदारतापूर्वक अर्पित करते हैं।
इन सबका हिसाब लगाकर बताएँ कि देश का अधिकांश विकास किनकी सार्वजनिक भावनाओं एवं
परोपकारी प्रवृत्तियों से सम्भव हुआ है</span>? <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो मूक कार्यकर्ता हैं</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
वे अपनी चुप्पी के लिए पीड़ित हो रहे हैं। हम अपने संरक्षण के लिए इसलिए चिन्तित
हैं कि हम उन अवसरों को छोड़ना नहीं चाहते, जो हमें अपने देश की सेवा के लिए उपलब्ध
है। यदि मौन</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संयम और दृढ़ता जैसे वैशिष्ट्य देशभक्ति
से परांग्मुखता और दासता के आचरण हैं</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो हमें उन उतावले लोगों
के पक्ष में, जिन्होंने सीखा ही है 'करना कम', 'बोलना अधिक'; इन आरोपों को स्वीकार
लेना चाहिए। हमें आत्म-विज्ञापन से परहेज है</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पर लोगों को लापरवाह राजनीतिक दुस्साहसियों की सलाह सुनने के खतरों से सावधान करना
भी हमारा दायित्व है। सामने प्रस्तुत इस कर्तव्य की हम उपेक्षा नहीं कर सकते।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसी विषय पर राज्य सभा
में संयुक्त संसदीय समिति के प्रतिवेदन के सम्बन्ध में उन्होंने फरवरी 12</span>,
<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1935
को कहा कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'विभिन्न धर्मों और सामाजिक प्रथाओं के
अनुयायियों की किसी बहुजातीय बैठक में किसी एक के जीवन-परिवेश में परिवर्तन लाने
का भ्रम पालना अनुचित है। सामाजिक सुधार, समाज के भीतर से ही प्रभावकारी होगा। कानून
के डण्डे से सामाजिक सुधार के बारे में सोचना ही निरर्थक है,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्योंकि, कानून लोकप्रिय न हो तो लोगों के मन में अनुपालन से अधिक
उल्लंघन की धारण रहती है। ऐसे सुधारों को समाज में प्रभावी बनाने का एक मात्र रास्ता
स्वैच्छिक संकल्प ही है। संस्कारों और प्रथाओं के उद्भव एवं विकास का इतिहास सुदीर्घ
होता है; जो जिस समुदाय या सम्प्रदाय के नहीं हैं</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन
धार्मिक संस्कारों का महत्त्व-निरूपण उनके लिए कठिन है। आश्चर्यजनक है कि पश्चिम
के भौतिकवादी धर्मावलम्बियों ने भी अपने धर्म के अलौकिक सन्दर्भों के संरक्षण में
अपने गवर्नर-जनरल और गवर्नरों को मुश्तैद कर रखा है,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परन्तु
प्राच्य अध्यात्मवादी धर्मों के पास जो सुरक्षा के उपाय थे, उसकी भी अवहेलना हो
रही है, क्यों?... मेरी राय में धार्मिक तटस्थता की नीति के इस परित्याग का मूल कारण
है भारतीयों का आत्मबल तोड़कर उन्हें ब्रिटिश अनुदेशों का आज्ञापालक बनाने की की
मंशा। इसी कारण वे राजनीतिक कलह फैलाते हैं, ताकि भारतीयों में मतभेद पैदा हो। मैं
ब्रिटिश संसद से हार्दिक निवेदन करता हूँ कि वे इस मामले की सहानुभूतिपूर्वक समीक्षा
करें और वर्तमान नीति और विधायी सुरक्षा को जारी रखने की अनुमति दें।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारत के भद्रजनों के
बीच उनकी विशिष्ट पहचान थी। अल्पायु के बावजूद सम्मेलनों में व्यक्त उनके विचार
इतने शौर्यशाली थे कि ज्यों ही वे विधायक होने की न्यूनतम आयु में आए,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारत सरकार ने उन्हें तत्काल राज्य परिषद का सदस्य नामित किया।
सन् </span>1933-1946 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक और सन् </span>1947-1952 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे भारत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संविधान सभा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
सदस्य रहे। स्वाधीनता प्राप्ति के बाद, उन्हें झारखण्ड पार्टी के उम्मीदवार के
रूप में सन् 1952-58</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तक उन्हें राज्य
सभा का सदस्य चुना गया; सन् 1960 में वे पुन: निर्वाचित हुए, सन् 1962</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में अपने देहावसान तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राज्य
सभा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के सदस्य रहे। राज्य परिषद में भी अपने भाषणों
के कारण उनकी विशिष्ट पहचान थी। देश की राजनीतिक और आर्थिक समस्या सम्बन्धी उनकी
धारणाएँ प्रशंसनीय थीं। अत्यन्त सम्प्रेषणीयता के साथ प्रभावशाली शैली में व्यक्त
उनके विचार दूरगामी होते थे। अपने भाषणों में वे मौलिकता, स्पष्टवादिता, उदारता,
वैचारिक दूरदर्शिता और संयम के लिए उल्लेखनीय माने जाते थे। </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके उक्त सारे
वैशिष्ट्य वस्तुत: वर्तमान प्रगतिशील विचारों की प्रवृत्ति के अनुरूप थे। भारतीय
सुधार सम्बन्धी श्वेतपत्र पर राज्य परिषद में उनके भाषण हमें देश के वृहत्तर हित
के लिए सचेत करते हैं। सचमुच वे अपने स्वर और दृष्टिकोण से भारत के राष्ट्रवादी राय
की ध्वनि थे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनवरी 15,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1934 के भूकम्प की तबाही के त्रासद किस्से हाल-हाल तक बिहार
प्रान्त के नागरिकों को दहशत में लाते रहे हैं। उस भूकम्प में दरभंगा अत्यधिक
प्रभावित हुआ था। पूरे जिले में जान-माल की अपूरणीय क्षति हुई थी। दरभंगा राज की क्षति
करोड़ों में आँकी गई। पर महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह ने उस आपदा का सामना
धैर्यपूर्वक किया। वैसी आकस्मिक परिस्थितियों में निजी क्षति को परोक्षकर, उन्होंने
जनहित को प्रमुखता दी। बड़े पैमाने पर आवश्यक राहत उपाय शुरू करवाए। राज के सभी उपलब्ध
संसाधनों का उपयोग किया गया। दरभंगा राज की अन्य परोपकारी गतिविधियों की तरह यह राहत
कार्य भी अनायास ही होती गई। उस अप्रत्याशित आपदा में अचानक बेघर और हताश हुए हजारों
लोगों के संकट को दूर करने के लिए वह राहत कार्य किया गया। बिहार में विभिन्न एजेंसियों
द्वारा किए गए राहत कार्यों की रिपोर्टों से उन दिनों समाचार-पत्र भरे होते थे;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह को अपने कृत्यों के प्रचार में
कोई रुचि नहीं थी। मौन वृत्ति से रचनात्मक कार्य चल रहा था। सहयोग पाए लोगों के हृदय
कृतज्ञता से भरे थे। संकट की उस घड़ी में दरभंगा राज के परोपकारों पर कुमार गंगानन्द
सिंह की 'भूकम्प और दरभंगा राज' शीर्षक पुस्तक में गम्भीरता से विचार हुआ है। गरीबों
का सहयोग करते हुए</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे उस उच्च और मध्य वर्ग के प्रति भी उदासीन
नहीं थे, जो सरकार या अन्य किसी से मुफ्त राहत स्वीकार करने में संकोचग्रस्त थे।
ऐसे लोगों को उन्होंने दो प्रतिशत वार्षिक मामूली ब्याज पर दीर्घावधि ऋण देने की
पेशकश की। उनके लिए यह बड़ी रियायत थी, क्योंकि प्राकृतिक आपदा ऋण अधिनियम के तहत
सरकार ने छह प्रतिशत की दर से ऋण दिया था। महाराजाधिराज के इस प्रस्ताव का लाभ लोगों
ने बड़ी संख्या में उठाया।</span></span></p>
<p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूकम्प के दुर्दिन झेलकर दरभंगा तहस-नहस
हो चुका था। पर एक आदर्श शहर के रूप में उसके पुनर्निर्माण की संरचना विकसित करने में
महाराजाधिराज सक्रिय हो गए। उन्हें भली-भाँति मालूम था कि भूकम्प में असंख्य बदनसीबों
की मृत्यु का अहम कारण सँकड़ी गलियों एवं घरों की सघन बसावट भी थी। पन्द्रह जनवरी
के उस विनाशकारी भूकम्प के ताबड़तोड़ झटके, ज्योतिषियों की संवेदनात्मक भविष्यवाणियाँ
और उत्तर बिहार में भूकम्प प्रभावित हिस्सों के लिए भयकारी पूर्वानुमान...लोगों
को दहशत से भर देते थे। राज्य की असुरक्षा सम्बन्धी प्रसंग में ये सब आगामी समय के
लिए अनिष्टकारी संकेत थे। ऐसे समय में वैज्ञानिक पद्धति से भूकम्प-रोधी घरों का
निर्माण मात्र ही शहर के पुनर्निर्माण का विकल्प था; जिससे रहवासियों को, खासकर महिलाओं
और बच्चों को सुरक्षित किया जा सकता था। इस क्रम में अपने महलों, अधिकारियों के आवासों
और राज से जुड़े विभिन्न संस्थानों के परिसरों के पुनर्निर्माण की योजनाओं की जाँच
करते हुए उन्होंने जनहित में पूरे शहर में प्रभावी सुधार लाने की कल्पना की। उन्होंने
दरभंगा को आदर्श शहर के रूप में पुनर्निर्मित करने के लिए तत्काल पाँच लाख रुपये
के अनुदान की घोषणा की, जिसमें ढ़ाई लाख रुपये और दिए गए। इस घोषणा के लिए उन्होंने
सरकार से परामर्श करने में कोई समय नहीं गँवाया। इस कार्य के सुचारु संचालन के लिए
दरभंगा इम्प्रूवमेण्ट ट्रस्ट गठित गया। प्रारम्भ में निन्दकों ने इस प्रस्ताव
की पर्याप्त आलोचना की। इसकी उपादेयता पर सरकार को भी सन्देह था। पर, विवेकपूर्ण
परामर्श से यह सबको मान्य हुआ और अन्ततः विधान परिषद द्वारा 'दरभंगा सुधार ट्रस्ट
अधिनियम' निर्विरोध पारित हुआ। दरभंगा-दर्शन में आज भी किसी को भूकम्प के खण्डहरों
पर तेजी से उभर रहे इस नए शहर का दर्शन हो सकता है। आधुनिक शैली में नया अस्पताल,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिकारियों के आवास,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुस्तकालय,
विद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पार्क और दिवंगत महाराजाधिराज के नाम से
जुड़े स्तम्भ... सब के सब आधुनिक दरभंगा के निर्माता महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह की
रचनात्मक प्रतिभा के स्मृति-शेष हैं।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संयुक्त संसदीय समिति
की रिपोर्ट में दर्ज असंगत प्रस्तावों पर उन्हें घोर अनास्था थी। उस रिपोर्ट के
बारे में उन्होंने राज्य परिषद में फरवरी 12</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1935
को स्पष्ट कहा कि 'भारतीय नागरिकों की असन्तुष्टि के कारणों की अनदेखी नहीं की
जा सकती! भारत के लिए प्रस्तावित संविधान में मैं बड़े पैमाने पर 'अनास्था' का प्रभाव
देखता हूँ -- शासकों और शासितों के बीच अनास्था</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विभिन्न
समुदायों के बीच अनास्था</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विभिन्न वर्गों के बीच अनास्था, देश के
सामाजिक और आर्थिक जीवन को प्रभावित करने वाली वर्चस्वशाली स्वार्थी नीति से उत्पन्न
विसंगतियाँ...हमारे सामने विचारणीय हैं। अपने वर्ग के अधिकारों और हितों की रक्षा
के लिए हम एक दूसरे से लड़ते रहते हैं। पर अपनी क्षमता के मद्देनजर स्पष्ट दिखता
है कि वैधानिक विसंगति दूर करने के प्रस्तावित उपाय उन विसंगतियों से भी बदतर
हैं। इनमें सार्वभौमिक भावना कतई नहीं है।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वयं जमीन्दार थे,
इसलिए जमीन्दारों के हित का बेहतर संज्ञान लेना उनका कर्तव्य था;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संज्ञान लेते भी थे। पर इस कारण वे कभी जमीन्दार-काश्तकार के
पारस्परिक सम्बन्ध से बेखबर नहीं हुए। विभिन्न अवसरों पर अपने जमीन्दार मित्रों
को उन्होंने काश्तकारी को सर्वोपरि महत्त्व देने में कोई कोताही न करने की सलाह
दी। उनके अनुसार काश्तकारों की समृद्धि में ही जमीन्दारों की भलाई सन्निहित थी।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन्दारों की एक बैठक
में उनका भाषण किसी श्रमजीवी समूह के तत्त्वदर्शी पक्षधर के भाषण जैसा प्रतीत
होने लगा। उन्होंने कहा कि 'ज़मीन्दार' और 'रैयत' सापेक्ष शब्द हैं। रैयतों का हित
हमारे हित का विरोधी नहीं है। जमीन्दार तभी तक जीवित रहेंगे जब तक काश्तकार जीवित
रहेंगे। काश्तकारों के प्रति अपना दायित्व निर्वाह हम सबका परम कर्तव्य है। हम
उनकी ओर मदद के लिए अपने हाथ भर बढ़ा दें तो वे उन्नति पथ पर चल निकलेंगे। भगवान
जाने हम कब उनके साथ खड़े होंगे। हम युग-चेतना और सामने खड़े जोखिमों की अनदेखी नहीं
कर सकते। इस समय, जब शासी निकाय की शक्तिशाली ताकतें हमारे अधिकारों और विशेषाधिकारों
पर न केवल अवांछित अतिक्रमण कर रही है, बल्कि मान-सम्मान से दूर कर, हमें राजनीतिक
रूप से ध्वस्त करने में भी लगी हुई है। ऐसे में हमें चुपचाप बैठे नहीं रहना चाहिए।
उन्नति के मार्ग पर आगे बढ़ना हमारा सर्वोपरि कर्तव्य है। हमारी वास्तविक सुरक्षा
काश्तकारों को उन्नत करने और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">काश्तकारों
एवं हमारे बीच सद्भावना को बढ़ावा देने में निहित है। उन्हें प्रसन्न और समृद्ध बनाने
के लिए हमने अतीत में त्याग किए हैं। अब उनकी वर्तमान स्थिति को सुधारने के लिए हमें
बड़े त्याग के लिए तैयार रहना चाहिए।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने आगे कहा कि
'हम सहज रूप से उनके मित्र</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इष्ट, पथदर्शक (फ्रैण्ड, फिलॉस्फर,
गाइड) हैं। हमें यह पद विरासत में अपने पूर्वजों से मिला है। उन्हें सही मार्ग पर ले
जाना; वह मार्ग दिखाना, जो उन्हें अधिक समृद्धि और खुशी की ओर ले जाए; वे हम पर निर्भर
हैं। ऐसा किए बिना हम अपने अस्तित्व को सही नहीं ठहरा सकते। मैं चाहता हूँ कि आप
सब उन लोगों के साथ कन्धे से कन्धा मिलाकर खड़े हों</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनके
बीच, और जिसके लिए, आप जीवनयापन करते हैं। इमर्सन ने सही कहा है कि 'दोस्त होने का
एकमात्र तरीका एकीकृत होना है' और मैं आपसे इस सिद्धान्त के अनुपालन का आग्रह करता
हूँ। जब तक हम अपने काश्तकारों के साथ अपने सम्बन्धों में सामंजस्य स्थापित करने
में सक्षम नहीं होंगे, कोई भी सरकार हमारी मदद नहीं कर सकती,</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोई भी सुरक्षा हमें नहीं बचा सकती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
कोई भी संविधान हमारे अधिकारों और विशेषाधिकारों की गारण्टी नहीं दे सकता। अपने हितों
की रक्षा हम दोनों का साझा सरोकार है।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कृषि सुधार की आवश्यकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की ओर ध्यान आकर्षित करते हुए उन्होंने स्पष्ट किया कि 'देश
की राजकोषीय नीति निश्चय ही कृषकों की समृद्धि-सम्मत होनी चाहिए। कृषि-कार्य के
फलने-फूलने से व्यापार,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाणिज्य
और उद्योग का विस्तार होगा और आर्थिक कारणों से उत्पन्न की गई भारतीय अशान्ति कम होगी।
इस दिशा में निश्चय ही हमें बहुत हद तक सरकार पर निर्भर रहना होगा। किन्तु सरकार
जो कुछ भी करे, उसके अलावा अपने काश्तकारों की चिन्तनीय स्थिति में सुधार के लिए
हम जो कुछ भी कर सकें, वह करना, हमारे समुदाय के सभी विचारशील सदस्यों का संयुक्त रूप
से भी और अलग-अलग भी, सर्वोपरि कर्तव्य है। गरीब काश्तकारों की इच्छा ही जमीन्दार
समुदाय के अस्तित्व का पहला और अन्तिम संरक्षक है। इसलिए,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी आर्थिक स्थिति में सुधार हमारे हित में है। बेहतर उत्पाद प्राप्त
करने में हमें उनकी मदद करनी चाहिए। इन दिशाओं में सरकारी सहयोग और सत्कृपा के बिना
भी हमने अपनी क्षमता भर कार्य किया है। तटबन्ध</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जल
निकासी</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिंचाई</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सड़कें</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्कूल</span>,
<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिकित्सा
राहत</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वच्छता</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जल-आपूर्ति...जैसे कई मद हैं</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनमें
हम उनकी मदद और मार्गदर्शन कर सकते हैं। हम वस्तुत: काश्तकारों की क्रियाशीलताओं
के बूते ही जमीन पर जीवित हैं। इसलिए उनका भली-भाँति भरण-पोषण हमारी सामान्य चिन्ता
होनी चाहिए। स्थानीय परिस्थितियाँ बेशक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अलग-अलग
होती हैं; हमें विभिन्न इलाकों की उन गतिविधियों का अध्ययन करना होगा, योजनाएँ बनानी
होंगी। अपनी दुर्बलता या उदासीनता के वशीभूत हम यदि इन सबको अपने तरीके से चलने देंगे
और गैर-जिम्मेदार आन्दोलनकारियों को हमारे व्यवसाय में अपनी नाक घुसाने के लिए प्रोत्साहित
करते रहेंगे,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो निश्चय ही हम धरती से मिटा दिए जाएँगे।
आलस्य पर विजय पानेवाला मनुष्य वंशानुगत पापों पर भी विजय पाता है।'</span></span> </p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह एक व्यावहारिक राजनीतिज्ञ थे। काश्तकारों के साथ अपने व्यावहारिक सम्बन्ध
में उन्होंने उक्त सारी वैचारिकताओं की प्रतिच्छवि प्रदर्शित कर दी थी। समय-संकेत
के व्यावहारिक आचरण एवं अचूक दूरदर्शिता के साथ उन्हें ज्यों ही कुछ मूल्यवान अधिकारों
का अनुभव हुआ, उन्होंने तत्काल उसे स्वीकार किया। राजस्व में स्थायी तौर पर बड़े
नुकसान की अवश्यम्भाविता के बावजूद उन्होंने काश्तकारों को परिवर्तनों की दिशा
में जागरूक किया। वैचारिकता और निष्पक्षता के प्रति उनकी आश्वस्ति के कारण उन्हें
जमीन्दारी कर्तव्य से कोई रोक नहीं पाता था। उस दिशा में बरती गई अधिकांश रियायतें
कालान्तर में बिहार के काश्तकारों की मुख्य माँगों में शामिल हुईं,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो परिषद में पेश किए गए बिहार काश्तकारी विधेयक के आधार बने। बिहार
के अन्य जमीन्दार उन्हीं के हस्तक्षेप के कारण काश्तकारी विधेयक में किए गए संशोधनों
से सहमत हुए,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो बाद में बिहार के काश्तकारी अधिनियम
के मुख्य प्रावधान बने,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
जिनके अधीन प्रान्तों में काश्तकारी के महत्त्वपूर्ण अधिकार स्वीकार किए गए।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने शासनकाल के प्रारम्भिक
दौर में भी उन्होंने अनेक परोपकारी कार्य किए, पर बाद में वे उन्हीं की दृष्टि
में अपर्याप्त साबित हुए। उन्होंने शीघ्र ही काश्तकारों के हित में ग्रामीण उत्थान
की व्यापक योजना शुरू की। इसके अन्तर्गत उन्होंने काश्तकारों की राहत और कृषि-सुधार
के लिए पाँच लाख रुपये का प्रारम्भिक अनुदान दिया। यह अनुदान रैयतों की आकस्मिक कठिनाई
दूर करने के लिए अंचलीय प्रबन्धकों के पास छोड़े गए लघु अनुदानों से अलग था। वे जमीन्दार
और काश्तकार के पारस्परिक सम्बन्धों में नई शुरुआत करनेवाले और अन्य जमीन्दारों
को वास्तविकता की ओर जाग्रत करनेवाले नीतिकुशल अग्रदूत थे। </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ग्रामीण कल्याण की विभिन्न
योजनाओं में अब उनके समक्ष सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण पूरे राज में मवेशियों के लिए पर्याप्त
चारागाह उपलब्ध कराना हो गया था। इसके लिए उन्होंने विस्तृत संरचना तैयार करवाई।
आशा की जाने लगी कि इस योजना के लागू होने से काश्तकारों की वस्तुत: भलाई होगी; पशुपालन
में बेहतर मदद होगी। ग्रामीण उत्थान को बढ़ावा देने की दिशा में यह योजना निश्चय ही
पूरे प्रान्त में अग्रणी कार्य था।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय-संकेत के अनुरूप
काश्तकारों के साथ सम्बन्ध-समायोजन की उत्कृष्ट सलाह वे अपने जमीन्दार भाइयों
को निरन्तर देते रहते थे। उनके पास एक इतिहासज्ञ की दृष्टि थी, वे दुनिया भर के नवीनतम
विचारों और विकास की किरणों से अवगत रहते थे। समकालीन वैश्विक आन्दोलनों का अध्ययन
करते रहते थे। उस दौर के मानव-जाति की नियति को आकार देनेवाले परिवर्तनों के अनुसार
सम्बन्धों का पुनर्समायोजन करते रहते थे। दृष्टिकोण के नए अभिविन्यास पर बोलते हुए
जमीन्दारों की बैठक में उन्होंने कहा कि 'हम अपने पीछे ऐसा युग छोड़ आए हैं जिसमें
अपने देश की गद्दी पर बैठे रहनेवाले जमीन्दार, वैश्विक शक्तियों से अप्रभावित रहते
थे। लोगों के सामाजिक,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक
और आर्थिक जीवन में पूर्वप्रतिष्ठित महत्त्व हथियाए रहते थे। मदद के लिए, एक ओर
रैयत, दूसरी ओर सरकार, उनकी ओर देखती रहती थी। उनकी प्रतिष्ठा थी,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके पास विशेषाधिकार थे,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके
पास शक्ति थी। किन्तु लोकतन्त्र का उमंग अब उन्हें चपेट में लेने की धमकी दे रही
है। इसने दुनिया के विभिन्न हिस्सों में अपना काम किया है। जिस पुराने अभिजात वर्ग
ने समय-संकेत की आहट नहीं सुनी, उन्हें नष्ट कर नवोदित</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दुस्साहसी
और सट्टेबाजों की स्थिति में ला दिया है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनके
पास पुराने रईसों की शिष्टता</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संस्कृति और रुचि नहीं रही, उनके पास
केवल बदनाम करनेवाले दोष बचे रहे। जहाँ अभिजात वर्ग ने अपने अस्तित्व के लिए खुद
को परिस्थिति के अनुकूल ढाल लिया, वे नेतृत्व करने लगे। हमें अपने अस्तित्व और नेतृत्व
के लिए उनसे प्रेरणा लेनी चाहिए।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमें
अपने विचार और कर्म से यह दिखाना होगा कि हम प्रगति के विरोधी नहीं हैं</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
राष्ट्र की उन्नति के विरोधी नहीं हैं</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> देशद्रोही नहीं हैं</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
गुलाम नहीं हैं; हम व्यावहारिक और जिम्मेदार हैं। हमारे तरीके उन दूरदर्शियों और
क्रान्तिकारियों से बेशक अलग हैं, मद्धम हैं; पर यह हमें निश्चय ही भारतीय स्वराज
के समान लक्ष्य तक ले जाएगा। हमें हर मोर्चे पर लड़ना है और सफल होना है।'</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन्दारों की सभा
में अपने वक्तव्य के अन्तिम अंश में उन्होंने कहा कि 'आप भूल जाएँ कि आप क्या
थे। वर्तमान और भविष्य को देखें और तय करें कि हमें क्या करना है। स्थिति की जरूरत
के अनुसार खुद को ढालें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
आगे बढ़ें।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम एक खड़े चट्टान के कोर पर हैं, एक भी
गलत कदम हमें रसातल में डुबो देगा। पर सही तरीके से कार्य करें, शान्तिपूर्वक सुनियोजन
और नियन्त्रण से काम लें तो दृढ़ता से शिखर तक पहुँच सकते हैं।' उनका वह भाषण देश
के रईसों को जाग्रत करने और समय-सन्दर्भ के अनुकूल खुद को ढालने का आह्वान था। काश्तकारों
के साथ गतिशील सम्बन्ध बनाए रखने से; जमीन्दारों द्वारा श्रम और पूँजी के सामंजस्यपूर्ण
उपयोग करने से सुखद भविष्य की कामना की जा रही थी। यकीनन आज भी की जा सकती है।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह शक्ति-सम्बल के निर्विवाद स्तम्भ थे। जमीन्दारी-व्यवस्था की भव्य परम्परा
को चुनौती देनेवाली प्रतिक्रियावादी ताकतों का दृढ़ता से मुकाबला करनेवाला उनसे अधिक
प्रतिबद्ध, देश में कोई नहीं था। एक ओर वे जमीन्दारों के अधिकारों-विशेषाधिकारों
की रक्षा के लिए दृढ़ता से खड़े रहते थे, तो दूसरी ओर उनके निष्पक्ष व्यवहार की
इच्छा भी रखते थे। 'स्थायी बन्दोबस्ती' जारी रखने की उन्होंने ऐसी वकालत की, जिसका
प्रतिरोध असम्भव था। 'स्थायी बन्दोबस्ती' की दृढ़ता पर सवाल करनेवालों या जमीन्दारों
के हित को चुनौती देनेवालों को उन्होंने सदैव तत्परता से चेतावनी दी। उन्होंने
किसानों से निर्दय लगान वसूलकर सुखभोग करनेवाले अंग्रेजों और उनके भारतीय पक्षधरों
के विरुद्ध भी अपना ध्यान केन्द्रित किया था। भूमि-ग्रहण के पट्टे की अवधि को
ध्वस्त करनेवाले आन्दोलनों के विरुद्ध भी उन्होंने अपनी रणनीति तैयार कर ली
थी। </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब कभी करदाताओं के
अतिशय दोहन का विधेयक सरकार की ओर से पारित होता, उसके मुखर विरोध का कोई अवसर
वे चूकने नहीं देते थे। वित्त विधेयक के अधिभार सम्बन्धी प्रस्ताव पर राज्य सभा
में बोलते हुए उन्होंने स्पष्टता से अपना तीक्ष्ण असन्तोष व्यक्त किया। अप्रैल
11,1935 को उन्होंने साफ-साफ कहा कि 'अधिभार में कमी सन्तोषजनक नहीं है। यह एक आपातकालीन
उपाय है। ऐसे सभी उपायों पर यदि सरकार समान धारणा बनाती तो उचित होता। वेतन में कटौती
और श्रम से अर्जित आय पर अतिरिक्त कर चुकाने को अलग मानने का कोई कारण मुझे नहीं दिखता।
इसमें एक को दूसरे से वरीयता देने का कारण क्या है</span><span lang="HI">?</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> आपातकालीन करों को कम
करने और समान अनुपात में कटौती करने के लिए यदि अपेक्षित बचत का उपयोग किया जाता,
तो शिकायत का अवसर कम होता। आज की स्थिति में सरकारी कर्मचारियों को तो उनकी पूर्व
की आय मिलने लगी; पर व्यापार, निर्माण, वाणिज्य, उद्योग...में लगे लोगों की आय अभी
भी आर्थिक मन्दी के कारण काफी कम है,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
विषय पर अभी तक निर्णय नहीं लिया गया है। इसलिए पूर्व की तुलना में पश्चात का कराधान
अधिक नुकसानदेह है, देश की भौतिक प्रगति का अवरोधक है। आशा की जाती है कि अगले वित्तीय
वर्ष में अधिभार समाप्त कर देने की दिशा में वित्त विभाग विचार करेगा। सामान्यतया,
सरकार किसी न किसी बहाने, अपने किसी न किसी प्रस्ताव के लिए अपना खर्च बढ़ाती जाती
है और आपातकालीन करों को स्थायी कर देती है। युद्ध-उपाय के रूप में लागू किया गया अधिकर
इसका सटीक उदाहरण है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हम
आश्वस्त होना चाहते हैं कि केवल गम्भीर आर्थिक संकट के तनाव के कारण आरोपित आपातकालीन
करों का वैसा उपयोग न हो। नए संविधान लागू होने के कारण बढ़े हुए व्यय की सम्भावना
से स्पष्ट परिलक्षित है कि सरकार इन आपातकालीन करों को कम करने के आश्वासन को
कयामत के दिन तक टाल सकती है।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूँजी और श्रम के संघर्ष
सम्बन्धी उनके विचार शाश्वत और मानवीय मूल्य के पोषक थे। उनकी स्पष्ट राय
थी कि जमीन्दार और पूँजीपति यदि राष्ट्रहित में अपनी सम्पत्ति पर आस्था रखें,
तो पूँजी और श्रम के पारस्परिक संघर्ष शीघ्र समाप्त हो सकते हैं। आज जितने समाजवादी
या साम्यवादी समूह का अस्तित्व दिख रहा है, उसका मूल कारण चतुर्दिक व्याप्त
गरीबी और भूखमरी के बीच अपने वैभव-सुख में लीन-तल्लीन पूँजीपतियों का आत्मकेन्द्रित
रवैया है। भूख और अज्ञानता में करोड़ों जनता दिनानुदिन दयनीय होते जा रहे हैं, किन्तु
अमीरों की निरपेक्षता बनी हुई है। अमीर होते हुए भी वे जरूरतमन्दों की भलाई में फूटी
कौड़ी खर्च करना नहीं चाहते। वे सोचना नहीं चाहते कि काश्तकारों को जमीन्दारों की
उतनी ही आवश्यकता है</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जितनी काश्तकारों पर जमीन्दारों का भरण-पोषण
निर्भर करता है। भारतीय जनता की अन्तरात्मा यदि जीवन के इस कठोर सत्य के प्रति जाग्रत
हो जाए</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो सार्वजनिक जीवन की तस्वीर बदल जाएगी। तब हम उन करोड़ों जनसाधारण
का अधिक ध्यान रख सकेंगे। मजदूर और पूँजीपति भी इसी तरह अपने-अपने हित के लिए एक-दूसरे
पर निर्भर हैं। एक दूसरे को पारस्परिक हित से अलग करने पर जनता में ओछे भेद-भाव,
कटुता</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कलह और घृणा बढ़ेगा। आज के विनाशक आन्दोलनों में ये सभी भाव सशक्त
अभिव्यक्ति पा रहे हैं। राष्ट्रहित में यदि पूँजीपति अपनी सम्पत्ति पर आस्था रखे
और स्वार्थ त्याग दे, तो स्वाभाविक रूप से<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>ये सारे आन्दोलन समाप्त हो जाएँगे। भारत के राजकुमार,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजा, महाराजा यदि अपने वैभव के साथ अपने राष्ट्रीय उत्थान के
लिए खड़े हो जाएँ, तो इस देश को सचमुच कोई पीड़ित कर सकता है</span>?<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">...
कदापि नहीं। धन और विशेषाधिकार के संरक्षक यदि जनता के हितों का भी ध्यान रखें, तो
भारत कदापि पीड़ित नहीं होग। शाश्वत और स्वर्णिम सत्य है कि जो हाथ हल थामे रहता
है, वह राजकुमारों का ताज भी सँभालता है। एकता के रेशमी डोर से अविच्छिन्न बँधे इन
हलधरों और जनसामान्य को कोई अलग नहीं कर सकता। हम सब एक हैं और जो बात हममें से एक
को प्रभावित करती है, वही बात दूसरे को भी प्रभावित करती है। पुराने ऋषियों ने इसे
ही जीवन का नियम बताया है।' </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खण्डवला राजवंशीय
राजाओं के आदि-पुरुष ही विद्वता के संकेत थे, इसलिए दरभंगा राज में विद्वानों
और कलाकारों का बड़ा सम्मान था। शैक्षिक उन्नति में कमोबेश इस राजवंश के सभी
राजाओं ने अपनी महती भूमिका निभाई। शैक्षिक-जगत में इस राजवंश का अतुलनीय योगदान
चिरस्मरणीय रहेगा। अपने पूर्वजों की तरह शिक्षण-व्यवस्था का उत्तरोत्तर उन्नयन
महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह की भी सर्वोच्च आकांक्षा और पवित्र मिशन थी। शिक्षा-संवर्द्धन
में उन सभी के योगदान स्पष्ट गोचर हैं। बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कलकत्ता विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इलाहाबाद
विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पटना विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कामेश्वर सिंह संस्कृत विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा
मेडिकल कॉलेज एण्ड हॉस्पिटल,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ललितनारायण
मिथिला विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अलीगढ़
मुस्लिम विश्वविद्यालय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे
कई शैक्षिक संस्थान उनके दान एवं अवदान से सम्पोषित हैं। इसके अलावा उनके
अनुदान से अन्य अनेक शैक्षिक संस्थानों की भी स्थापनाएँ हुईं। कलकत्ता विश्वविद्यालय
का कार्यालय तो आज भी दरभंगा राज के भव्य स्मारक 'दरभंगा भवन' में स्थित है। कामेश्वर
सिंह स्वाभावत: अपने महान पूर्वजों का अनुगमन करते हुए शैक्षिक विकास में रुचि रखते
थे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय
के महाराजाधिराज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कामेश्वर सिंह प्रो-चांसलर
भी थे। भारतीय शिक्षण पद्धति में पण्डित मदन मोहन मालवीय के विशिष्ट अवदान
को स्मरण करते हुए बीएचयू की कोर्ट मीटिंग में उन्होंने प्रो-चांसलर के रूप में
17 सितम्बर</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1939 को अपने भाषण में कहा कि<span style="background: yellow none repeat scroll 0% 0%; mso-highlight: yellow;"></span> -- इस विश्वविद्यालय के इतिहास
में यह बैठक मील का पत्थर साबित होने जा रही है। आज इस प्रसिद्ध विद्यापीठ से इसके
प्रमुख निर्माताओं में से एक का आधिकारिक सम्बन्ध समाप्त होने वाला है। उन्होंने
बरसों पहले एक सपना देखा। आनेवाले समय को आलोकित करने की इच्छा ने उन्हें ऐसे सम्मोहित
किया कि उन्होंने स्वप्न को यथार्थ बनाने की चेष्टा की। उनके आयास-चक्र में इस
महान देश के असंख्य राजकुमारों एवं अन्य लोगों ने अपना कन्धा लगाया,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और इस पवित्र नगरी काशी में गंगा-तट पर उन्होंने इस महान संस्था
की नींव रखी,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो प्राचीन गुरुकुल परम्परा और आज के विश्वविद्यालय
के बीच एक सम्बन्ध-सूत्र स्थापित करती है। बीसवीं सदी में नलग्राम की उत्सव-भूमि
में तक्षशिला,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नालन्दा और विक्रमशिला
के पुनर्जन्म का सपना सच हो गया। इस स्वप्नमहल के शिल्पकार आज यहाँ से निवृत्त
हो रहे हैं। पर उनका यह उद्यम समकालीन और परवर्ती पीढ़ियों के लिए अनुकरणीय उद्देश्य
बन चुका है। हर महान कार्य में ईश्वरीय प्रेरणा होने के उनके पुनीत उद्देश्य वहीं
नहीं रुके। मातृभूमि-प्रेम ने उन्हें चैन नहीं लेने दिया। उन्होंने भारत को अपनी आवाज़
से जगाया। लोक-शासन के दावेदारों को भारत की उस शाश्वत सभ्यता की गतिविधियों के
अधिनियमन के लिए सभी धर्मों के महत्त्वपूर्ण मूल्यों के संरक्षण की प्रेरणा दी,
जो राष्ट्रव्यापी भविष्योन्मुख विकास के लिए अपनी असीम महिमा व्यक्त करती रही
है। पर मानव शरीर की तो अपनी सीमाएँ होती हैं। उन्हें लगा कि शारीरिक दुर्बलताएँ उन्हें
और आगे मशाल ले जाने की अनुमति नहीं दे रही है</span>; <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए
उन्होंने आगे की यात्रा जारी रखने के लिए यह मशाल अगली पीढ़ी को सौंप दिया है। ऐसे
पावन अवसर पर,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं उन्हें हार्दिक
सम्मान के साथ नमन करता हूँ। </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">...मेरी स्मृतियाँ मुझे
उस दिन की ओर ले जाती हैं, जब मेरे दिवंगत पिता (स्व. रमेश्वर सिंह) ने पूज्य पण्डितजी
के साथ विश्वविद्यालय की स्थापना की योजना में पूरे मन से सहयोग किया और उसकी सुस्थापना
के लिए धन एकत्र करनेवाले शिष्टमण्डल का नेतृत्व किया। इसलिए</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मालवीयजी
के बारे में मेरी सबसे पुरानी छाप इस विश्वविद्यालय के साथ अटूट रूप से जुड़ी हुई है।
मैंने हमेशा उन्हें 'बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय' के प्रतीक के रूप में ही देखा है।
इससे अलग कुछ भी सोचना मेरे लिए मुमकिन नहीं। पर यह कोई छोटी बात नहीं कि उनके कुलपति
पद से मुक्त होने पर महामहिम लॉर्ड रेक्टर ने उन्हें हमारे विश्वविद्यालय के पहले
उप-संरक्षक के रूप में नामित किया है; मुझे यकीन है कि यह प्रसंग आपको भी उतना ही
सुखद लगेगा, जितना मुझे लगा है। महामहिम लॉर्ड रेक्टर से प्राप्त अनुग्रह सन्देश
आपको मैं पढ़कर सुनाता हूँ -- <span style="color: #cc0000;">बनारस विश्वविद्यालय से अपनी दीर्घ सुसम्बद्धता के दौरान
पण्डित मदन मोहन मालवीय द्वारा दिए गए विशिष्ट अवदान से मैं परिचित हूँ। कुलपति
के पद से उनकी निवृत्ति के अवसर पर, उनके अवदानों को स्मरण करते हुए, उन्हें विश्वविद्यालय
के प्रथम विधान की धारा 3(2) के अधीन<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>विश्वविद्यालय
के उप-संरक्षक नियुक्त कर मुझे लॉर्ड रेक्टर के रूप में अत्यन्त प्रसन्नता हो
रही है।</span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="color: #cc0000;"> </span></span></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="color: #cc0000;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgnACOWXMxaOsxk_GsXFv8yWFEn6ft8XBoX3mFqigWyxzAyoKV5Z863lwvSB3XgTqzUXAnMWdgt2qov8u3BUgwuS9xuVoaqnwQ0PCaWXzgVqypB0NK0rTlCriWX7vVUeZOysPNZ12KQPJ4WmdEssi-y50xILzaPC_yu6l1eIK8NK_MVe4ekvzp8Wjgd/s320/Kameshwar%20in%20BHU.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="241" data-original-width="320" height="301" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgnACOWXMxaOsxk_GsXFv8yWFEn6ft8XBoX3mFqigWyxzAyoKV5Z863lwvSB3XgTqzUXAnMWdgt2qov8u3BUgwuS9xuVoaqnwQ0PCaWXzgVqypB0NK0rTlCriWX7vVUeZOysPNZ12KQPJ4WmdEssi-y50xILzaPC_yu6l1eIK8NK_MVe4ekvzp8Wjgd/w400-h301/Kameshwar%20in%20BHU.jpg" width="400" /></a></span></span></span></div><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="color: #cc0000;"><br /></span></span></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सज्जनो,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यद्यपि अब वे विश्वविद्यालय के मामलों में सक्रिय रूप से भाग नहीं
लेंगे,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर मुझे इसमें कोई सन्देह नहीं कि उनकी
समर्पित सेवा और बलिदान की प्रबल भावना हममें से उन लोगों का मार्गदर्शन करने और प्रेरित
करने में कभी विफल नहीं होगी जो उनके इस कठिन कार्य को पूरा करने के कठिन कार्य में
लगे रहेंगे। उनकी जीवन भर की तपश्चर्या का लाभ लेने में हम कभी निराश नहीं होंगे; अपनी
निष्ठा का जैसा महान उदाहरण उन्होंने हमारे सामने रखा है; वह कभी हमारी दृष्टि से
ओझल नहीं होगा। जैसा कि आप जानते हैं,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पण्डित
मदन मोहन मालवीय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक ऐसा नाम है,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो पूरे भारत की आत्मा को दर्शाता है। हमारे लिए तो उनके प्रति
पर्याप्त रूप से कृतज्ञता प्रकट करना भी सम्भव नहीं है। हमें उनके देशवासी होने पर
गर्व है</span>;<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> हमें उस वंश से सम्बन्धित होने पर गर्व है, जिसने इतनी बड़ी
प्रतिभा पैदा की है,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और यह हमारा सबसे बड़ा
सौभाग्य है कि उनका विशाल ज्ञान और अनुभव अभी भी हमारे लिए उपलब्ध है। वे स्वस्थ होकर
दीर्घायु हों।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमें अपने आप को बधाई
देनी चाहिए कि हमारे इस महान देशवासी की निवृत्ति के बाद, हमारे ही एक और महान देशवासी
यह पद धारण करने जा रहे हैं,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो
पहले से ही महान विद्वान</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मौलिक चिन्तक और भारतीय धर्म एवं दर्शन
के आधिकारिक व्याख्याकार के रूप में अन्तरराष्ट्रीय ख्याति प्राप्त कर चुके हैं। उपयुक्त
यह है कि विश्वविद्यालय के जिन मामलों का उद्देश्य पूर्व और पश्चिम का समन्वय करना
हो,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसका नियन्त्रण मुख्य रूप से वैसे व्यक्ति
के हाथ हो, जिसने इस विषय का विशेष अध्ययन किया हो; जिनके पास नियमों को व्यवहार
में लाने की क्षमता,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उत्साह और योग्यता हो।
फिर यह भी उल्लेखनीय है कि इस विश्वविद्यालय के प्रति अपने कर्तव्यों और दायित्वों
का निर्वहन करते हुए वे कलकत्ता और ऑक्सफोर्ड के साथ अपने सम्बन्ध जारी रखें। मुझे
पूरी उम्मीद है कि इस तरह वे पूर्वी एवं पश्चिमी सभ्यता-संस्कृति के बीच एक प्रभावी
सम्पर्क स्थापित करने में सक्षम होंगे और अतीत एवं वर्तमान के साथ इस प्राचीन स्थान
की गौरवशाली साहित्यिक परम्पराओं के योग्य भविष्य का निर्माण करेंगे। मैं ईश्वर से
उनके यशस्वी होने की कामना करता हूँ और प्रार्थना करता हूँ कि उनके (डॉ. एस. राधाकृष्णन)
कुलपति-कार्यकाल में विश्वविद्यालय फले-फूले और जिस उद्देश्य से इसकी स्थापना की गई
थी,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह पूरा हो।</span></span></p>
<p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सज्जनो,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं
आपका और अधिक समय नहीं लेना चाहता, लेकिन कार्यसूची में अन्य प्रस्तावों पर विचार
करने से पूर्व मैं कोर्ट से निम्नलिखित प्रस्ताव पारित करने का अनुरोध करता हूँ जो
हमारे इस पल के विचार को इंगित करता है </span>–<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> 'बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय
के कोर्ट की यह विशेष बैठक पण्डित मदन मोहन मालवीय के प्रति आभार व्यक्त करती है</span>,
<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्हें
विश्वविद्यालय अपने अस्तित्व और उल्लेखनीय विकास का श्रेय देता है। बीस वर्षों की अवधि
के लिए कुलपति के रूप में उनके द्वारा प्रदान की गई अमूल्य सेवाओं को यह कभी नहीं भूलेगा।
कोर्ट संस्तुत करता है कि उन्हें कई वर्षों तक इस महान संस्था की गतिविधियों को प्रेरित
करने और मार्गदर्शन करने और इस महान राष्ट्र के निर्माण में मदद करने के लिए कार्यमुक्त
किया जाए।' ...</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने पिता की उदारता,
दूरदर्शिता एवं शैक्षिक रूप से समाज को समृद्ध करने की धारणा को और आगे बढ़ाने के
क्रम में महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह ने आनन्द बाग पैलेस समेत आसपास के कई अन्य महल
कामेश्वर सिंह संस्कृत विश्वविद्यालय, दरभंगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को
दे दिए।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा में जनवरी 26, 1961 को इस विश्वविद्यालय
की स्थापना उन्हीं की अविस्मरणीय दानशीलता के कारण सम्भव हुई। इस विश्वविद्यालय के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नामकरण में उनके नाम का उल्लेख उनके सम्मान के लिए ही हुआ है।
संस्कृत विश्वविद्यालय के रूप में यह बिहार का पहला और भारत का दूसरा विश्वविद्यालय
है। देश का पहला संस्कृत विश्वविद्यालय सन् 1791 में संस्थापित 'सम्पूर्णानन्द
संस्कृत विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वाराणसी'
है। राष्ट्रीय संस्कृत विद्यापीठ</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तिरुपति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्
1962), श्री लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय संस्कृत विद्यापीठ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नई दिल्ली (सन् </span>1962<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">) और राष्ट्रीय संस्कृत
संस्थान,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नई दिल्ली (सन् 1970) की स्थापना भी कामेश्वर
सिंह दरभंगा संस्कृत विश्वविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा
(सन् 1961)</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>की स्थापना के बाद ही हुई। अब तो भारतवर्ष में डेढ़
दर्जन के आसपास संस्कृत विश्वविद्यालय हैं, पर विचारणीय है कि जिस भाषा में विश्वविख्यात
भारतीय ज्ञान-परम्परा की धरोहर सुरक्षित थी, उसकी समृद्धि की ओर उन दिनों कम लोगों
का ध्यान गया था। महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह ने अपनी गहन सूझ-बूझ और भारतीय परम्परा
के आदि-स्रोत के प्रति अपने अनुराग का परिचय देते हुए ऐसा अद्वितीय काम किया।
पाठशालाओं में संस्कृत के शिक्षण को प्रोत्साहित करना और प्राच्य शिक्षा को बढ़ावा
देना दरभंगा राज की परम्परा रही थी। अपनी भव्य परम्परा के सम्मानार्थ कामेश्श्वर
सिंह ने अपने राज में अनेक पाठशालाएँ खोलीं, जहाँ मिथिला के महान पण्डितगण शास्त्रीय
पद्धति से संस्कृत पढ़ाते थे। इन विद्यालयों से दीक्षित विद्वानों ने भारत के अन्य
प्रान्तों में भी अपनी शिक्षा की ज्योति फैलाई। इस उद्देश्य की पूर्ति के लिए इन
सभी संस्थानों का वित्तपोषण राज निधि से होता था। वेद एवं वैदिक संस्कारों के अध्ययन-अध्यापन
के लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्होंने दक्षिण भारत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के कुछ प्रसिद्ध सामवेदियों को आमन्त्रित कर फिर से सामवेदिक अध्ययन
शुरू करवाया।</span></span><span lang="HI"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कलकत्ता विश्वविद्यालय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के ग्रन्थालय के लिए भी उन्होंने यथेष्ट दान दिए।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस विश्वविद्यालय के केन्द्रीय पुस्तकालय भवन को 'दरभंगा भवन'
कहा जाता है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ललित नारायण मिथिला विश्वविद्यालय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को राज दरभंगा से </span>70<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">,</span>935 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किताबें
मिलीं। सन् 1951 में उन्होंने कबराघाट (दरभंगा) स्थित मिथिला स्नातकोत्तर शोध संस्थान
के लिए आम-लीची के पेड़ों सहित एक भवन के साथ साठ एकड़ भूमि, दरभंगा में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बागमती नदी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
किनारे दान में दी; इस संस्थान की स्थापना सन् 1951 में भारत के प्रथम राष्ट्रपति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">डॉ. राजेन्द्र प्रसाद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
पहल पर की गई थी। स्त्री शिक्षा को बढ़ावा देने की दिशा में दरभंगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजवंश के राजा सदैव तत्पर रहते थे। वे एमएसटी गंगाबाई द्वारा
सन् </span>1839 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में स्थापित विद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाकाली
पाठशाला के मुख्य संरक्षक,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ट्रस्टी
और वित्तदाता थे। बरेली महाविद्यालय,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बरेली
जैसे कई महाविद्यालयों को भी उनसे पर्याप्त दान मिला।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजकीय
महारानी रमेश्वरी भारतीय चिकित्सा विज्ञान संस्थान, मोहनपुर, दरभंगा का नाम महाराजाधिराज
रमेश्वर सिंह की पत्नी के नाम पर रखा गया है। योग्य छात्रों के उच्च तकनीकी अध्ययन
के लिए महाराजाधिराज ने अपनी ओर से अनेक छात्रवृत्तियाँ स्वीकृत कर रखी थीं। स्पष्टत:
शिक्षा में उनकी रुचि एक स्थायी प्रकृति थी।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके मार्गदर्शन में
दरभंगा राज के माध्यमिक विद्यालयों में शिक्षण के साथ व्यावसायिक प्रशिक्षण की धारणा
से औद्योगिक प्रशिक्षण का एक पूरा पाठ्यक्रम लागू किया गया। यह नई योजना, सरकारी संस्थानों
द्वारा अनुकरणीय साबित हुई। व्यावसायिक प्रशिक्षण-कक्षाएँ समय की माँग थीं और अत्यन्त
उपादेय थीं। बड़ी लागत के अपेक्षित संसाधनों से सुसज्जित राज स्कूल में नई कक्षाएँ
होने लगीं। संस्थान में इसके सफल संचालन में महाराजाधिराज ने पर्याप्त रुचि ली।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्कूली शिक्षा एवं सांगठनिक
उद्यम में भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'दरभंगा राज' का विशिष्ट योगदान है। मिथिला
में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आधुनिक शिक्षण विधि लागू करने और अंग्रेजी
माध्यम से शिक्षा प्रदान करने के लिए महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह ने दरभंगा में राज स्कूल
की स्थापना की।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसके अलावा और भी कई
विद्यालय दरभंगा में खोले। शिक्षा के इस महान संरक्षक ने शासन सँभालने के तत्काल बाद,
मैथिली भाषा और साहित्य में शोध के लिए पटना विश्वविद्यालय में मिथिलेश रमेश्वर सिंह
मैथिली चेयर की स्थापना के लिए 1</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">20</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">000/-
रुपये की राशि दान की। विभिन्न शैक्षिक और सांस्कृतिक संस्थानों के साथ उनका जीवन भर
का जुड़ाव रहा। वे कामेश्वर सिंह संस्कृत विश्वविद्यालय और बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय
के प्रो-चांसलर और पटना</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिहार तथा इलाहाबाद विश्वविद्यालयों के आजीवन
सदस्य</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रॉयल एशियाटिक सोसाइटी के सदस्य और बिहार रिसर्च सोसाइटी के उपाध्यक्ष
थे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शिक्षण-व्यवस्था पर
अटूट आस्था रखनेवाले महाराजाधिराज की स्पष्ट धारणा थी कि मध्यम वर्गीय समुदाय में
प्रचलित बेरोजगारी को दूर करने का बेहतर मार्ग शिक्षा से ही प्रशस्त हो सकता है। अखिल
बंगाल जमीन्दार सम्मेलन की अध्यक्षता करते हुए दिसम्बर 23</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1934
को उन्होंने अकस्मात् उल्लेख किया कि 'शिक्षित बेरोजगारों की समस्या का समाधान तो
हमारे लिए आवश्यक है, मेरी राय में इस प्रक्रिया से हम कृषि का उद्योगीकरण और एक ठोस
योजना की तरह उसका अनुपालन भी कर सकते हैं। निस्सन्देह यह महान कार्य होगा; समस्या
निराकरण के लिए सरकारी या ज़मीन्दारी सेवा में उन्हें रोजगार देने को और अधिक
टाला नहीं जा सकता। बंगाल के जमीन्दारों को सैद्धान्तिक रूप से यह सलाह देने के साथ-साथ
उन्होंने व्यावहारिक रूप से औद्योगिक प्रशिक्षण की व्यापक योजना भी शुरू की,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो देश के शिक्षाविदों के लिए दिग्दर्शी साबित हुई।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अठारहवीं सदी से ही
'दरभंगा राज'</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का बड़ा केन्द्र बन गया था। इस राजवंश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
राजागण संगीत,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कला एवं संस्कृति के
महान संरक्षक थे। भारतीय शास्त्रीय संगीत की मुखर शैली ध्रुपद गायकी के लिए तो यह
राजवंश मुख्य संरक्षक था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ध्रुपद
का एक प्रमुख विद्यालय आज भी 'दरभंगा घराना' के नाम से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाना
जाता है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आज भारत में ध्रुपद के तीन प्रमुख घराने
हैं : डागर घराना, बेतिया घराना और दरभंगा घराना।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ध्रुपद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गायन में दरभंगा राज में कई नए प्रयोग हुए। गायकी की दुनिया में
दरभंगा ध्रुपद घराना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का आज भी विशिष्ट
स्थान है। एस एम घोष (1896</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
उद्धृत) के अनुसार महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह स्वयं एक अच्छे सितार वादक थे। वंश परम्परा
के अनुसार महाराजाधिराज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कामेश्वर
सिंह भी संगीत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एवं अन्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ललित कलाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
बहुत बड़े संरक्षक थे। गौहर जान (सन् 1873-1930), पण्डित रामचतुर मल्लिक (सन् 1902-1990),
उस्ताद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिस्मिल्ला खान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सन्
1916-1006),</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पण्डित सियाराम तिवारी (सन् 1919-1998)</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे विशिष्ट संगीतज्ञ इस राज घराने से जुड़े विख्यात संगीतज्ञ
थे। उस्ताद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिस्मिल्ला खान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो
कई वर्षों तक इस दरबार में संगीतज्ञ रहे। गौहर जान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने
सन् 1887</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में महाराजा लक्ष्मीश्वर सिंह के समक्ष
पहली बार प्रस्तुति दी थी। फिर उन्हें दरबारी संगीतज्ञ के रूप में नियुक्त कर लिया
गया। अपने समय के मशहूर सरोदवादक ग्वालियर के नन्हे खान के भाई मुराद अली खान का दरभंगा
राज ने बहुत सहयोग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किया। मुराद अली खान
को अपने सरोद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर धातु के तार और धातु की तख्ती का उपयोग
करने वाले पहले व्यक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">होने
का श्रेय दिया जाता है, जो आज मानक बन गया है। बीसवीं सदी के शुरुआती दौर के प्रमुख
सितार वादकों में से एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पण्डित
रामेश्वर पाठक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा राज में दरबारी
संगीतकार थे। प्रसिद्ध फिल्म अभिनेता और गायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुन्दन
लाल सहगल, महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह के अनुज राजा विश्वेश्वर सिंह के घनिष्ठ मित्र
थे। वे दोनों दरभंगा के बेला पैलेस में मिला करते थे, ग़ज़ल-ठुमरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का दौर चलता था। कुन्दन लाल सहगल ने तो राजा बहादुर के विवाह
में अपने हारमोनियम के साथ 'बाबुल मोरा नैहर छूटा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाए...'
गीत भी गाया।</span></span> </p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा राज का अपना सिम्फनी
ऑर्केस्ट्रा और पुलिस बैण्ड भी था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा
के मनोकामना मन्दिर के सामने बनी गोलाकार संरचना को उन दिनों बैण्ड स्टैण्ड के
नाम से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाना जाता था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्ध्या
काल वहाँ बैण्ड के साथ संगीत बजता था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस
बैण्ड स्टैण्ड का अवशिष्ट आज भी मौजूद है।</span></span> </p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्रकारिता के क्षेत्र
में भी महाराजाधिराज डॉ. कामेश्वर सिंह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गहन
विचारक और दार्शनिक की तरह सक्रिय थे। 'न्यूजपेपर एण्ड पब्लिकेशन प्राइवेट लिमिटेड'
की स्थापना कर उन्होंने कई अखबार एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्रिकाओं
का प्रकाशन शुरू किया। सन् 1930 में उन्होंने पटना से एक अंग्रेजी दैनिक <i>'इण्डियन
नेशन'</i> और सन् 1940 में एक हिन्दी दैनिक <i>'आर्यावर्त'</i> का प्रकाशन शुरू कराया।
सन् 1960 में मैथिली साप्ताहिक <i>'मिथिला मिहिर' </i>को भी पुनर्जीवित किया। लोक-चेतना
के विकास की दिशा में यह उनका विलक्षण योगदान था। <i>'आर्यावर्त'</i> उस दौर का
ऐसा लोकप्रिय अखबार था कि यह शीर्षक 'अखबार' का पर्याय हो गया था। भारतीय जनमत के
दैनिक मुखपत्र<i> 'इण्डियन नेशन'</i></span><i><span lang="HI"> </span></i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
स्थापना कर महाराजाधिराज ने सचमुच अपने प्रान्त एवं भारतीय राष्ट्रवाद के हित में
महान सेवा और त्याग का परिचय दिया। बिहार में पहले से कोई </span>'<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दैनिक
पत्र</span>' <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं होने के कारण,</span><i><span lang="HI"> </span></i><i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'इण्डियन
नेशन' </span></i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने दीर्घ अन्तराल से महसूस की जा रही कमी
की पूर्ति कर दी। स्वतन्त्र राष्ट्रवादी धारणा के संवाहक के रूप में इस मुख-पत्र
का स्वागत सभी राजनीतिक विचार के लोगों ने किया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिहार
में <i>'इण्डियन नेशन'</i> सचमुच संयुक्त प्रान्त के सभी वर्ग के नेताओं के बीच
समादृत था। उस पत्र का तो अनुशीर्ष ही था कि <i></i></span><i>'</i><i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इण्डियन
नेशन'</span></i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> राष्ट्रीय</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वतन्त्र और पूर्ण होने का दावा करता है।
यह किसी भी राजनीतिक दल के लिए प्रतिबद्ध नहीं है, लेकिन राष्ट्रीय हित में कार्य करने
वाले हर दल का समर्थन करता है। यह इस अर्थ में पूर्ण है कि यह समाचारों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या विचारों को विकृत या दमित नहीं करता। यह सभी दलों से, सभी
प्रकार के प्रभावों से मुक्त है। </span><i>'</i><i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इण्डियन
नेशन' </span></i><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने वस्तुत:</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रान्त
के बुद्धिजीवियों के बीच बड़ी उम्मीदें जगाईं। सार्वजनिक हितों की निर्भीक वकालत
के लिए अपेक्षित स्वर और स्वभाव बनाए रखना इसकी प्रतिज्ञा रही। पर कामेश्वर
सिंह ने अपने राजनीतिक नेतृत्व के उत्थान के लिए इन पत्रों का उपयोग कदापि नहीं किया।
भारतीय पुनर्जागरण की अवधारणा से उनके द्वारा शुरू किए गए समाचार-पत्र ने वस्तुत:
समाचार-पत्रों की उन मूल नीतियों का निर्माण किया, जिनके लिए उन्होंने इन्हें शुरू
किया था। उनका सकारात्मक निर्देश था कि कीचड़ उछालने की राजनीति में <i>'इण्डियन
नेशन'</i> को शामिल नहीं होना है। इसका धर्म लोगों के आग्रह और आकांक्षाओं को रूपाकार
देना होना चाहिए। इसे निडर होकर काम करना चाहिए। किसी भी धमकी से इसे अपनी सेवा में
विचलित नहीं होना चाहिए। यह निर्भीक और निष्पक्ष उद्देश्य की पूर्ति के लिए
काम करे। इसकी टिप्पणियाँ तीखी, मगर शान्त हो। असन्तुलित निर्णय इसका काम्य नहीं
हो। यह समाचार पत्र को मित्र या शत्रु, किसी के पक्ष में कोई संकेत न दे। उनकी राय
में समाचार पत्रों की स्वतन्त्रता का अर्थ </span>–<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
उसकी वैचारिक निष्पक्षता, दलगत और अश्लील राजनीति से दूरी, राष्ट्रसेवी कर्तव्य
के प्रति दृढ़ता थी। अपने समाचार-पत्रों को उन्होंने कभी साम्प्रदायिक दुर्भावना
फैलाने की अनुमति नहीं दी। उन्हें बिहार से प्यार था। उनकी स्पष्ट राय थी कि आधुनिक
बिहार के प्रवक्ता के रूप में कार्य करनेवाले अच्छे दैनिक पत्र का प्रकाशन, राज्य की
बेहतर सेवा होगी।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारत देश को आजादी उन्हीं
के समय में मिली, जमीन्दारी प्रथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
अन्त हुआ। देशी रियासत खत्म हुई। पर वे तनिक भी विचलित नहीं हुए। सत्ता की राजनीति
से वे अलग-थलग रहना चाहते थे; बल्कि सत्ता की राजनीति के सम्पोषक तकनीकों से घृणा
करते थे। सत्ता संग्रहण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
जनसेवा जैसे आधुनिक राजनीति के दो पहलू सर्वविदित हैं। पर कामेश्वर सिंह सदैव जनसेवा
की ओर आकर्षित रहे। सत्ता-संग्रहण के रणनीतिक प्रयासों में तल्लीन लोग और अपने आलोचकों
से घृणा करनेवाले लोग उन्हें कभी पसन्द नहीं आए। दूसरों का अहित कर अपना जीवन सफल
करनेवाले कलाबाजों एवं अन्य चालाक लोगों के प्रति उनके मन में कभी कोई सम्मान भाव
नहीं आया। वे विचारकों</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सेनानियों और धर्मयोद्धाओं के प्रशंसक थे।
वे चाहते थे कि <i>'इण्डियन नेशन'</i> उनकी राजनीतिक अवधारणाओं के विकास को निर्देशित
करनेवाले सिद्धान्तों के साथ न्याय करे।</span></span></p>
<p style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सकारात्मक और रचनात्मक सिद्धान्तों के अनुपालन
में उनकी अटूट आस्था थी। समाज के व्यवस्थित विकास और शान्तिपूर्ण परिवर्तन के वे
आग्रही थे। नवाचारों के प्रति आँखें मूँदना उन्हें कतई पसन्द नहीं था</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु
हिंसक उथल-पुथल के वे विरोधी थे। सार्वजनिक जीवन में अराजकता के घोर विरोधी थे। उनकी
राय में देश की उदग्र उन्नति सार्वजनिक जीवन में श्रेष्ठ आचार संहिता के अनुपालन
से ही सम्भव हुआ है, सम्भव होगा। सार्वजनिक जीवन के मानकों में सामान्य गिरावट ने
भी उन्हें अत्यधिक आहत किया। ओछे सोच और अधार्मिक पद्धति से सत्ता में समानेवाले
राजनेताओं से वे घृणा करते थे। क्षुद्र और पूर्वाग्रही व्यक्ति से दूरी बनाए रखते
थे। राजनीतिक दलों के घिनौने आचरणों से समझौता करना उनका चरित्र नहीं था; लिहाजा
वे किसी दल के राजनेता नहीं हो सकते थे, पर अपने देश की अस्मिता से उन्हें बेहद
प्रेम था। यही कारण था कि वे जमीन्दार-काश्तकार व्यवस्था-उन्मूलन सम्बन्धी विचारहीन
कांग्रेसी रणनीति के घोर आलोचक थे; पर स्वतन्त्र भारत में स्थिर सरकार की आवश्यकता
के मद्देनजर वे कांग्रेस शासन बनाए रखने के लिए तैयार थे। उन्हें गाँधीवादी दृष्टिकोण
पसन्द था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महात्मा गाँधी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का
भी उन्हें पुत्रवत् स्नेह मिलता था। कांग्रेसी सरकार को पूर्ण समर्थन देकर भी वे
प्रभावी विपक्ष की चिन्ता रखते थे। उनकी राय में विपक्षी दृष्टिकोण से संघर्ष किए
बिना</span>,<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> कोई सत्तारूढ़ दल, लोकतन्त्र की गरिमा अक्षुण्ण नहीं रख सकता।
उनकी संगति सदैव सकारात्मक, सद्कर्मी और भव्य चिन्तन के लोगों से रहती थी। उनका
संवेदनशील दृष्टिकोण सदैव उन्हें सुन्दर, परिष्कृत और शिष्ट की ओर सम्मोहित करता
था। वे दूसरों को चोट पहुँचानेवाला कोई फैसला नहीं लेते थे। </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनता के समक्ष अपनी बात
रखना उन्हें अच्छा लगता था। जमीन्दार होने के बावजूद उनके राजनीतिक दृष्टिकोण सामन्तवादी
नहीं थे। सामाजिक सुधार सम्बन्धी अपनी योजना के क्रियान्वयन में वे कभी तानाशाही
नहीं बरतते थे। विकास को वे निर्विराम प्रक्रिया मानते थे। उन्हें राजनीति में हठधर्मिता
और राजनीतिक आन्दोलन में नारों से नफरत थी। आन्दोलन की राजनीति को उन्होंने कभी
प्रभावी नहीं माना। वे पुनर्निर्माण की राजनीति से प्रभावित थे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारत की भव्य विरासतीय
संस्कृति से उन्हें बेहद लगाव था। उनकी राय में कोई परम्परा अपने समय-सन्दर्भ को
रेखांकित करके ही सम्माननीय होती थी। इस अर्थ में कई बार कुछ अतिक्रान्तिकारी उन्हें
रूढ़िवादी भी मान लेते थे, क्योंकि उनका आग्रह भंजन के प्रति नहीं, पुनर्निर्माण
के प्रति था। वे भारत के सच्चे सांस्कृतिक पुनर्जागरण और सुधार के प्रवर्तकों में
से एक थे। वे अपने दृष्टिकोण में क्रान्तिकारी थे, औद्योगिक क्रान्ति,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वैज्ञानिक प्रगति और नए सामाजिक परिवर्तनों के सन्दर्भ में उन्होंने
निरन्तर नए मूल्यों के लिए काम किया। अपने पिता एवं पितृव्य की राष्ट्र-भक्ति
का अनुसरण करते हुए महाराजाधिराज कामेश्वर सिंह ने भी राष्ट्रीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आन्दोलन में प्रभूत योगदान दिया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ब्रिटिश
हुकूमत के अधीन रहते हुए भी उन्होंने ऊर्ध्व-चेतनोन्मुख, गतिशील और जाग्रत समाज-व्यवस्था
की संरचना स्थापित करने में विलक्षण कार्य किए। राजशाही करते हुए भी उन्हें नए
जमाने के नए रंग-ढंग का संकेत मिल गया था। जमीन्दारी प्रथा की समाप्ति के संकेत
सम्भवत: वे पहले ही भाँप गए थे। तभी तो उन्होंने चीनी मिल, कागज मिल जैसे अनेक रोजगारोन्मुख
कम्पनियों की शुरुआत की।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ये
सब उनकी ऊर्ध्व चेतना और आधुनिक सोच-समझ के परिचायक हैं।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह अपने समकालीनों को प्रेरक नेतृत्व देनेवाले विलक्षण व्यक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">थे। उनके सम्पर्क में जो कोई आए, उनके स्फूर्तिदायक विचारों को
प्रभावित हुए बिना नहीं रहे। वे दृढ़ संकल्प एवं सकारात्मक सोच के कोमल और सहनशील
व्यक्ति थे। अपनी शान-शौकत के लिए पूरी दुनिया में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विख्यात
थे। उनके शान-शौकत के किस्से आज भी लोक-कण्ठ में जीवित हैं। पर कुलीन और शाही परिवार
के वंशज होने के साथ-साथ वे व्यवहारकुशल, मिलनसार और अत्यन्त विनम्र भी थे। जनहित
में वे सदैव उत्साही, स्पष्टवादी और अपने उद्देश्य के प्रति ईमानदार रहते थे। उनके
राजनीतिक विचारों से असहमत लोग भी उनकी प्रशंसा से मुकड़ते नहीं थे। उनके विनोदी स्वभाव
और चातुर्य के कारण उनके शत्रु भी मित्र बन जाते थे। अधिकांश लोगों से कम आयु के होने
के बावजूद वे अपनी बात बड़ी दृढ़ता से रखते थे। निकटवर्ती मित्रों, कुछेक महान ब्रिटिश
राजनेताओं, भारतीय प्रचारकों,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनेताओं
और राजकुमारों के बीच अपनी दो टूक बात रखने में वे कभी हिचके नहीं। उनके बारे में
महान पत्रकार और भारतीय नेता श्री सी.वाई. चिन्तामणि ने लिखा कि 'कैसर-ए-हिन्द मण्डल
यात्रा में वर्तमान महाराजाधिराज से मैं पहली बार अक्टूबर</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">1930
में मिला था। एक-दूसरे को जानने और विचारों की सराहना करने के कई अवसर हमें पहले गोलमेज
सम्मेलन में भागीदारी के लिए समुद्री जहाज से इंग्लैण्ड की यात्रा करते हुए मिले।
मैं जान पाया कि वे युवाओं के लिए भरोसेमन्द मित्र हैं,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उम्रदराज
लोगों के लिए सदैव बेहतरीन सलाहकार हैं,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
अपने परिचितों के लिए सदैव मित्र-इष्ट-पथदर्शक (फ्रैण्ड फिलॉस्फर गाइड) हैं। वे
ऐसे महाराजाधिराज हैं जो जन्मना अभिजात होकर भी स्वभाव से पूरी तरह लोकतान्त्रिक
हैं।' उल्लेखनीय है कि लॉर्ड और लेडी विलिंग्डन से महाराजाधिराज की ऐसी घनिष्ठता
थी कि वे उनके विशिष्ट अतिथि बनकर एक महत्त्वपूर्ण अवसर पर दरभंगा आए थे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा राज की पारम्परिक
उदारता विदित थी। उस दौर की प्रचलित आर्थिक मन्दी के मद्देनजर तो और भी अधिक चिन्तनीय
थी। पर महाराजाधिराज की उदारता ने अनेक जमीन्दारों और भूदानियों के बटुओं को नियन्त्रित
कर दिया। आर्थिक मन्दी और भूकम्प की तबाही के बावजूद उन्होंने जनहित में प्रभूत
धनराशि खर्च किए। विद्यालयों एवं औषधालयों पर लाखों खर्च करने के अलावा दान में भी
23 लाख रुपये खर्च किए। उपकार और सार्वजनिक परोपकार के इतिहास में वे अद्वितीय उदाहरण
थे। उनकी दानशीलता विविध दिशाओं में सक्रिय थी। किसी सार्वजनिक हित की बात से
ज्यों ही कोई सहमत कर देते, उन्हें तत्काल संरक्षण मिल जाता था। सामुदायिक हित
में वे सभी संकुचित सीमाओं से परे एक व्यापक मानवीय दृष्टिकोण रखते थे। केवल बिहार
ही नहीं, पूरा भारत उन्हें सार्वजनिक हितों एवं संस्थानों के लिए शक्ति-स्तम्भ
मानता था। भूकम्प के दिनों में,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्वयं
भारी आर्थिक क्षति का शिकार होते हुए भी, चूँकि उनसे अपील की गई थी, इसलिए उन्होंने
वायसराय की निधि में भी एक लाख रुपये का अनुदान दिया। यह अनुदान राहत कार्य के लिए
अपने प्रान्त में अपने द्वारा गठित संगठनों के लिए दिए गए अनुदानों से अलग था।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अत्याधुनिक चिकित्सकीय
संसाधनों से युक्त 'लेडी विलिंगडन अस्पताल' के वे अनुरक्षक-पोषक भी थे, जिसकी आधारशिला
महामहिम लेडी विलिंगडन ने रखी थी। इसके अलावा दरभंगा के विभिन्न केन्द्रों पर बारह
धर्मार्थ औषधालय और एक इनडोर अस्पताल भी उनके द्वारा संचालित थे।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">खेलों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के क्षेत्र में भी दरभंगा राज का महत्त्वपूर्ण योगदान था। इस राजवंश
के राजाओं ने कई खेलों को प्रोत्साहित किया। स्वाधीनतापूर्व बिहार के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लहेरियासराय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
दरभंगा महाराज ने पहला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पोलो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैदान सहित चार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इनडोर
और आउटडोर क्रीड़ांगण (स्टेडियम) भी बनवाए।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रखरखाव
की कमी के कारण अब इनमें से किसी का अस्तित्व नहीं है। यह स्वतन्त्रता-पूर्व के
समय में यह मैदान बिहार में पोलो का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक
प्रमुख केन्द्र था। महाराजाधिराज सन् </span>1935 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
दरभंगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में स्थापित 'अखिल भारतीय फुटबॉल महासंघ'
के संरक्षक थे। उनके अनुज राजा विश्वेश्वर सिंह, भारत में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फुटबॉल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रमुख शासी निकाय के रूप में संचालित इस महासंघ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के संस्थापक सदस्यों में से एक थे। वे हरिहरपुर एस्टेट के राय बहादुर
ज्योति सिंह के साथ, इस महासंघ के मानद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सचिव
भी हुए। कलकत्ता में महाराजाधिराज ने दरभंगा कप टूर्नामेण्ट शुरू करवाई,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लाहौर,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेशावर,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मद्रास,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिल्ली,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जयपुर,
बॉम्बे,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अफगानिस्तान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इंग्लैण्ड</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
टीमें शामिल थीं। कलकत्ता में पोलो टूर्नामेण्ट के एक विजेता को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा कप से सम्मानित भी किया जाता था। सन् 1933 में सैन्य अधिकारियों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">द्वारा आयोजित माउण्ट एवरेस्ट</span><span lang="HI"> </span></span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="color: #20124d;">पर
जाने की पहली उड़ान के अभियान की मेजबानी राजबनैली के राजा कृत्यानन्द सिंह के साथ
सार्वजनिक कम्पनियों के समर्थन से दरभंगा महाराज ने किया गया था।</span><span style="color: red;"> </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिथिला एवं मैथिली भाषा
के उत्थान के लिए 'दरभंगा राज' परिवार को अवतार के रूप में देखा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाता था। जुलाई 1929 से जुलाई 1936 के सात ही वर्षों में महाराजाधिराज
ने विविध संस्थानों, संगठनों, अभिकरणों को कुल 29.26819 लाख (पटना विश्वविद्यालय
को 1.2 लाख, बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय को 1.06 लाख, अन्य शैक्षणिक संस्थानों को
57.165 हजार, वायसराय भूकम्प राहत कोष </span>(<span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिहार और क्वेटा)
में 1.01 लाख, बिहार में तपेदिक से लड़ने के लिए किंग जॉर्ज मेमोरियल फण्ड में 1 लाख,
दरभंगा जिला परिषद नलकूपों की खुदाई के लिए 1 लाख, अन्य विविध राहत में 18.915
हजार, अस्पताल और राज के बाहर के औषधालयों में 2.107 हजार, दरभंगा राज कल्याण योजना
में 5 लाख, दरभंगा इम्प्रूवमेण्ट ट्रस्ट में 7.5 लाख, धार्मिक समाज आदि में 1.16892
लाख, धर्मार्थ संस्थानों में 1.44260 लाख, विविध धर्मार्थ 44.606 हजार, और राज से असम्बद्ध
शैक्षिक संस्थानों</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">औषधालयों</span>, <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धार्मिक
उत्सवों और विभिन्न संघों के लिए निश्चित वार्षिक योगदान 60.678 हजार, दरभंगा जल-कार्य
के लिए अलग से निर्धारित 1 लाख) रुपये दान दिए। इसमें राज द्वारा सामान्य निधि से
बनाए गए संस्थानों के उपकरण एवं रखरखाव पर किए गए खर्च या भूकम्प पीड़ितों की सहायता
के लिए दरभंगा राज में स्वीकृत राशि शामिल नहीं हैं।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषा-साहित्य के पुनरुत्थान
के लिए इस राजवंश द्वारा 'मैथिल महासभा' नाम से एक लेखक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संगठन
संचालित था, राजा उसके वंशानुगत प्रमुख होते थे। आज के परिप्रेक्ष्य में जातिव्यवस्था
के मद्देनजर उस महासभा की कई विसंगतियाँ गिनाई जाती हैं; कुछेक विसंगतियाँ तर्कपूर्ण
भी हैं; पर इस कारण इस दिशा में उन सबके द्वारा निभाई गई विशिष्ट भूमिका कमतर नहीं
होती। सन् 1929-62 तक वे मैथिल महासभा और श्री भारत धर्म महामण्डल के अध्यक्ष तो
थे ही; बिहार जमीन्दार संघ के आजीवन अध्यक्ष और अखिल भारतीय</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जमीन्दार संघ तथा बंगाल जमीन्दार संघ के अध्यक्ष भी थे। वे स्वतन्त्रता-पूर्व
युग के बिहार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यूनाइटेड पार्टी के अध्यक्ष के अध्यक्ष
चुने गए थे। बिहार कृषि संकट के समर्थन में भी उन्होंने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महत्त्वपूर्ण
नीति निर्देशन किया।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संस्कृत एवं संस्कृति
के अनुरक्षण में उनकी गहन अभिरुचि थी। घोर धार्मिक होते हुए भी उनका दृष्टिकोण धर्मनिरपेक्ष
था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किला
के निर्माण के समय मुस्लिम सन्तों की तीन कब्रों और एक छोटी मस्जिद को अक्षत रखने
के लिए उन्होंने किले की दीवार की ऐसी डिजाइन तैयार करवाई कि मस्जिद को कोई नुकसान
न हो।</span></span></p>
</span></span><div style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा राज का यह किला,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी उत्तर बिहार का दुर्लभ स्मारक और महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह राजसी गौरव का प्रतीक था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब
तो वह जगह विस्मृत इतिहास बन गई है। रामबाग का वह ऐतिहासिक स्मारक और दरभंगा राज
की आवासीय ड्योढ़ी के इस तरह पहचान खोने के अनेक वैध कारण थे। महाराजाधिराज के रहते
हुए रामबाग को समस्त शक्तियों का स्रोत माना जाता था, जिसके प्रताप से वे महत्त्वपूर्ण
बने हुए थे। पर अब वह अतीत हो गया। किले के हिस्से गिर-गिरा गए। जमीनें बेच दी
गईं। उत्तराधिकारियों ने क्षतिग्रस्त दीवारों की ईंटें तक बेच दीं। बनने के सात-आठ
दशक बाद भी वे ईंटें टिकाऊ दिखती थीं। उस किले का निर्माण सन् 1934 के नेपाल-बिहार
भूकम्प के बाद शुरू किया गया था। इस किले के निर्माण का अनुबन्ध कलकत्ता की एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कम्पनी को दिया गया था। सन् </span>1939-40 <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
यह निर्माण कार्य तेजी से चल रहा था। फिर मुकदमेबाजी के कारण कार्य की गति
अवरुद्ध भी हुई। पचासी एकड़ में बने उस किले के रामबाग परिसर का सिंहद्वार पूरे राज्य
के लिए वास्तुकला का एक दुर्लभ नमूना था। किले के चारो ओर, बाहरी हमलों,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आन्दोलनों या विद्रोहों से शाही परिवार की सुरक्षा के लिए परिखा
बनवाया गया था, जिसमें सदैव पानी भरा रहता था, ताकि बाहरी लोग आसानी से परिसर
में प्रवेश न कर सके। किले की दीवार बहुत मोटी और ऊँची थी। किले की दीवारों के ऊपर
प्रहरीदुर्ग भी निर्मित था। किसी भी आपात स्थिति से निपटने के लिए युद्धक्षेत्र
में उतरनेवाले सैन्य दल चौबीस घण्टे तैनात रहते थे। परिसर में एक सैन्य बैरक भी
बना हुआ था। इन दिनों उस बैरक में एक पब्लिक स्कूल चलता है। अब तो उस परिसर की
अधिकांश जमीनें बिक गईं। वहाँ क्लब, सिनेमाघर...सब बन गए।</span></span></p></span></span></div><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;">
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय पुरातत्व
सर्वेक्षण ने सन् 1987-88 में किले के ऐतिहासिक महत्त्व को स्वीकार करते हुए इसका
सर्वेक्षण किया था और इसकी तुलना दिल्ली के लाल किले से की थी। उस ऐतिहासिक स्मारक
की रक्षा होती, तो निश्चय ही बिहार की एक गौरवशाली परम्परा बची रहती।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु दरभंगा, या
कि मिथिला के नसीब में इस वैभव-गाथा के नायक का साथ अधिक दिन के लिए नहीं लिखा
था। मात्र पचपन वर्ष की आयु में, अक्टूबर 01, 1962 को महाराजाधिराज कामेश्वर
सिंह की मृत्यु हो गई। प्रेस ट्रस्ट ऑफ़</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इण्डिया
ने ज्यों ही खबर चलाई -- दरभंगा के महाराजाधिराज सर कामेश्वर सिंह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं रहे।</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
पूरा विश्व शोकाकुल हो उठा। जगह-जगह से शोक-संवेदनाएँ आने लगीं। पूरे विश्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का संचार तन्त्र इस शोकाकुल समाचार से स्तब्ध हो गया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज के परम मित्र और भारत के महामहिम राष्ट्रपति <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>डॉ राजेन्द्र प्रसाद हतप्रत हो गए। कुछेक माह
बाद वे भी चल बसे। मिथिला, बिहार, भारत और दुनिया भर<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>में फैले उनके मित्र,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुभेच्छु
मर्माहत हा उठे। किसी को हठात् विश्वास नहीं हो रहा था। कल तक तो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भले-चंगे थे, अचानक ऐसा क्या हुआ</span>? <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पचपन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष की आयु कोई मृत्यु की आयु है</span>? <span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिन्ता
जायज थी, गम्भीर थी। उनकी मृत्यु का कारण हर किसी के लिए रहस्य बना हुआ है।
उनके निकटवर्ती भी और दूरवर्ती भी, सब जानते हैं कि उनकी मृत्यु 'सामान्य'</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं थी; पर प्रश्न आज भी अनुत्तरित है। मिथिलांचल की पवित्र
भूमि आज भी शोधार्थियों से इस विषय पर शोध की माँग करती है।</span></span> </p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा राज का पतन शुरू
तो हुआ महाराजाधिराज की मृत्यु के चार-पाँच वर्ष बाद ही, पर सन् 1975-76 आते-आते यह
अधोगति में चला गया। सन् 1989-90 आते-आते 'इण्डियन नेशन' और 'आर्यावर्त' समाचार
पत्रों का प्रकाशन बन्द हो गया। दरभंगा राज की ताबूत में अन्तिम कील लग गई।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् 1995 में इनके पुनरारम्भ से कुछ भी बन नहीं सका। 'आर्यावर्त',
'इण्डियन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नेशन', 'मिथिला मिहिर' का भव्य भवन
मिट्टी में मिल गया।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सैकड़ो कर्मचारी सड़क
पर आ गए।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दरभंगा राज के वैभव-पतन
के अनेकानेक कारणों में से कुछ प्रमुख कारण गिनाए जाते रहे हैं -- महाराजा का असामयिक
निधन, उनके सभी विश्वस्त कार्यकर्ताओं --</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाप्रबन्धक
डैन्बी,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निवेश प्रबन्धक बैद्यनाथ झा,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शिक्षा सलाहकार अमरनाथ झा,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुज
विश्वेश्वर सिंह का निधन;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजकाज
में दोनों महारानियों की अनभिज्ञता,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भतीजों
का समझदार न होना या अल्पायु होना,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राज
के सरकार का नकारात्मक रवैया। इनके अलावा सर्वाधिक प्रभवी कारण थे -- वसीयत लागू
करने का प्रबन्ध हाथ में अधिवक्ता लक्ष्मीकान्त झा का अति महत्त्वकांक्षी हो
उठना और उत्तराधिकारी के अभाव में बचे हुए प्रबन्धकों एवं सगे-सम्बन्धियों का लूट
खसोट में लग जाना।</span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आर्यावर्तइण्डियननेशनडॉटकॉम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(</span>aryavartaindiannation.com</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="color: #2b00fe;">)</span>
पर अक्टूबर 09, 2020 को शिवनाथ झा ने राज परिवार के निकटवर्ती रमन दत्त झा के ब्लॉग
के हवाले से उल्लेख किया है कि दुर्गा पूजा के अवसर पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज
कुछ दिन पूर्व कलकत्ता से दरभंगा आए थे। नरगोना स्थित अपने रेलवे टर्मिनल पर 'रेलवे
सैलून' से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उतरे थे। अक्टूबर 01, 1962 को नरगोना
पैलेस के अपने सूट के बाथरूम के नहाने के टब में मृत पाए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए
। आनन-फानन दोनों महारानियों की उपस्थिति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में
माधवेश्वर में उनका दाह संस्कार कर दिया गया। उनके देहान्त की सूचना मिलने पर बड़ी
महारानी अन्तिम दर्शन के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिए
सीधे शमशान पहुँची थीं। महाराजाधिराज की नि:सन्तानता के कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके उतराधिकार की आशा कुछ प्रिय पात्रों को थी। उनके भांजे
श्री कन्हैया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जी झा (इण्डियन नेशन प्रेस के प्रबन्ध
निदेशक) उनमें प्रमुख थे। छोटी महारानी महाराजा के साथ रहती थीं। महाराजाधिराज
को सम्भवत: अपनी मृत्यु का अन्देशा था। हो न हो, इसी कारण जुलाई 05, 1961 को
उन्होंने अपने ममेरे भाई पं. द्वारिकानाथ झा (दरभंगा एविएशन,</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कलकत्ता के प्रबन्धक) की गवाही में कलकत्ता में अन्तिम वसीयत
बनवाई। वसीयत लिखे जाने के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय
कुमार शुभेश्वर सिंह और कुमार यज्ञेश्वर सिंह नावालिग थे, ज्येष्ठ कुमार
जीवेश्वर सिंह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की तब तक दूसरी शादी
नहीं हुई थी। </span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="color: #20124d;"><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महाराजाधिराज के निधन
की सूचना पाकर द्वारिकानाथ झा कलकत्ता से दरभंगा पहुँचे और वसीयत लागू कराने की
प्रक्रिया शरू करवाई। कलकत्ता उच्च न्यायालय द्वारा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सितम्बर
1963 में वसीयत लागू हुई। अधिवक्ता लक्ष्मीकान्त झा,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस
वसीयत के एकमात्र नियन्त्रक और द्वारिकानाथ झा सचिव बनाए गए। वसीयत के अनुसार
दोनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महारानियों की जीवितावस्था तक सम्पत्ति
की देखभाल ट्रस्ट के अधीन होना था।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">महारानियों
के निधन के बाद सम्पत्ति की एक तिहाई दरभंगा की जनता के कल्याणार्थ दिया जाना
था। शेष हिस्सा महाराजाधिराज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
अनुज राजा विशेश्वर सिंह के पुत्र कुमार जीवेश्वर सिंह, कुमार यज्ञेश्वर सिंह और कुमार
शुभेश्वर सिंह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की ब्राह्मण पत्नी
से उत्पन्न सन्तानों के बीच वितरित होना था।</span></span></p></span></span><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b>
</b><span style="color: #20124d;"><span>दोनों
महारानियों के आवास एवं उपभोग के लिए एक-एक महल, जेवर, कार और प्रति माह कुछ हजार
रुपये माहवारी खर्च का प्रावधान था। अधिवक्ता
लक्ष्मीकान्त झा, महाराजाधिराज के बहिनोई मुकुन्द झा और सलाहकार गिरीन्द्र मोहन
मिश्र ट्रस्टी हुए। तीनों ट्रस्टी महाराजा से उम्र में बड़े थे। दरभंगा राज का पूरा तन्त्र तीनों
ट्रस्टियों के आसपास मँडराने लगा। सन् 1968 में तीनों राजकुमार बेला
पैलेस सहित 80 एकड़ भूमि बेचकर बेघर हो
गए। कनिष्ठ कुमार, शुभेश्वर सिंह को बड़ी महारानी राजलक्ष्मी जी ने अपने आवास रामबाग
में रखा। महारानी की मृत्यु के बाद वसीयत के अनुसार उस महल पर कुमार शुभेश्वर सिंह का
स्वामित्व होना था। बड़े कुमार जीवेश्वर सिंह राजनगर में रहने लगे, मँझले कुमार यज्ञेश्वर
सिंह यूरोपियन गेस्ट हाउस में आ गए। बड़ी महारानी राजलक्ष्मी जी ने महाराजाधिराज
कामेश्वर सिंह की चिता पर माधवेश्वर में मन्दिर बनवाई। सन् 1976 में बड़ी महारानी का निधन
हो गया। छोटी महारानी कामसुन्दरी जी अधिकांश समय दिल्ली में रहने लगीं। उनका मूल
नाम कल्याणी है। उन्होंने महाराज कामेश्वर सिंह कल्याणी ट्रस्ट बनवाई, जिसके तहत किताबों
का प्रकाशन और महाराजा कामेश्वर सिंह जयन्ती जैसे कार्य होते हैं। भारत देश की
गरिमा के इतने बड़े संवर्द्धक और बिहार के जननायक की सूझ-बूझ से अर्जित वैभव
अकर्मण्य और स्वार्थी लोगों की कुटिलता के कारण मटियामेट हो गया। सचमुच वैभव
भी सद्पात्रों के पास ही टिकता है।</span><b>
</b></span></span></span><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Yatra One;"><b><div><br clear="all" /></div><div style="mso-element: footnote-list;">
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; text-align: justify; text-indent: -9pt;"><span style="color: #800180;"><b><span style="font-weight: normal;"><span style="font-size: x-small;"><a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";">[1]</span></span></span></span></span></a><span lang="HI"><span> </span><i>'द
यंगेस्ट लेजिस्लेटर ऑफ इण्डिया, द बायोग्राफी ऑफ द ऑनरेबल महाराजाधिराज सर
कामेश्वर सिंह बहादुर, के.सी.आई.ई.</i> ऑफ <i>दरभंगा'
</i>शीर्षक पुस्तिका के लेखक पटना उच्च न्यायालय के तत्कालीन एडवोकेट ईश्वरी
नन्दन प्रसाद, एम.ए., बी.एल. हैं। इसके प्रथम संस्करण का मूल्य 8/- रुपये है।
महाराधिराज सर कामेश्वर सिंह के बारे में इस पुस्तिका में दर्ज लेखकीय अभिव्यक्ति
है कि 'अभी भी वे युवा ही हैं। व्यापक और आलोचनात्मक चरित-वर्णन के लिए वे अभी
भी अल्पायु हैं। विगत सात वर्षों के उनके राज-संचालन पर हुई सामुदायिक चर्चा के
आधार पर यह चरित-वर्णन किया गया है, जो एक व्यक्ति के समग्र अनुशीलन के लिए बहुत
कम है।' इस टिप्पणी से प्रतीत होता है कि इसका लेखन-प्रकाशन सम्भवत: सन्
1936-37 के आसपास हुआ होगा।</span></span></span></b></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #800180;"><b><span style="font-weight: normal;"><span style="font-size: x-small;">
</span></span></b></span></div></div><div style="text-align: justify;"><span style="color: #800180;"><b><span style="font-weight: normal;"><span style="font-size: x-small;">
</span></span></b></span></div><div id="ftn2" style="text-align: justify;">
<p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; text-indent: -9pt;"><span style="color: #800180;"><b><span style="font-weight: normal;"><span style="font-size: x-small;"><a href="#_ftnref2" name="_ftn2" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";">[2]</span></span></span></span></span></a><span lang="HI"><span> </span>प्रो. अनिरुद्ध
झा के आलेख <i>'महाराजाधिराज डॉ. सर कामेश्वर सिंह'</i> और डॉ. सचिन सेन के आलेख<i>'रोल
ऑफ डॉ. सर कामेश्वर सिंह इन द फिल्ड ऑफ इण्डियन जर्नलिज्म' </i>का प्रकाशन <i>द'
जर्नल ऑफ बिहार रिसर्च सोसायटी,</i> वॉल्यूम </span>48, जनवरी-दिसम्बर, 1962, भाग
1-4, खण्ड 1, पृ. 1-13 में हुआ है।</span></span></b></span></p>
</div><div style="text-align: justify;"><span style="color: #800180;"><b><span style="font-weight: normal;"><span style="font-size: x-small;">
</span></span></b></span></div><div id="ftn3" style="text-align: justify;"><span style="color: #800180;">
</span><p class="MsoFootnoteText" style="margin-left: 9pt; text-align: justify; text-indent: -9pt;"><span style="color: #800180;"><b><span style="font-weight: normal;"><span style="font-size: x-small;"><a href="#_ftnref3" name="_ftn3" title=""><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span><span class="MsoFootnoteReference"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";">[3]</span></span></span></span></span></a><span lang="HI"><span> </span>'मार्क्वेज ऑफ हेस्टिंग्स' इंग्लैण्ड
के कुलीनों की एक पदवी थी, जिसकी शुरुआत सन् 1816 में हुई थी। फ्रांसिस एडवर्ड रॉडन-हेस्टिंग्स
(सन् 1754-1826), के.जी.</span>, <span lang="HI">पी.सी. युनाइटेड किंग्डम के प्रथम
'मार्क्वेज ऑफ हेस्टिंग्स' थे।<span class="rynqvb"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";">
वे सन् 1813-1823 तक </span></span>भारत में <span class="rynqvb"><span style="font-family: "Arial Unicode MS";">गवर्नर-जनरल के पद पर आसीन थे। यहाँ '</span></span>हेस्टिंग्स'
शब्द का अभिप्राय ब्रिटिश औपनिवेशिक प्रशासक वारेन हेस्टिंग्स </span>(<span lang="HI">सन् 1732-1818) नहीं लगाना चाहिए, क्योंकि वारेन हेस्टिंग्स बंगाल की सर्वोच्च
परिषद के प्रमुख, फोर्ट विलियम (बंगाल) के प्रथम प्रेसीडेंसी गवर्नर और सन् 1773-1785
तक बंगाल के प्रथम गवर्नर-जनरल थे। भारत में ब्रिटिश साम्राज्य की नींव रखने का श्रेय
रॉबर्ट क्लाइव के साथ-साथ उन्हें भी दिया जाता है; जबकि फ्रांसिस एडवर्ड रॉडन-हेस्टिंग्स
प्रथम 'मार्क्वेज ऑफ हेस्टिंग्स',<span> </span>फोर्ट विलियम
(बंगाल) के दसवें गवर्नर-जनरल थे।</span></span></span></b></span></p>
</div><b><span style="font-weight: normal;"><span style="font-size: x-small;">
</span></span></b></div></b><b>
</b></span></span><div style="mso-element: footnote-list;"><div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
</div>
</div>
<p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-27722051995288087272022-11-10T10:36:00.004+05:302022-12-19T10:04:40.910+05:30मैनेजर पाण्डेय की आलोचना दृष्टि Critical Vision of Manager Pandey<p> <!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></p><p><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
table.MsoTableGrid
{mso-style-name:"Table Grid";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
border:solid windowtext 1.0pt;
mso-border-alt:solid windowtext .5pt;
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-border-insideh:.5pt solid windowtext;
mso-border-insidev:.5pt solid windowtext;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
text-align:justify;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="color: #990000;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 20pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मैनेजर पाण्डेय की आलोचना दृष्टि</span></b></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 20pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="color: #38761d;">Critical Vision of Manager Pandey</span> </span></b><b><span style="font-size: 20pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></b></p>
<h4 class="MsoNormal" style="margin-left: 40px; text-align: justify;"><span style="background-color: #ead1dc;"><span style="font-size: small;"><i><span style="font-family: Yatra One;"><span><span style="color: #351c75;"><b>सन् 2009 में लिखा गया यह आलेख सन् 2010 में 'समीक्षा' पत्रिका में और सन् 2011 में 'द बुक रिव्यू' में छपा था। सन् 2020 में नेशनल बुक ट्रस्ट से प्रकाशित 'साहित्य और समाज की बात शीर्षक पुस्तक में संकलित हुई। </b></span></span></span></i></span></span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="background-color: #ead1dc;"><span style="color: #38761d;"><span style="font-size: small;"><i><span style="font-family: Yatra One;"><b>प्रो. मैनेजर पाण्डेय की स्मृति को नमन करते हुए यहाँ इसकी पुनर्प्रस्तुति की जा रही है।</b></span></i></span></span></span></span></h4><h4 class="MsoNormal" style="margin-left: 40px; text-align: justify;"><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="background-color: #ead1dc;"><span style="color: #38761d;"><span style="font-size: small;"><i><span style="font-family: Yatra One;"><b><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhp5jultFPYPjuEk05TAWGtMad7hY3h_SPX1wc9Cfd2WeNfBsR_UBFbvs2PH2o9a9LuSRkWYDKTFwTjqnMntZyJ0Oflo3LTsHrcq0oaecFpi9yxwYkjCxKZHUajKMLEF3D0IIWFH8TZ2ICIBYKok5UMlM9aSCHqK_Rfpxep0n-EyDXZGkKN9fSlSJ7l/s2263/Deo%20Shankar%20Navin%20in%20JNU%20Activities.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1076" data-original-width="2263" height="304" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhp5jultFPYPjuEk05TAWGtMad7hY3h_SPX1wc9Cfd2WeNfBsR_UBFbvs2PH2o9a9LuSRkWYDKTFwTjqnMntZyJ0Oflo3LTsHrcq0oaecFpi9yxwYkjCxKZHUajKMLEF3D0IIWFH8TZ2ICIBYKok5UMlM9aSCHqK_Rfpxep0n-EyDXZGkKN9fSlSJ7l/w640-h304/Deo%20Shankar%20Navin%20in%20JNU%20Activities.jpg" width="640" /></a></div><br /> </b></span></i></span></span></span><br /></span></h4>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बीते
कुछ दशकों में हिन्दी आलोचना की दिशाएँ कुछ अधिक स्पष्ट और विराट हुई हैं</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">चिन्तन की धाराएँ लगातार विकसित हुई हैं।
आलोचकों ने अपने कृति-कर्म के दायित्व का फलक बहुत बड़ा किया है। फलक-विस्तार की यह
दायित्वपूर्ण दृष्टि भरने का काम जिन विशिष्ट हिन्दी आलोचकों ने किया</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उनमें मैनेजर पाण्डेय का नाम आदर से लिया
जाता है। वे हिन्दी के उन थोडे़-से आलोचकों में से हैं</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिन्होंने आलोचना-कर्म के फलक को लगातार
विस्तार देकर न केवल अपना दायित्व बढ़ाया</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बल्कि अपने समकालीन आलोचकों के लिए एक विराट लक्ष्य भी निर्धारित
कर दिया। उनके समकालीनों के लिए यह लक्ष्य निर्धारण जितना भी जोखिम भरा हो</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उनके परवर्तियों के लिए</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">खास तौर पर आलोचना-कर्म में अपनी परिचिति
बना रहे नई पीढ़ी के</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">लोगों
की नजर साफ करने के लिए कारगर सूत्र साबित हुआ। उनकी स्पष्ट मान्यता रही है कि साहित्य
का अस्तित्व समाज से अलग नहीं होता</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इसलिए साहित्य का विकास</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">समाज के विकास से कटा हुआ नहीं हो सकता। और</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इस तरह यदि समाज में नई संस्कृति का विकास
होता है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तो वह साहित्य के विकास का
ही घटक है। उन्होंने समाज में नई संस्कृति के लिए संघर्ष करने का दायित्व भी आलोचना
का ही माना। अपनी इन मान्यताओं के साथ मैनेजर पाण्डेय की आलोचना पद्धति कृति के साथ-साथ
उसकी सामाजिक अस्मिता की भी व्याख्या करती है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">क्योंकि हर रचना अपने सामाजिक सन्दर्भ और सामाजिक अस्तित्व के
साथ ही महत्त्वपूर्ण होती है।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhFA4Zu4mw5KbLBLOdK5shcuHz9E_c6Ag8msfWC-CqfuoPREUNphWbd6V684pCnvRNVAME43AstelAh1MNeuMwYo3OuAQv4kaWzUY0MqYX9IGAFKATHHN1EobqKOU8XpnojSaAaHZyAnOg4VCXj3ro8BfJuXGYFsGiVM7yMlujBNOLGPsKobPgswgbK/s747/Deo%20Shankar%20Navin%20with%20Nagarjun%20(2).jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="531" data-original-width="747" height="454" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhFA4Zu4mw5KbLBLOdK5shcuHz9E_c6Ag8msfWC-CqfuoPREUNphWbd6V684pCnvRNVAME43AstelAh1MNeuMwYo3OuAQv4kaWzUY0MqYX9IGAFKATHHN1EobqKOU8XpnojSaAaHZyAnOg4VCXj3ro8BfJuXGYFsGiVM7yMlujBNOLGPsKobPgswgbK/w640-h454/Deo%20Shankar%20Navin%20with%20Nagarjun%20%282%29.jpg" width="640" /></a></div><br /><p></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्य
रामचन्द्र शुक्ल की साहित्येतिहास-दृष्टि में प्रत्येक देश का साहित्य वहाँ की जनता
की चित्तवृत्ति का संचित प्रतिबिम्ब होता है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जनता की चित्तवृत्ति के परिवर्तन के साथ-साथ साहित्य के स्वरूप
में भी परिवर्तन होता चला जाता है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और आदि से अन्त तक इन्हीं चित्तवृत्तियों की परम्परा को परखते
हुए साहित्य-परम्परा के साथ उनका सामंजस्य दिखाना साहित्य का इतिहास कहलाता है (हिन्दी
साहित्य का इतिहास/पृ. </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">1)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">। आचार्य शुक्ल की इस धारणा
का प्रतिफलन प्रो. मैनेजर पाण्डेय के चर्चित निबन्ध उपन्यास और लोकतन्त्र में देखा
जा सकता है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जहाँ उन्होंने स्पष्ट किया
है कि साहित्य के रूपों का विकास समाज के विकास से जुड़ा हुआ होता है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इसलिए साहित्य रूपों की संरचना का उस सामाजिक
संरचना से गहरा सम्बन्ध होता है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिसमें
साहित्य के रूप पैदा होते हैं। प्रत्येक साहित्य-रूप का विचारधारात्मक आधार भी होता
है जो सामाजिक विकास की विशेष अवस्था में व्याप्त विचारधारा से प्रेरित और प्रभावित
होता है (उपन्यास और लोकतन्त्र</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पृ.
</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">11)</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">। </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">साहित्य-रूप</span><span style="font-family: "MS Mincho"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">’</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और सामाजिक विकास के </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">विचारधारात्मक आधार</span><span style="font-family: "MS Mincho"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">’</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जैसे पदबन्धों से प्रो. मैनेजर पाण्डेय
ने वस्तुतः अपने आगे के विन्यास में उस लक्ष्य की ओर इशारा किया है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जहाँ से उन्हें एक साथ सामन्ती समाज-व्यवस्था
तथा महाकाव्य-युग का अन्त होता दिखा</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और इसी तरह आधुनिक-काल में आकर उन्हें एक साथ सर्वाधिक गतिशील
साहित्यिक विधा उपन्यास और सर्वाधिक मानवीय व्यवस्था लोकतन्त्र का उदय होते दिखा। साहित्यालोचन
पर ऐसी घोषणा उन्होंने उस समय दी</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जब
हिन्दी में उपन्यास-लेखन तो अपनी तरह से विकसित हो गया</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">किन्तु उपन्यासालोचन का व्यवस्थित दृष्टि-विस्तार
नहीं दिख रहा था। उक्त आलेख में उन्होंने इसकी कई दिशाएँ दिखाई हैं</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिन पर अभी काम होना शेष है। </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi9DnEaP-t_igR-3jwHGyJUfI4x1w1cipB35FN-zOo11sqkA7Bdw4AS1BjW4krv8_ndrv9CUbllQqeq157FclewnIlVA9UCPquw8BMK2inPNvzImX-oqNkMCFaP5Gp8pKdz7O3iDN91vCLuSMNQbTrXhwz5vWtjcbdFLdji44L1HDjzgaU4INW8oOm7/s704/Deo%20Shankar%20Navin%20on%20Various%20Ocasions%20(11).jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="514" data-original-width="704" height="468" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi9DnEaP-t_igR-3jwHGyJUfI4x1w1cipB35FN-zOo11sqkA7Bdw4AS1BjW4krv8_ndrv9CUbllQqeq157FclewnIlVA9UCPquw8BMK2inPNvzImX-oqNkMCFaP5Gp8pKdz7O3iDN91vCLuSMNQbTrXhwz5vWtjcbdFLdji44L1HDjzgaU4INW8oOm7/w640-h468/Deo%20Shankar%20Navin%20on%20Various%20Ocasions%20%2811%29.jpg" width="640" /></a></div><br /><p></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">भारतीय
स्वाधीनता के दशक भर बाद से ही मैनेजर पाण्डेय की पैनी नजर समाज-व्यवस्था और नागरिक
जीवन की विसंगतियों को देखने लगी थी। जीवन-संग्राम में जुटे आम नागरिकों</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अस्तित्व के संकटों से जूझते दलितों</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता</span><span style="font-family: "MS Mincho"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">’</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">का सूक्ति वचन प्रचारित करने वाले समाज
में अपना ही चेहरा ढूँढती स्त्रियों की दारुण परिस्थितियों के साथ-साथ</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">समस्त मानवीय आचरण के प्रतिपक्ष में सीना
तानकर खडे़ दुराचारों और संकटों को उन्होंने गम्भीरता से देखा। वंचितों और पीडितों
की पक्षधरता में मैनेजर पाण्डेय के आलोचना कर्म का उपस्कर शायद इसी रास्ते तैयार और
ठोस हुआ है। नई दृष्टि और नवाचार के प्रति उनका आग्रह इस मान्यता के साथ रहा है कि
कोई भी आन्दोलन व्यापक सामाजिक परिवर्तन का हिस्सा बनकर ही सार्थक हो सकता है। </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKa73dnrbcF2zdYmDJqjup2UMgOJE5rgWl_3GpWWDpPrC1I-Rd0teXyYU_4_UBjd9Wl76eoBFSNm4SOfr4iZ15LLrLlgJqmX3nnAqvhC_Z2sLosdtfoSZeug0Mepq4CnYuKaJ5xYxhr8wgvmr_Wf0RTqYdblBDmD-0JaCwgTs33oLlTUXQToeKILWh/s5184/Deo%20Shankar%20Navin's%20Compiled%20RKC%20Rachnawali%20Release%20Function%20(7).JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2912" data-original-width="5184" height="360" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKa73dnrbcF2zdYmDJqjup2UMgOJE5rgWl_3GpWWDpPrC1I-Rd0teXyYU_4_UBjd9Wl76eoBFSNm4SOfr4iZ15LLrLlgJqmX3nnAqvhC_Z2sLosdtfoSZeug0Mepq4CnYuKaJ5xYxhr8wgvmr_Wf0RTqYdblBDmD-0JaCwgTs33oLlTUXQToeKILWh/w640-h360/Deo%20Shankar%20Navin%27s%20Compiled%20RKC%20Rachnawali%20Release%20Function%20%287%29.JPG" width="640" /></a></div><br /><p></p><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आज
का समय और मार्क्सवाद शीर्षक निबन्ध में वे प्रसिद्ध जर्मन कवि हंस माग्नूस आइजेनवर्गर
की कविता कार्ल मार्क्स की पंक्तियाँ उद्धृत करते हुए कहते हैं कि </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दुनिया भर के क्रान्तिकारी विचारों के साथ
एक विडम्बना पूर्ण स्थिति यह दिखाई देती है कि वे क्रान्तिकारी विचार</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">विरोधियों की मार से नहीं</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अनुयायियों के अवसरवाद से मरते हैं। भारत
के प्रसंग में गौतम बुद्ध और कबीर के विचारों के साथ यही हुआ है। मार्क्स के विचार
भी इसके अपवाद नहीं हैं।</span><span style="font-family: "MS Mincho"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">’</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">यह निबन्ध तो बाद का है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पर उन्होंने अपनी आलोचना दृष्टि का यह पैनापन अपने आलोचनात्मक
संघर्ष के प्रारम्भिक दिनों में ही कायम कर लिया था। मुक्तिबोध का आलोचनात्मक संघर्ष
शीर्षक उनका लम्बा आलेख</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">खुद
मैनेजर पाण्डेय के आलोचनात्मक संघर्ष के कई सूत्रों का संकेत देता है। सचाई है कि मैनेजर
पाण्डेय का आलोचनात्मक संघर्ष किसी भी सन्दर्भ में मुक्तिबोध के आलोचनात्मक संघर्ष
से कमतर नहीं है। यह छोटी बात नहीं है कि जो मैनेजर पाण्डेय मुक्तिबोध के आलोचनात्मक
संघर्ष पर विचार करते हुए कहते हैं कि 'मार्क्सवादी केवल वर्ग-शत्रुओं से ही संघर्ष
नहीं करते</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वे अपने व्यावहारिक अनुभवों
के आलोक में आत्मालोचन करते हुए अपनी कमजोरियों पर भी अपने विजय प्राप्त करते हैं।'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उसी मैनेजर पाण्डेय को बाद के दिनों में
आइजेनवर्गर की कविता कार्ल मार्क्स की पंक्तियाँ उद्धृत करनी पड़ती हैं। मुक्तिबोध के
आलोचना कर्म पर विचार करते हुए 'कामायनी : एक अध्ययन' और 'कामायनी : एक पुनर्विचार'
के वैचारिक संघर्ष के साथ-साथ</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नई
कविता के दौर में प्रचलित</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रचारित
प्रगति विरोधी जीवन-दृष्टि और राजनीतिक दृष्टि के उनके संघर्ष और मार्क्सवादियों के
आत्मालोचन पर चर्चा करते हुए मुक्तिबोध के जिन संघर्षों को उन्होंने उजागर किया है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मैनेजर पाण्डेय दरअसल उसी शृंखला की अगली
कड़ी हैं। वे मुक्तिबोध की पंक्ति--साहित्य के क्षेत्र में सामान्य जनता तभी सक्रिय
हो उठती है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जब उसमें कोई व्यापक सांस्कृतिक
आन्दोलन चल रहा हो-- ऐसा आन्दोलन जो उसके आत्मगौरव</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आत्म-गरिमा को स्थापित और पुनःस्थापित कर रहा हो--उद्धृत करते
हुए आश्वस्त होते हैं कि ऐसी स्थिति में साहित्य और जनता की निकटता को खतरनाक समझना
जनविरोधी है। --अपने इस कथन में प्रो. पाण्डेय पहले से ही अपने मन्तव्य को समर्थन दे
चुके हैं कि साहित्य का विकास समाज से कटा हुआ नहीं रहता। कहा जा सकता है कि उन्होंने
मुक्तिबोध के आलोचनात्मक संघर्ष पर विचार करते हुए न केवल एक रचनाकार आलोचक के द्वन्द्व
को रेखांकित किया</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बल्कि
ब्रेश्ट</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">लुकाच के बीच चल रही बहस की
तुलना मुक्तिबोध</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रामविलास
शर्मा की वैचारिक बहस से करते हुए अपने वैचारिक सन्दर्भ को एक विराट आयाम दिया और हिन्दी
की सोच-पद्धति पर टिप्पणियाँ देते हुए उन्होंने हिन्दी आलोचना और हिन्दी पट्टी के नागरिक
जीवन</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">राजनीतिक सन्दर्भ</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और बौद्धिक परिवेश के गुणसूत्रों की गम्भीर
व्यख्या दी। वस्तुतः वे स्वयं अपने उस पूरे दौर में उन्हीं विडम्बनाओं से जूझते रहे
हैं।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बीसवीं
सदी के सातवें दशक से ही मैनेजर पाण्डेय आलोचना-कर्म में सक्रिय हैं। अपने हर बार के
उद्यम में उन्होंने हिन्दी आलोचना को एक नई जमीन दी। उनकी सम्पूर्ण चिन्तनशीलता का
विशिष्ट बिन्दु उनकी आलोचना-दृष्टि ही है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिसका चरम लक्ष्य उन्होंने प्रारम्भ में ही तय कर डाला। अकारण
नहीं है कि उन्होंने आलोचना का प्राथमिक दायित्व संस्कृति के लिए संघर्ष करना माना</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रचना के सामाजिक सन्दर्भ को सामाजिक अस्तित्व
के साथ स्वीकारा</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">;
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सूरदास
को किसान-संस्कृति के कवि के रूप में प्रस्तुत किया</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सामन्तशाही और स्त्री-पराधीनता के प्रबल विरोधी और प्रेम के नैसर्गिक
मूल्य के उद्घोषक के रूप में मीराबाई की महत्त्वपूर्ण व्याख्या दी</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रचनाओं की समालोचना करते समय नागरिक जीवन
की सहज वृत्तियों को सामने रखा। </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मुक्तिबोध
का आलोचनात्मक संघर्ष की तरह का ही प्रसिद्ध निबन्ध उपन्यास और लोकतन्त्र एक ऐसा निबन्ध
है जो पीढ़ियों तक गद्य लेखन की समझ विकसित करने के लिए कंुजी का काम करता रहेगा। इस
निबन्ध की हर पंक्ति न केवल हिन्दी के आलोचना-कर्म को आलोकित करती है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बल्कि एक सूक्ति की तरह पाठकों के मन में
बैठ जा रही है: </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;"><span style="font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="mso-list: Ignore;">1.<span style="font: 7pt "Times New Roman";"> </span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उपन्यास में लोकतन्त्र के पीछे
यह मान्यता है कि मानव-स्वभाव और मानव-समाज परिवर्तनशील है। इस परिवर्तनशीलता की पहचान
और अभिव्यक्ति उपन्यास का प्रयोजन है।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;"><span style="font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="mso-list: Ignore;">2.<span style="font: 7pt "Times New Roman";"> </span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">यथार्थवाद उपन्यास में और अन्यत्र
भी सच की खोज की चिन्ता से संचालित होता है।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-left: 0.5in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;"><span style="font-size: 14pt; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"><span style="mso-list: Ignore;">3.<span style="font: 7pt "Times New Roman";"> </span></span></span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">समाज के ज्ञान की आवश्यकता
उन्हें होती है जो समाज को बदलकर उसे बेहतर बनाना चाहते हैं। यथार्थवादी उपन्यास ऐसे
लोगों को सामाजिक वास्तविकता और सचाई का ज्ञान देकर उन्हें क्रियाशील बनाता है।...</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दुनिया
भर के विचारकों की समाज सापेक्ष चिन्तनशीलता को ध्यान में रखते हुए लेखक ने</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इन पंक्तियों में उपन्यास और लोकतन्त्र
पर गम्भीरतापूर्वक विचार किया है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">;
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सजग
पाठकों के लिए नागरिक जीवन की बारीकियों को समझने का सूत्र दिया है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और अपनी इस चिन्ता में सबको शामिल होने
का एक तरह से निमन्त्रण दिया है। लोकजीवन की पद्धतियों को इन्हीं गुणसूत्रों के आधार
पर बाद के दिनों में नागार्जुन के उपन्यास पर लिखते हुए उन्होंने निर्णय दिया कि अगर
उपन्यास का एक लक्ष्य मानव जीवन के अन्तर्विरोधों की पहचान और उन अन्तविरोधों से उपजे
सन्त्रास की अभिव्यक्ति है तो रतिनाथ की चाची एक सशक्त उपन्यास है। रतिनाथ की चाची
और स्त्री की पराधीनता का प्रश्न शीर्षक आलेख में उन्होंने फिर से मानव-जीवन की कमनीयता
और कामुकता के द्वन्द्व को सूक्ष्मता से रेखांकित किया। जैनेन्द्र कुमार के उपन्यास
सुनीता पर लिखते हुए भी उन्होंने भारतीय समाज में स्त्री की परतन्त्रता और स्वाधीनता
की आकांक्षा पर विचार किया</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और
उपन्यासकार द्वारा वैवाहिक जीवन की जड़ता,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उसमें व्याप्त एकरसता,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">निरसता और उदासीनता की पहचान शक्ति को रेखांकित करते हुए उपन्यास-लेखन
के दायित्व और मानवीय सरोकार की व्याख्या की।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मुक्तिबोध
का आलोचनात्मक संघर्ष और उपन्यास और लोकतन्त्र शीर्षक निबन्ध सचमुच परवर्ती पीढ़ी के
आलोचनाधर्मी लोगों के लिए कुंजी है;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इन दोनों निबन्धों पर जितना भी लिखा जाए,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कम होगा। </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">मैनेजर
पाण्डेय के आलोचना-कर्म पर विचार करते हुए यह बात प्रमुखता से रेखांकित होनी चाहिए
कि ढेर सारे सैद्धान्तिक और व्यावहारिक आलोचनात्मक निबन्ध लिखते हुए,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उनकी पैनी दृष्टि अक्सर वैसे विषयों की
खोज करती रहती है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जो
आज के मौसम में हमारे समाज में खोने लगी हैं। अपने लक्ष्य-सन्धान में एकाग्रता से तल्लीन
हो जाने के क्रम में आज के बुद्धिजीवी-समाज व्यस्ततावश उन चीजों को भूल-से जाते हैं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">या अतीत का वजन उन मसलों को ढकने लगता है।
बीते दशकों में अपने यहाँ स्त्री स्वाधीनता की बात जोर-शोर से शुरू हुई। भारत के विचारक
बड़ी निष्ठा से इसका श्रेय फ्रांस की लेखिका सिमोन द बोउआ को,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिनकी पुस्तक 'द सेकेण्ड सेक्स',</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिसका प्रकाशन फ्रांसीसी भाषा में सन् </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">1949</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> और अंग्रेजी में सन् </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">1953</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> में हुआ</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बाद में हिन्दी में भी उसका अनुवाद हुआ।
मैनेजर पाण्डेय ने उस समय लोगों को भारतीय चिन्तकों की चिन्ता की याद दिलाई। भारतीय
समाज की सुदृढ़ चिन्तनशीलता का उल्लेख करते हुए उन्होंने महादेवी वर्मा की पुस्तक शृंखला
की कड़ियाँ में व्यक्त </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">विचारों के सघन भावावेग</span><span style="font-family: "MS Mincho"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">’</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आक्रोश</span><span style="font-family: "MS Mincho"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">’</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">की व्याख्या दी</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और बीसवीं शताब्दी के तीसरे दशक में चाँद
पत्रिका के सम्पादकीय में प्रकाशित महादेवी वर्मा के विचारों का विश्लेषण किया। सन्
</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">1942</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> में आकर इन निबन्धों का संकलन
शृंखला की कड़ियाँ शीर्षक से पुस्तकाकार प्रकाशित हुआ</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिसमें महादेवी के ही शब्दों में </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जन्म से अभिशप्त और जीवन से सन्तप्त</span><span style="font-family: "MS Mincho"; font-size: 14pt; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">’</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">भारतीय नारियों की स्थिति का विश्लेषण है।
'शृंखला की कड़ियाँ : मुक्ति की राहें' शीर्षक अपने निबन्ध में मैनेजर पाण्डेय ने नारी
स्वातन्त्र्य और भारतीय समाज में इसकी सोच-समझ की जानकारी देने के लिए थोड़ा और पीछे
जाकर हिन्दी नवजागरण के दौर तक में स्त्री स्वाधीनता की प्रखर चेतना पर विचार किया
है। </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ण-व्यवस्था
और जाति-प्रथा के विरुद्ध इन दिनों कई चेतना-सम्पन्न लोग पर्याप्त चेतनशीलता से काम
कर रहे हैं</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ण-भेद</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाति-भेद पर सार्थक प्रश्न उठाए जा रहे
हैं। भारतीय चिन्तन परम्परा में इस गम्भीर मसले पर करीब दो हजार वर्ष पूर्व कितनी सार्थक
बहस हो रही थी;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">समाज-व्यवस्था
के दौर में वह बहस कहाँ-कहाँ कैसे-कैसे खो,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">भटक गई;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इसके प्रभावी घटक क्या थे,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इन प्रश्नों पर कुपित होते मैनेजर पाण्डेय
ने आज के विचारकों से सवाल पूछा है -- क्या आपने वज्रसूची का नाम सुना है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">'वज्रसूची'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">दरअसल महान कवि,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नाटककार, बौद्ध दर्शन के तेजस्वी प्रवर्तक,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">क्रान्तिकारी सामाजिक चिन्तक अश्वघोष की
रचना है। उनका काल ईसापूर्व पचास से लेकर सन् पचास के बीच माना जाता है। अपने इस निबन्ध
में मैनेजर पाण्डेय ने अपनी आलोचना-वृत्ति के अनुकूल ही,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">संस्कृत में लिखी इस रचना के प्रभाव,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ण-व्यवस्था के समर्थकों की बेचैनी,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जाति-व्यवस्था के विरोध में संघर्षशील लोगों
को मिलने वाली प्रेरणा,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आम
नागरिक से अश्वघोष की अभिलाषा,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और जाति-व्यवस्था के विरोध में मजबूती से आवाज बुलन्द करनेवाली
हिन्दी-पट्टी से देर तक इसकी अनुपस्थिति के रहस्य पर इत्मीनान से विचार किया है। निबन्ध
में दो हजार वर्ष पुरानी इस रचना के सम्बन्ध में मैनेजर पाण्डेय की अनुसन्धान-वृत्ति
का प्रतिफल इस रूप में सामने आता है कि वज्रसूची सम्भवतः पहली ऐसी रचना है,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिसमें वर्णभेद तथा जातिभेद पर टिकी व्यवस्था,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उस व्यवस्था के नियामक संचालक ब्राह्मण
वर्ण,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उनकी विचारधारा और उस विचारधारा
के पाखण्ड को उजागर किया गया है...वज्रसूची वर्णभेद और जातिभेद के विरुद्ध वैचारिक
संघर्ष का घोषणा पत्र है।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">लोग
मानने को तैयार हों तो ऐसी सलाह भी दी जा सकती है कि मैनेजर पाण्डेय द्वारा लिखे निबन्धों
को केवल आलोचना नहीं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रचना
की तरह भी पढ़ा जाए;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">क्योंकि
उनका कोई भी लेखन समकालीन नागरिक जीवन की बारीक समझ,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सामाजिक विकास पद्धति के दौरान मानवीय आचरण
की सहजता-जटिलता,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">आर्थिक-राजनीतिक-शासकीय
तन्त्रों के साथ समकालीन मानस के तालमेल,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">नागरिक मन की सहजात निश्छलता और बौद्धिक कुटिलता आदि की चिन्ता
एवं पहचान से कभी निरपेक्ष नहीं रहता। और,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इन बातों से गम्भीरता से परिचित होकर ही कोई नागरिक मनुष्यता की
पहचान कर पाएगा। उनके आलोच्य विषय का हर पहलू इसी आलोक में विवेचित होता है,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और अधिकांश समय में वे पूर्ववर्ती से परवर्ती
समय तक के पूरे दौर की तुलनात्मक विवेचना प्रस्तुत करते रहते हैं। 'गाँधी: महात्मा
से चेथरिया पीर'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">निबन्ध
में यह बात कुछ और स्पष्टता से समझी जा सकती है। सचाई है कि कोई भी 'समाज'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और उस समाज की 'संस्कृति',</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उस समाज के 'व्यक्ति'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और सामाजिक जीवन-यापन के 'समय'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">से निरपेक्ष नहीं होता। नागरिक आचरण से
ही कोई 'समाज'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">अपनी
पहचान बनाता है;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और
उसकी 'संस्कृति'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">रेखांकित
होती है। इस निबन्ध में भारतीय समाज की युगान्त घटना स्वाधीनता आन्दोलन को केवल राजनीतिक
रूप से ही नहीं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">सामाजिक
और सांस्कृतिक रूप से भी महत्त्वपूर्ण बताते हुए,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">लेखक ने परवर्ती काल में भारतीय साहित्य
और लोकजीवन पर उसके प्रभाव;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और उस आन्दोलन के नायक महात्मा गाँधी के कृति-कर्म के प्रभाव की
विस्तृत व्यख्या की है। इस पूरे दौर के साहित्य और लोकजीवन में गाँधी किस तरह 'महात्मा'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">से 'चेथरिया पीर'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">में तब्दील होते हैं;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">कैसे एक महानायक की सम्पूर्ण दार्शनिकता
'महात्मा'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">से
'आत्मा'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">बन
जाती है;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">समय
की आँधी और आयातित विचार शृंखला का चक्रवात लोकजीवन की जीवनी-शक्ति और प्रेरणा-स्रोत
की प्रासंगिकता को गायब कर,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पूजा-भाव की औपचारिकता में सीमित कर देता है</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">इसका विस्तृत ज्ञान यहाँ प्राप्त किया जा
सकता है। मैनेजर पाण्डेय की आलोचना-दृष्टि यहाँ भी भारतीय समाज की विडम्बनाओं पर चिन्तित
दिखती है। 'आज का समय और मार्क्सवाद',</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">'संकट तो है लेकिन...',</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">'संस्कृति का समाज शास्त्र'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">निबन्ध भी इन्हीं विचारों से ओत-प्रोत हैं।
अलग से कहने की आवश्यकता नहीं कि उनका हर लेखन लोकजीवन की बुनियादी शर्तों के साथ ही
अपनी यात्रा पूरी करता है। काव्यालोचन के समय भी उनकी आलोचना-दृष्टि कुछ एक-सी ही छवि
प्रस्तुत करती है। यहाँ भी वे सामाजिक परिदृश्य के सहारे कविता के संकट को देखने का
प्रयास करते हैं। 'आज का समय और कविता का संकट',</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">'नागार्जुन : काव्य की भूमि और भूमिका का
विस्तार'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और
'कविता खबर भी है'</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">निबन्धों
में लेखक की इस चिन्ता को देखा जा सकता है। मैनेजर पाण्डेय जब संस्कृति के विकास के
लिए संघर्ष करने का दायित्व आलोचना-कर्म पर सौंपते हैं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तब उनके मन में संस्कृति के विकास की वैसी
अपेक्षा भरी रहती है जो जन-चेतना को भरमाने और उसे जड़ बनाने के बजाय उसे उद्बुद्ध करे,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जीवन्त करे,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">तमाम जकड़नों से उसे मुक्त करे,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रवहमान बनाए। पर वे अपने चारो ओर संस्कृति
के ऐसे उद्योग का विस्तार देखते हैं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिसकी उपयोगिता सनसनी उत्पन्न करने वाली है। इन दिनों संस्कृति
के उद्योग के नाम पर समाज में जो कुछ हो रहा है,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वह निरन्तर कविता-विरोधी मानस तैयार करने
में जुटा हुआ है। इस विषय पर ज्वलन्त साक्ष्यों के साथ कविता के संकट पर लेखक ने विचार
किया है और मार्क्स के जिस कथन को (पूँजीवादी उत्पादन कला और कविता का दुश्मन है) झूठ
साबित किया जा रहा था,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उसे
मैनेजर पाण्डेय सच साबित होता देख रहे हैं। यद्यपि वे नागार्जुन की कविता की भूमि और
भूमिका का विस्तार देखते हुए,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और रघुवीर सहाय की कविताओं का चेतनोन्मुख प्रभाव देखते हुए आश्वस्त
होते हैं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पर
आज के सांस्कृतिक उद्योगपतियों द्वारा लोकजीवन में घोले जा रहे जहर के प्रभाव के मद्देनजर
उनकी सामाज चिन्ता कायम है। उन्होंने इसी चिन्ता में अपनी राय दी है कि आज की कविता
के सामने एक बड़ा संकट संस्कृति के उद्योग का विस्तार है। इससे समाज में कविता की जरूरत
खतरे में है और उसका अस्तित्व भी...। इन्हीं संकटों के बीच उनकी चिन्ता मनुष्य के आचरण,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उसकी चेतना आदि से आगे उसकी इन्द्रियों
की तरफ भी जाती है,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जिनसे
मनुष्य का सम्पूर्ण जीवन संचालित होता है। वे कहते हैं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">पूँजीवादी सभ्यता में मनुष्य को वस्तु बनाने
की जो सर्वग्रासी प्रक्रिया चलती है, उसका शिकार मनुष्य की चेतना ही नहीं,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">उसकी इन्द्रियाँ भी होती हैं। </span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वस्तुतः
विलक्षण आलोचना-दृष्टि से सम्पन्न मैनेजर पाण्डेय का लेखन;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">विज्ञान</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">प्रौद्योगिकी, उद्योग,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और राजनीति के वाणिज्य में लिप्त आज के बौद्धिकों की निरपेक्षता
के नाम सावधानी-सन्देश देता है;</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">वह सुसुप्त समाज को जगाता है,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">जगे हुओं को चिन्तित,</span><span lang="HI" style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; font-size: 14pt; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";">और अपनी चिन्ता में शामिल करता है।</span><span style="font-size: 14pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One"; mso-fareast-font-family: "MS Mincho"; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-22909512704847699942022-11-09T22:49:00.000+05:302022-11-09T22:49:56.767+05:30नई संस्कृति के लिए संघर्ष : आलोचना का प्रबल दायित्व Struggling For New Culture Is Onus of Criticism<h1 style="text-align: left;"><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><span style="font-family: Yatra One;">नई संस्कृति के लिए संघर्ष : आलोचना का प्रबल दायित्व</span></span></span></h1><h1 style="text-align: left;"><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #351c75;">Struggling For New Culture Is Onus of Criticism</span> </span></span></span></h1><p><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><span style="font-family: Yatra One;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
table.MsoTableGrid
{mso-style-name:"Table Grid";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
border:solid windowtext 1.0pt;
mso-border-alt:solid windowtext .5pt;
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-border-insideh:.5pt solid windowtext;
mso-border-insidev:.5pt solid windowtext;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
text-align:justify;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</span></span></span><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><span style="font-family: Yatra One;"></span></span></span></p><p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin: 0in -7.55pt 6pt -9pt; text-align: center;"><span style="font-size: large;"><span style="color: #2b00fe;"><b><span style="font-size: 20pt; line-height: 115%;"></span></b></span></span></p><span style="font-size: large;"><span style="color: #2b00fe;">
</span></span><p></p><div style="text-align: left;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> </span></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjKgc9dv36dOXp1dqi63nEaR7xkg9w7aGl-NoIifhWD6MymtjRWmQzr0kp6dCJiiftvxUlOOS6zZIYRV1W2TziNpdht1Lnj4X5RShPKH4t3fEaA7yRWWWJ-K6sj_8ANL_82V1Nslj7Y6Wwv_gYXLBGYQqcXS8rp_GZnF0rLdCNqpopvO9YOm3p3qlCx/s1622/Deo%20Shankar%20Navin%20with%20Kdarnath%20Singh%20and%20Manager%20Pandey%201.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1251" data-original-width="1622" height="247" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjKgc9dv36dOXp1dqi63nEaR7xkg9w7aGl-NoIifhWD6MymtjRWmQzr0kp6dCJiiftvxUlOOS6zZIYRV1W2TziNpdht1Lnj4X5RShPKH4t3fEaA7yRWWWJ-K6sj_8ANL_82V1Nslj7Y6Wwv_gYXLBGYQqcXS8rp_GZnF0rLdCNqpopvO9YOm3p3qlCx/s320/Deo%20Shankar%20Navin%20with%20Kdarnath%20Singh%20and%20Manager%20Pandey%201.jpg" width="320" /></a></div><br /></span></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">हिन्दी समालोचना में इतिहास-बोध, समाजशास्त्रीय समझ,</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">दलित-प्रश्न
और स्त्री-चेतना जैसी चार-चार चिन्तन-दृष्टियों के आरम्भिक उद्गाता प्रो.
मैनेजर पाण्डेय नहीं रहे। वे 81 वर्ष के थे। छह नवम्बर 2022 को साढ़े आठ बजे सुबह
मुनिरका, नई दिल्ली स्थित अपने आवास पर उन्होंने अन्तिम साँसें लीं, अगले
दिन अपराह्न चार बजे लोदी रोड शवदाह-गृह में उनकी अन्त्येष्टि</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">हुई।</span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"></span></p></span><span style="font-size: medium;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;">
</span></span></span></span><span style="font-size: medium;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> </span></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhvNp0HFXrikK6O2aksroUHHwqCs55ZK1QX8dW_pWx_fI9omoYYWO9u0zb3nEMH1I2yOvI_CKR_227f1GFJa7JERspwBaQmEpnYwG3a2EhLSiaA0vQ4M30fGXQsD2xToMlzVVec5VEasCcLJfZ1zocdbkVx1NUhFbAqHpg-0tGgjFgZ28tgiVti_UP1/s1600/Deo%20Shankar%20Navin%20with%20Manager%20Pandeyji.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1200" data-original-width="1600" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhvNp0HFXrikK6O2aksroUHHwqCs55ZK1QX8dW_pWx_fI9omoYYWO9u0zb3nEMH1I2yOvI_CKR_227f1GFJa7JERspwBaQmEpnYwG3a2EhLSiaA0vQ4M30fGXQsD2xToMlzVVec5VEasCcLJfZ1zocdbkVx1NUhFbAqHpg-0tGgjFgZ28tgiVti_UP1/s320/Deo%20Shankar%20Navin%20with%20Manager%20Pandeyji.jpg" width="320" /></a></div><br /></span></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">उनका जन्म बिहार के गोपालगंज जिले के लोहटी गाँव में 2</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">3 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">सितम्बर,
</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">1941 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">को
हुआ। उनकी आरम्भिक शिक्षा गाँव में, तथा उच्च शिक्षा काशी हिन्दू विश्वविद्यालय
में हुई।</span><b><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span></b><b><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">'सूर का काव्य : परम्परा और प्रतिभा'</span></i></b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> विषय पर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">सन् </span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">1968 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">में</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">जगन्नाथ
प्रसाद शर्मा के निर्देशन में पी-एच.डी. की उपाधि लेकर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">उन्होंने
सन् </span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">1969 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">में
बरेली कॉलेज से अध्यापन शुरू किया।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">सात जुलाई </span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">197</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">0
को वहाँ से जोधपुर विश्वविद्यालय आ गए।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">ग्यारह</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">मार्च
</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">1977 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">को
उन्होंने भारतीय भाषा केन्द्र, जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">नई
दिल्ली में अपना योगदान दिया और </span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">30 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">सितम्बर </span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">2006 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">को
प्रोफेसर पद से सेवानिवृत्त हुए।</span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"></span></p></span><span style="font-size: medium;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;">
</span><p style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">उनकी
प्रमुख पुस्तकें हैं -- <i>शब्द और कर्म</i> (</span><span style="line-height: 115%;">1981</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">),</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">साहित्य और इतिहास-दृष्टि</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> (</span><span style="line-height: 115%;">1981</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">),</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">साहित्य के समाजशास्त्र की
भूमिका</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> (</span><span style="line-height: 115%;">1989</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">),</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">भक्ति आन्दोलन और सूरदास का काव्य </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">(</span><span style="line-height: 115%;">1993</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">), <i>संकट के बावजूद </i>(</span><span style="line-height: 115%;">1998</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">)</span><span style="line-height: 115%;">, </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">अनभै साँचा</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">
(</span><span style="line-height: 115%;">2002</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">), <i>आलोचना
की सामाजिकता </i>(</span><span style="line-height: 115%;">2005</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">),</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;">
</span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">मेरे साक्षात्कार</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> (</span><span style="line-height: 115%;">1998</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">),</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">मैं भी मुँह में जुबान रखता हूँ</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> (</span><span style="line-height: 115%;">200</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">6)।</span><span style="line-height: 115%;"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">उनका
लालन-पालन नितान्त किसानी-संस्कृति के बीच हुआ। उनके परिवार में उनसे पहले किसी ने
पढ़ाई नहीं की थी। किन्तु उनकी माँ और पिता की गहन दिलचस्पी उनकी पढ़ाई में थी। वे
अपने गाँव के पहले ग्रेजुएट थे। पाँचवीं कक्षा में थे, तभी उनकी माँ का निधन हो
गया। अपनी माँ के बारे में उन्हें इससे अधिक कुछ भी याद नहीं था किवे इन्हें बहुत
पढ़ा-लिखा देखना चाहती थीं । उनका लालन-पालन अकाल-विधवा हुई उनकी बुआ ने किया।</span></span><span style="line-height: 115%;"></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span></span></span></span><span style="font-size: medium;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><p style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">वे
कहा करते थे किआलोचना लिखना निरन्तर आत्मसंघर्ष से गुजरना है। यह आत्मसंघर्ष
निरन्तर उनके जीवन में भी बना रहा। पाँचवीं कक्षा में थे तो माँ का निधन हो
गया। नौंवी में आए, तो पिता की घनघोर बिमारी की वजह से पढ़ाई स्थगित हो गई, जो
बाद में पिता के स्वस्थ होने पर फिर शुरू हुई। उच्च शिक्षा में बनारस आए, तो
कुछ राजनीतिक गतिविधियों में हिस्सा लेने लगे। उनकी इच्छा राजनीतिशास्त्र
पढ़ने की थी, पर अकादेमिक राजनीतिज्ञों ने भाँजी मार दी, उन्हें बी.ए. में राजनीतिशास्त्र
में दाखिला नहीं मिला। पर उन्होंने हार नहीं मानी, प्रथम श्रेणी से बी.ए. पास किया।
गौरतलब है किउनकी इच्छा बेशक पूरी नहीं हुई, पर हिन्दी साहित्य को इस बहाने
'मैनेजर पाण्डेय' तो मिला ! ... जीवन कुछ ठीक-ठीक चलने लगा तो उनके पिता का देहान्त
ऐसे समय में हुआ, जब इन्दिरा गाँधी की हत्या की वजह से दिल्ली से गोपालगंज
जाने के सारे मार्ग 48 घण्टे तक अवरुद्ध हो गए; उसी 48 घण्टे की मानसिक प्रतारणा
में वे मात्र 40-42 वर्ष की आयु में घनघोर मधुमेह के शिकार हो गए। इस विपत्ति से
जूझकर तनिक रास्ते पर आ ही रहे थे किचेहरे पर लकवे का आक्रमण हो गया। पर, वे तो
मैनेजर पाण्डेय थे ! इन सबको परास्त करते गए। आगे के दिनों में बिहार राज्य के
पुलिस-बल ने वंचनापूर्वक उनके निष्कलुष-निष्काम जवान बेटे की नृशंस हत्या कर
दी। इस घटना ने उन्हें तरह-बेतरह आहत कर दिया -- सामने जवान बेटे की निष्प्राण
काया, उधर नई-नवेली बहू और नन्हीं-सी पौत्री को देखकर भी धैर्य रखना शायद उन्हीं
से सम्भव था।</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">...
जीवन की इतनी विपदाओं को झेलते हुए मैनेजर पाण्डेय की जुझारू प्रवृत्ति, बौद्धिक
पराक्रम, आलोचनात्मक मुखरता, लेखकीय ओज कभी कम नहीं हुआ। किसी अतिरिक्त लालसा
के लिए कभी दुर्बल नहीं हुए। अपनी शर्तों पर जीवन जीया। </span><span style="line-height: 115%;"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">प्रो. मैनेजर पाण्डेय हिन्दी के उन थोड़े से आलोचकों में से
हैं जिनकी राय में </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">साहित्य का अस्तित्व समाज से अलग नहीं
होता; साहित्य का विकास समाज के विकास से कटा नहीं हो सकता। समाज में नई संस्कृति
का विकास, साहित्य के विकास का घटक है। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">आलोचना
का दायित्व नई संस्कृति के लिए संघर्ष करना है। उनकी आलोचना पद्धति कृति के साथ-साथ
कृति की सामाजिक अस्मिता की व्याख्या करती है। क्योंकि, हर रचना</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">सामाजिक
सन्दर्भ और सामाजिक अस्तित्व के साथ ही महत्त्वपूर्ण होती है।</span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"></span></p></span></span></span><span style="font-size: medium;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">'शब्द
और कर्म' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">शीर्षक
उनकी पुस्तक में शामिल उनके कुछ प्रारम्भिक (सन् 19</span><span style="font-family: "Times New Roman";">70 </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">के
आसपास का) निबन्ध समसामयिक सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक सन्दर्भ के महत्त्वपूर्ण
प्रश्नों की जाँच-प्रक्रिया की उपज हैं। वह दौर साहित्य के अर्थ और साहित्य में
विचारों के उग्र संघर्ष का दौर था। उन दिनों कुछ लोग शब्द और कर्म को लड़ाने की
कोशिश कर रहे थे। वे शब्दों की दुनिया को साहित्य की दुनिया और कर्म की दुनिया को
सामान्य नागरिक जीवन की दुनिया मानते थे। वे इन दोनों के बीच सम्बन्ध की खोज
करना ठीक नहीं मान रहे थे। पर मैनेजर पाण्डेय<i> 'शब्द और कर्म'</i> के सघन सरोकार
तय कर रहे थे। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">सन् 1972-73 के आस-पास से उन्होंने सघनता
से आलोचना लिखना शुरू किया। जीवन-संघर्ष में जुटे आम नागरिक, अस्तित्व के संकटों
से जूझते दलित समुदाय और अपना ही चेहरा ढूँढती स्त्रियों की दारुण परिस्थितियों के
साथ देश में सीना ताने खड़े संकटों को उन्होंने सदैव अपनी आलोचना का प्रेरक-सूत्र
बनाया। पीड़ितों और वंचितों की पक्षधरता उनके आलोचना-कर्म का उपस्कर यहीं से बना।</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">नई दृष्टि और नवाचार के प्रति उनका
आग्रह इस मान्यता के साथ रहा कि कोई भी आन्दोलन व्यापक सामाजिक परिवर्तन का
हिस्सा बनकर ही सार्थक हो सकता है।</span><span style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">जो लोग उनके जीवन, लेखन और अध्यापन के विविध आयामों से परिचित
हैं, वे उनके आत्मसंघर्ष को बेहतर समझ सकेंगे। हिन्दी साहित्य चिन्तन में</span><span style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">इतिहास-दृष्टि, समाजशास्त्रीय
दृष्टि,</span><span style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">दलित
दृष्टि और स्त्री दृष्टि के साथ-साथ उन्होंने अनुगामी आलोचकों को मूल-पाठ के प्रति
आग्रहशील और पाठ-शोध के प्रति उन्मुख किया। संस्कृति और समाज के प्रति चिन्तित
होने की प्रेरणा दी। </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">हिन्दी
में 'साहित्य के समाजशास्त्र' के अध्ययन की सबसे बड़े बाधक वे इस बात को मानते थे
कि जो लेखक समाजशास्त्र का ज्ञान रखते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">वे साहित्य का कोई
ज्ञान नहीं रखते और जो साहित्य का ज्ञान रखते</span><span style="font-family: "Times New Roman";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">उन्हें समाजशास्त्र
में कोई दिलचस्पी नहीं होती। इसके साथ ही वे वर्तमान को समझने के लिए इतिहास-दृष्टि
को अनिवार्य मानते थे। इतिहास चाहे समाज का इतिहास हो या साहित्य का; इतिहास का बोध
उनके साथ प्रवृत्ति की</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">तरह बना रहता था। उनके अनुसार व्यापक</span><span style="font-family: "Times New Roman";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">सामाजिक</span><span style="font-family: "Times New Roman";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">सांस्कृतिक
तथा राजनीतिक सवालों से मुठभेड़ पर आलोचना का भविष्य निर्भर करता है।</span><span style="font-family: "Times New Roman";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">वैचारिक रूप से प्रो. मैनेजर पाण्डेय जितने भी दृढ़ हों, अध्यापन
के दौरान वे ज्ञानाकुल छात्र-छात्राओं के लिए सदैव उदार और नम्य बने रहे।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">उन्हें</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">निकटता
से जाननेवाले हर व्यक्ति को मालूम होगा किवे पढ़ाई-लिखाई में बड़े अनुशासित थे, इसलिए
अपने निकट आए लोगों से वैसा ही चाहते थे।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">ज्ञानाकुलता से उनके पास कोई भी पहुँच
जाए, निराश नहीं लौटते थे।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">सामनेवालों के अनर्गल आचरण पर यकीनन उन्हें
उग्र क्रोध आ जाता था, पर वह क्रोध दूध के उबाल की तरह होता था, अगले क्षण में पता
भी नहीं चलता था कि थोड़ी देर पहले वे क्रोधित हुए थे। उनके लिए तय कर पाना कठिन
हो जाता है कि वे आलोचक बड़े थे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">या अध्यापक या अन्वेषक !</span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">भक्ति आन्दोलन को वे केवल कविता का आन्दोलन नहीं सांस्कृतिक और
धार्मिक आन्दोलन के साथ-साथ मातृभाषाओं के जागरण से लेकर नई विश्व दृष्टि के
विकास तक का आन्दोलन मानते थे, जिसमें अनेक वर्गों-समुदायों के लोग सक्रिय थे। इसलिए
उनकी व्यक्तिगत या सामूहिक दृष्टियों के बीच एकता और टकराव भी होता था।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">'आज का समय और मार्क्सवाद'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;"> शीर्षक अपने एक लेख में मार्क्सवाद के
सम्बन्ध में तरह-तरह से विचार करने के बाद अन्त में उन्होंने मुक्तिबोध के कथन
के सहारे अपनी राय दी कि मुक्तिबोध कोरावण के घर पानी भरना स्वीकार नहीं था पर आज
के अनेक मार्क्सवादी बुद्धिजीवी रावण के घर पानी भरने के लिए ही नहीं, बल्कि कुआँ
खोदने के लिए भी तैयार बैठे हैं। इस सम्बन्ध में जर्मनी के प्रसिद्ध कवि हंस माग्नूस
आइजेनवर्गर की <b><i>'कार्ल मार्क्स' </i></b>शीर्षक कविता की कुछ पंक्तियों के
हवाले से स्पष्ट किया किदुनिया भर के क्रान्तिकारी विचार विरोधियों की मार से
नहीं अनुयायियों के अवसरवाद से मरते हैं। भारत के प्रसंग में गौतम बुद्ध और कबीर
के विचारों के साथ यही हुआ है। मार्क्स के विचार भी इसके अपवाद नहीं हैं। </span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span></span></span></span><span style="font-size: medium;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">विचारों के ऐसे धनी, वैचारिक प्रतिबद्धता के ऐसे अडिग, ज्ञान-प्रसार
के</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">ऐसे
आकाश-धर्मा</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">सन्त, नई पीढ़ी के उन्नायक, सचेत अध्यापक प्रो. मैनेजर पाण्डेय
आज अपने पार्थिव शरीर से हमारे बीच नहीं हैं, पर उनकी कृतियों में मौजूद उनके
विचार हमें उपलब्ध हैं।<span> </span>हैं।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; line-height: 115%;">उनकी
वैचारिक प्रतिबद्धता, सामाजिक सरोकार और लेखकीय निष्ठा निश्चय ही परवर्ती
समालोचकों का मार्ग प्रशस्त करेगी।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; line-height: 115%;"> </span></span></p></span></span></span><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="text-align: left;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">ऐसे कृती विद्वान, महान</span><span style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">समालोचक,</span><span style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">उदारचेता अध्यापक की स्मृति
को नमन करते हुए अपनी भावभीनी श्रद्धांजलि अर्पित करता हूँ और नियति से प्रार्थना
करता है कि उनके परिवार को यह विपत्ति सहने की शक्ति दे।</span></span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p></span></span></span></div><p><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></span></p><p class="MsoNormal"><span style="font-size: large;"><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></span></p><span style="font-size: large;">
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
<p><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
<p class="MsoNormal"><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
</span><p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-32278823623376615902022-08-04T11:06:00.003+05:302022-08-07T16:15:50.585+05:30वंचितों के अटूट आस्था की कहानियाँ<p> <!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></p><p><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><i><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span></i><i><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></i>
</p><p align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: center;"><span style="color: #990000;"><span style="font-size: x-large;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One";">वंचितों के अटूट
आस्था की कहानियाँ</span></b></span></span><b><span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 18pt; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भारतीय
समाज में वर्गविहीन चेतना के प्रसार के प्रतिबद्ध कथाकार श्यौराज सिंह बेचैन की नौ
कहानियों का ताजा संग्रह सन् 2020 में वाणी प्रकाशन द्वारा </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ तो उग ही आते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक से प्रकाशित हुआ है। इससे पहले
उनकी पुस्तकें--</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरा बचपन मेरे
कन्धों पर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मकथा)</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरोसे की बहन</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानी-संग्रह)</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चमार की चाय</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्रौंच हूँ मैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नई फसल</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भोर के अन्धेरे में</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ (</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता संग्रह) को पाठकों का पर्याप्त
प्यार मिला। इनके अलावा श्यौराज के अनेक शोधालेख भी प्रकाशित-प्रशंसित हुए हैं।
साहित्य और समाज सम्बन्धी उनकी चिन्ताएँ समकालीन पाठकों को चिन्तनशील बनाकर
मानवीय-दृष्टि से सँवारती हैं। साहित्य-सेवा के लिए उन्हें कई विशिष्ट सम्मानों से
विभूषित किया गया है। इस संग्रह की आठ कहानियाँ सन् 2011-2017 के सात वर्षों में
और एक कहानी सन् 1996 में लिखी गई। संग्रह में आने से पूर्व अधिकांश कहानियाँ
विभिन्न पत्र-पत्रिकाओं में प्रकाशित हो गई थीं।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनके
कहानी-लेखन का उद्देश्य समाज के उन बहुविध जीवनानुभवों से अपने पाठकों को परिचित
कराना है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनकी अनेक छवियों का
संज्ञान किसी कहानी आन्दोलन में नहीं लिया गया। ऐसे शेष रह गए अनुभवों की दुनिया
अब बहुत बड़ी हो गई है। इसलिए कहानी लिख सकने की गुंजाइश बढ़ गई है। ढेरो जरूरी विषय
और चरित-नायक लोगों को कहानी लिखने को प्रेरित करने लगे हैं। आम आदमी भी आम आदमी
की कहानियाँ लिखने की इच्छा करने लगे हैं। अपनी या अपनों की कहानी। कहानी-लेखन में
ऐसी तब्दीली का श्रेय श्यौराज सिंह भारतीय संविधान के आलोक में लोकतन्त्र के
प्रभाव को देते हैं। शिक्षा के प्रसार से लोगों की चेतना उद्बुद्ध हुई</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनमानस में लोकतन्त्र की समझ विकसित
हुई। जाति-धर्म के भेद-भाव की विसंगतियों पर सचेत नागरिक की विवेकी दृष्टि पड़ने
लगी। वंचित समुदाय के प्रति सवर्णों की अमानुषिक</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुदार और तिरस्कार भरा व्यवहार उन्हें
खलने लगा। खुश्किस्मती से ये सारी बातें कहानियों में केन्द्रीय विषय के रूप में
प्रकट होने लगीं। ऐसे परिवेश की कहानियाँ लिखनेवालों को शिल्प</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संरचना</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषा आदि के लिए अधिक मशक्कत नहीं करनी
पड़ी। कहानीकारों ने विषय और परिवेश की जटिलता-सहजता के अनुरूप भाषा-शिल्प भी तय कर
लिया</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने परिवेश की भाषा
से बाहर जाकर रचना की भाषा तय करना ईमानदारी नहीं होती।</span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित-साहित्य-सृजन
के सन्दर्भ में श्यौराज सिंह सदैव विवेकी और आलोचनात्मक रुख अपनाते हैं। बाकी जो
कुछ हो जाए</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर खिचड़ी को खिचड़ी के
स्वाद में खाना ही पसन्द करते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थात्
मूल्यवत्ता</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वस्तुपरकता और
मौलिकता के वे एकनिष्ठ हिमायती हैं। दलित-लेखन की बुनियाद में नीतिगत सेंधमारी
करनेवालों के लिए वे स्पष्ट कहते हैं कि </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ
दलित कहानीकार</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिनसे मान्यता</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रशंसा और महत्त्व पाने को विवश हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे उसके लक्ष्यहीन लेखन को प्रेरणा देते
हैं। मुद्दों से भटककर अमूर्त विषयों पर लिखने को बढ़ावा देना</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लच्छेदार भाषा और कामोत्तेजक सेक्स चित्रण
को प्रधानता देने से मुक्ति के महान उद्देश्य की कहानी का हनन होता है। शहर का
अनुभव ग्रामीण अनुभव जैसा नहीं है। शहर में भेदभाव सतह पर नहीं है। कहीं तो स्पष्ट
भी नहीं है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परन्तु ग्रामीण भारत
में जुल्म और भेदभाव का खुला व्यवहार होता है। गाँव न संविधान जानता है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न इतिहास से सबक लेता है। वह परम्परा से
चलता है। वहाँ जाति से ही मनुष्य का परिचय मिलता है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">श्यौराज सिंह बेचैन ने यह बात कही तो
दलित-लेखन की गुणवत्ता के लिए</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु
कायदे से यह लेखन के हर प्रसंग में लागू होती है। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानी
ही नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साहित्य मात्र की
रचना का परम-चरम उद्देश्य सामाज को विसंगतियों से मुक्ति दिलाना और जनसामान्य में
चेतना का प्रसार करना होता है। ऐसे में जो रचनाकार यौन-प्रसंग के अश्लील चित्रण से
लोकप्रियता को प्रोन्नत करना चाहते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे
निश्चय ही लेखन के उद्देश्य से परिचित नहीं हैं। श्यौराज सिंह ऐसी सस्ती
लोकप्रियता से सहमत नहीं हैं। सामाजिक सन्तुलन की प्रेरणा के मार्ग में वे इसे
बाधक मानते हैं। उनकी राय सही है कि कामुकता तो हर किसी के जीवन का अंश होता है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित-जीवन की समस्या सबकी समस्या नहीं
है। वह अधिकार से वंचित बहुसंख्य समुदाय की समस्या है। इसके साथ-साथ यह भी सत्य है
कि कहानी बेशक उसका समाधान न करे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
परिवर्तन की चेतना का विकास अवश्य करती है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">श्यौराज
सिंह के ताजा कहानी-संग्रह </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ
तो उग ही आते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की कहानियाँ उनके इन
रचनात्मक उद्देश्यों एवं वक्तव्यों को मुखरता से स्पष्ट करती हैं। ये कहानियाँ
अवाक् नहीं हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बोलती-बतियाती रहती
हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल्कि कई बार पाठकों को अवाक् कर देती
हैं। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग और फूँस</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानी विधुर श्वशुर के साथ जीवन-बसर
करती हुई विधवा बहू </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सरवती</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की ऐसी ही कहानी है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो विवाह से पूर्व ब्राह्मण जाति की थी।
इस उज्ज्वल चेतना की विलक्षण कहानी में समाज के कलुष-चिन्तकों का मस्तिष्क अत्यधिक
ऊर्वर है। वे सारे लाज-लिहाज छोड़कर श्वशुर दाताराम को फूस और बहू सरवती को आग के
रूपक में देखने लगे। श्वशुर और बहू के बीच की आयु में ज्यादा फर्क नहीं था।
क्योंकि सरवती</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दाताराम की दिवंगता
पत्नी के पूर्व विवाह से पैदा हुए पुत्र के साथ प्रेम-विवाह कर इस घर आई थी। इधर
निविष्ट</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निष्कपट</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उदात्त चरित्र के धारक दाताराम अपनी
युवा बहू के पूरे जीवन का लेखा-जोखा कर निवेदन कर बैठे कि तुम अभी तीस बरस की हो।
सही मायने में तो अब आकर तुम विवाह योग्य हुई हो! तुम्हें अपने जीवन की लम्बी
यात्रा तय करनी है। अपने जीवन के बारे में सोचो! अकेली चलोगी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो इस समाज में रास्ते ही तुम्हें खा
जाएँगे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम मन बनाओ तो मैं
किसी जरूरतमन्द नौजवान को अपनाकर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारा
पुनर्विवाह करवाकर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हें इसी घर में
रखकर पूर्वजों के आजीवक धर्म के प्रचार-प्रसार में चला जाऊँगा।...</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वंचित-प्रवंचित
समुदाय के निर्मल हृदय में खुद को मिटाकर भी किसी की जिन्दगी सँवारने की ऐसी
मानवीयता उपजती रहती है। जिस समाज में किसी भोग्या स्त्री को देखते ही पुरुषों की
लार टपकने लगे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे समाज में लेखक ने
इस प्रसंग को रेखांकित कर पाठकों को एक महान संवेदना की ओर प्रेरित किया है। यह
कहानी वस्तुतः रचनाकार के गहन सामाजिक सरोकार को रेखांकित करती है। पर ऐसे सन्दर्भ
के लिए लेखक ने कोई हवाई-महल नहीं बनाया। कोई संयोग उपस्थित नहीं कराया। दाताराम
के आचरण से ही उसके जाति-धर्म का संकेत देकर विधिवत व्यवस्था की। इस क्रम में उसकी
विजातीय बहू में मानवीयता के वैसे उत्कर्ष भरे कि वह भी एक अतियथार्थवादी या
प्रकृतवादी स्त्री की तरह अपने श्वशुर को प्रस्ताव दे बैठी कि आपको दर-बदर कर मैं
अपना जीवन सँवारूँ</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसी खुदगर्जी मुझसे
नहीं होगी। मुझसे पुनर्विवाह आप क्यों नहीं करते</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दोनों ही पात्र पूरी कहानी में जर्जर
परम्परा की सारी वाहियात मान्यताओं और अत्याधुनिक लिप्साओं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विकृतियों की ओर झाँकना नहीं चाहते</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर अपनी-अपनी समझ से निर्धारित मानवीयता
के पल्लू धरे शेष जीवन बिताना चाहते हैं। दोनो ही पात्र की शिक्षा का स्पष्ट उल्लेख
कहानी में नहीं है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर दोनों के ज्ञान की
उज्ज्वलता उनके आचरण में एक-एक हर्फ में स्पष्ट है। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
कहानी पात्रों के चरित्रांकन द्वारा श्यौराज सिंह की उत्कृष्ट जीवन-दृष्टि को
रूपायित करती है। दाताराम और सरवती--दोनो इस हकीकत से मुत्तफिक थे कि किसी
वर्चस्वशाली राजनीतिक पृष्ठभूमि के ब्राह्मण परिवार की बेटी का किसी तथाकथित अछूत
के बेटे से प्रेम-विवाह कर लेना स्वयं में समाज के लिए असहनीय है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऊपर से वह विधवा भी हो जाए</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो उसके मैकेवाले उसे वापस अपने घर तो
नहीं लेंगे। ऐसे में अपने प्रयासों से ही पुनर्विवाह की व्यवस्था बैठानी होगी!
दाताराम की चिन्ता कि पत्नी के पूर्व पति का बेटा ही सही</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">था तो उसके साथ बेटा बनकर! इसलिए वह
सरवती का श्वशुर है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु सरवती अलग ही
राग की विवेकशील स्त्री</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह
कतई नहीं चाहती कि अपने जीवन सँवारकर ऐसे निर्द्वन्द्व श्वशुर को दर-बदर कर दे। पर
समाज तो कभी मानवीय होता नहीं! वह तो रोते हुओं को और रुलाना अपना पुनीत कर्तव्य
मानता है! कानाफूसी चलती रही कि इन दोनो का रिश्ता श्वशुर-बहू का नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ और है! आग और फूस एक ठाँव रहे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो जलना तय है। दोनों में निश्चय ही कुछ
अलग सम्बन्ध है!</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन
तमाम विकृत सोच से निर्लिप्त दाताराम किसी भी तरह सरवती को किसी स्वस्थ पुरुष से
ब्याहकर उसका जीवन सुखी करना चाहता था। सरवती के संग अपने पुनर्विवाह के प्रस्ताव
को अशोभनीय मानता है। इधर सरवती ऐसे ही निविष्ट पुरुष की भक्ति में अपना जीवन
बिताना चाहती है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरे
घटना-प्रसंग के उतार-चढ़ाव की बुनावट में कहानीकार का रचनात्मक कौशल देखते ही बनता
है। पर हाय रे भारतीय समाज! एक अधेर विधुर और युवा स्त्री का सहज जीवन उसे रास
नहीं आया। दैहिक उन्माद और जातिगत दुराग्रह के वशीभूत गाँव के सवर्ण लफंगों ने
बारिश में भीगती उस अकेली स्त्री का न केवल नृशंस बलात्कार किया</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल्कि उसके शरीर पर पाश्विक आघात कर
अपनी राक्षसी वृत्ति और नामर्दगी का परिचय भी दिया। अब ऐसी स्थिति में रचनाकार का
सामाजिक सरोकार बलइयाँ लेने लायक है कि उन्होंने ऐसी विपत्ति झेले अपने पात्रों को
टूटने नहीं दिया। किसी सचेत जीवन-दृष्टिवाले रचनाकार से ही यह सम्भव होता है कि
अपनी रचनाओं में वह सामाजिक यथार्थ की क्रूरता में भी अपने पात्रों के साहस और
मानवीय सरोकार को टूटने नहीं देता। श्यौराज की रचनाओं के पात्र कभी हार नहीं
मानते। क्रूरता के सामने घुटने नहीं टेकते। अन्तिम साँस तक संघर्ष करते हैं। दाताराम
और सरवती ऐसे ही पात्र हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो
ऐसी नृशंसता झेलकर भी जीवन-संग्राम में फिर से जुट जाते हैं। गाँव का जमीन-जाल
बेचकर दूसरे गाँव जाकर फूस के छप्पर तले स्कूल चलाने लगते हैं। पर समाज के </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचित्र ठेकेदारों</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को यह पसन्द नहीं आया। जिस दाताराम और
सरवती का एक भी आचरण किसी मठाधीश को कोई नुकसान नहीं पहुँचाता</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे उसका स्कूल जला डालते हैं। इस हृदय
विदारक दृश्य से बरवश इस कहानी के अन्त में सावित्रीबाई फुले की निश्छलता</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शिक्षा के प्रति उनका ममत्व जीवन्त हो
जाता है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुस्तरीय
घटनाओं का चिप्पी-चित्र (कोलाज) बनाते हुए कहानीकार ने इस कहानी में गन्दी राजनीति</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाति-भेद की नृशंसता</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामाजिक ठेकेदारों का अमानुषिक आचरण और
इस अमानुषिकता को न रोकने की सामाजिक दुर्दशा अपने सच्चे स्वरूप में व्यक्त व्यक्त
हुई है। इस कहानी के पाठक अनुभव करेंगे कि ऐसे समाज में सामुदायिकता का अर्थ अब
वस्तुतः कलंकित हो गया है। यह कहानी एक बार फिर से इस तथ्य को उजागर करती है कि
जिस समाज में पारम्परिकता का अर्थ जातिभेद की अमानुषिता और पदक्रम के दुराग्रह से
संचालित हो</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसकी इकाई होने का
गौरव कोई किस बात के लिए करे! समाज को नई चेतना की ओर उन्मुख करने के लिए यह एक
बेहतरीन कहानी है। इसका सामूहिक पाठ नए अध्येताओं को निश्चय ही नई दृष्टि देगा।
मेरी राय में </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ तो उग ही आते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक इस संकलन की सर्वश्रेष्ठ कहानी </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आग और फूँस</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">श्यौराज
सिंह बेचैन की कहानियों का विषय</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहें
कि एकमात्र विषय विवेकशील मनुष्यता की तलाश है। यही उनकी कहानियों का मूल-सूत्र
है। इसलिए प्रश्नाकुलता उनके यहाँ मुखर रहती है। वे भारतीय समाज के ऐसे अन्धेरे
कोने से जीवन-चित्र निकालते हैं जो पुरातनता के बजाय स्वराज सापेक्ष सभ्य समाज के
स्वप्न और छवियों के बिम्ब निर्मित करते हैं। सहजता</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रवाहमयता और भावकों की चित्तवृत्ति का
स्वाभाविक परिस्कार करती उनकी कहानियाँ कहानीकार की जीवन-दृष्टि का प्रमाण तो देती
हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">;
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सामुदायिक जीवन के सहज विकास की राह के
अवरोधक अन्धेरे को भी चिद्दित करती हैं। वे जब कभी उपेक्षित एवं अछूते विषय या पात्र
की वेदनाएँ उकेरते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साहित्य-संस्कृति
के सामासिक संवर्धन अग्राभिमुख हो उठते हैं। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ तो उग ही आते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संकलन की हर कहानी स्वयं में किसी
उपन्यास का विस्तार लिए हुए है। यह देश की सांस्कृतिक बहुलता तथा साहित्यिक
विविधता का प्रातिनिधिक उदाहरण है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसमें
लगता है कि पात्र पृष्ठों के बाहर आकर पाठकों की चेतना में अपना सच बयान कर रहे
हैं। सृजन-सन्दर्भ का स्वच्छ संज्ञान लेनेवाले पारखी जनों के लिए ये कहानियाँ
स्वागतेय हैं। दाग तो चाँद में भी होते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो
इनमें कोई न कोई दाग लोग ढूँढ सकते हैं। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">श्यौराज
सिंह बेचैन का लेखन सामाजिक संघर्षों का दस्तावेज है। वंचितों के जीवन-संग्राम की
चुनौतियाँ</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भावनाएँ और विचार का
सही-सही लेखा-जोखा इनकी रचनाओं में दिखता रहता है। इस संग्रह की भूमिका में
उन्होंने उल्लेख किया है कि इतिहास में कामगार हाथ के साथ बहुत कुछ बुरा होता रहा
है। अद्भुत इमारतें बनाने वाले कारीगरों के हाथ कटवा लेने की कहानियाँ हम बचपन से
सुनते आए हैं। चकित करनेवाली कलाकृतियाँ देनेवाले</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपनी तीरन्दाजी से भौंचक्का कर करनेवाले
(एकलव्य) जैसे कितनों के हाथ असमर्थ बनाए गए हैं। हाथ कुछ अच्छा करते हैं तो
पारितोषिक पाते हैं। कोई वैसी ही दूसरी कृति न बना दे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसलिए मजदूरों के हाथ काट दिए जाते हैं।
पर हम संस्कृतिकर्मी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेखक</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चित्रकार</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गायक और कला कलाकार हाथों का आह्वान
अच्छी बातों के लिए करते रहे हैं। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित
हाथ के साथ जहाँ इस तरह के विनाशक संस्कार और क्रूर कार्य हुए</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वहीं दुनिया में हाथ का साथ देने में नस्ल</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाति और धर्म का भेद भुलाकर मानव-सेवा
का सकारात्मक काम भी ज्ञान-विज्ञान के विकास से सम्भव हुए हैं। अब कटे हाथ जोड़े जा
रहे हैं। इस वैज्ञानिक प्रयास</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पारम्परिक
दुष्कृति और सामाजिक भेद-भाव के मिले-जुले सृजन से कहानीकार ने हाथ उगाने की
प्रतीकात्मक कल्पना की है। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ
तो उग ही आते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानी में लेखक ने
मनुष्य के क्षतिग्रस्त जीवन में आशा के संचार को आश्वस्तिदायी एवं संवेदनात्मक
भाषा दी है। एक समृद्ध परिवार में दाई का काम करनेवाली स्त्री </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुक्खो</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के बच्चे के हाथ कटने की घटना अवसन्न कर
देती है। एक न्यायसंगत काम करने</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अर्थात
पुलिस तक दंगाइयों की सूचना पहुँचाने के अपराध में जिसके निरपराध पति दंगाइयों के
हाथ मारे जाएँ</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसके जीवन में कोई
सपना तो शेष रह नहीं गया। अपने अबोध बच्चे के साथ वह निरक्षर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु दृष्टि-सम्पन्न दाई खुद को किसी
जाति</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी धर्म की नहीं
मानती। मुसलमान उसे विधर्मी मानते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
हिन्दू</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाति के कारण नीच।
ऐसे में उसके घाव कौन सहलाए! दुख-दर्द को तनिक-सी छाँव</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सपनों की तरफ प्रेरित करने की रत्ती भर
संवेदना किसी के पास नहीं है। किन्तु वह ऐसे समाज में जीवन-बसर कर रही है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ जूठे बर्तन धोने के लिए भी जाति
पूछी जाती है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसकी
सेठानी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्त्री होने के
बावजूद उसके बच्चे को क्रूरता से देखती है। दूसरी तरफ व्यवस्था है कि लकीर का फकीर
बने डॉक्टर गरीब के बच्चे के आपातकालीन इलाज के लिए भी समय-सारिणी को अनुगमन करते
हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिस लापरवाही के कारण उस बच्चे के हाथ
काटने की स्थिति आ जाती है। बच्चे की माँ रुक्खो हाथ कटने की सूचना से दंग तो
अवश्य होती है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर नर्स की झूठी
दिलासा से भोलेपन में आश्वस्त हो जाती हैै कि अस्पताल में कटे हाथ की जगह फिर से
दूसरे हाथ जोड़ दिए जाते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या
ऐसी दवा पिलाई जाती है कि थोड़े दिनों में हाथ खुद-ब-खुद उग आते हैं। इस कुटिलता को
सच मानकर वह दाई रुक्खो अपने बेटे का चेहरा देखते हुए आँसुओं की धारा रोककर दिलासा
देती है--बेटा सुना तुमने</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ
तो उग ही आते हैं!...इस कहानी की यह पंक्ति न केवल उस दाई में एक सपना जगाती है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल्कि एक बड़ी विडम्बना को भी बीच बहस
में लाकर खड़ा करती है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
संग्रह की पहली कहानी है </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घूँघट
हटा था क्या</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">?’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में पाँच सौ रुपए
कर्ज के बदले गिरवी रखे गए एक छोटे-से बच्चे को भोला सिंह की बेटी के साथ दहेज के
सामान की तरह उसकी ससुराल जाना पड़ता है। उसकी मृत्यु के बाद भी उसे वहीं रहना पड़ा।
इस कहानी में सवर्ण समाज की एक दारुण विकृति उजागर हुई है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ स्त्रिायाँ भोग भर की वस्तु समझी
जाती हैं। पकी उम्र के पुरुष अत्यन्त छोटी बच्ची ब्याहकर ले आते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और एक जैविक विकृति को चरितार्थ करते
हैं। सदैव घूँघट में रहने को मजबूर बालाधीन चौधरी की तीसरी पत्नी की अन्त्येष्टि
में शामिल नहीं हो सकनेवाला सेवक बच्चू</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवेली
के अन्य नौकर-चाकर से आहिस्ते से पूछता है--तुममें से किसी ने उनका मुखड़ा देखा था</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुखाग्नि के समय भी घूँघट हटा था क्या</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">?...</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह कहानी न केवल एक दलित बच्चे के
त्रासद जीवन की विडम्बना बयान करती है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल्कि
संवेदना के स्तर पर सवर्ण समाज की घोर विकृति की दर्दनाक कथा को रूपायित करती है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
संग्रह की दूसरी कहानी है </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमशक्ल</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’! </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जाति-विभेद तो श्यौराज सिंह बेचैन की हर
कहानी में किसी न किसी रूप में आता है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु
ध्यान रहे कि जाति-विभेद सम्बन्धी उनकी धारणा कहीं पक्षधरता की जिद नहीं पकड़ती।
सदैव नैतिक और तार्किक होती है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हर
समय विवेकशील चिन्तन से निर्देशित होती है। वे दलितों की जीवन-व्यवस्था के प्रति
दिग्भ्रान्त नारेबाजों के आचरण से खिन्न रहते हैं। उनकी राय में दलित समुदाय के
हित में न तो राजनीतिक दल चिन्ता करता है और न दलित स्वयं। वे मानते हैं कि जब
दलित समुदाय के लोग सामर्थ्य-सम्पन्न हो जाते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो उनके भीतर एक अलग किस्म का
ब्राह्मणवाद पैदा हो जाता है और वह अपने ही समाज के लोगों को अपने हित में औजार की
तरह इस्तेमाल करने लगता है। इस तरह की चिन्ता उनके इस संग्रह की पाँचवीं कहानी </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कार्ड संख्या 2118</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में भी दिखाई गई है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसके नायक अशोक</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना पूरा जीवन दलित</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चिन्तन और दलितों के प्रति चिन्ता करते
हुए बिताता है। मगर! उसकी मृत्यु के बाद पोस्टमार्टम रिपोर्ट से यह हैरानी हुई कि
यह शख्स मरा कैसे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसके शरीर पर तो किसी
गम्भीर चोट के निशान नहीं! फिर पता चला कि वह पानी माँगते हुए मरा था। पर वह प्यास
से नहीं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सदमे से मरा था। सदमा
यह कि उसे मारने आए हमलावर वे नहीं थे जिनके खिलाफ वह दलित-हित में संघर्ष करता था</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे हमलावर वही थे जिनकी भलाई के लिए वह
लड़ता था। वे हमलावर उसकी अपनी ही जाति के थे। श्यौराज सिंह ऐसे उन्मादी और
दलित-द्रोहियों की खबर भली-भाँति लेते हैं।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमशक्ल
कहानी का विषय तो कुछ और है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
इसमें भी दलितों के ऐसे छद्माचार पर विस्तार से विचार करने की गुंजाइश है।
प्रेमराय की बेटी </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सवली</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और नौकर कर्मदास की बेटी </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भोली</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हमशक्ल है। दोनों जुड़वाँ बहनें दिखती
हैं। पढ़ाई-लिखाई में दोनो अत्यन्त मेधावी हैं। प्रेमराय के बेटे प्रकेश और कुछ
अन्य सवर्ण गुण्डों ने भोली के साथ बलात्कार कर उसकी लाश खण्ड-खण्ड कर गायब कर
दिया। इस गायब भोली को ढूँढने की राजनीति में पूरी कहानी बीत जाती है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और अन्त में आकर पता चलता है कि भोली
मिल गई। भोली समझकर जिसके साथ नृशंस बलात्कार किया गया था</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह असल में भोली की हमशक्ल सवली थी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेमराय की बेटी थी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रकेश ने ऐसा जघन्य दुष्कर्म अपनी बहन
के साथ किया था।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरी
कहानी में राजनीतिक पार्टियाँ</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चाहे
वे दलित समुदाय के हितैषी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मसीहा
हों या अन्य</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सब के सब कर्मदास की
गायब बेटी के नाम पर राजनीति करते रहे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पूरी
राजनीति से मानवता</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सत्य</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विवेक</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राष्ट्र-हित...सिरे से गायब रहा। यह
कहानी अतिशय लम्बी है। कहना चाहिए कि इस कहानी में कहानीकार</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उद्दण्ड सामाजिकता और विकृति से इतने
पीड़ित हैं कि उनके कहानीकार पर उनका चिन्तक चढ़ बैठा है। फलस्वरूप कहानीपन को दबाकर
कई बार विचारक</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राजनीतिक विश्लेषक
आगे आ गया है। इस कारण एक गहन संवेदना की कहानी का गसाव थोड़ा ढीला भी हुआ है। पर
यह बड़ी बात है कि कहानी एक बड़े फलक को विस्तार देकर सभी राजनीतिक दलों को नंगा
करने के यत्न मे सफल हुई है। पर ध्यातव्य है कि कहानी के किसी भी अंश में कहानीकार
किसी मनगढ़न्त प्रवचन के फेरे में नहीं पड़े हैं। पिछले तीन दशकों में घटी राजनीतिक
घटनाओं के यथार्थ निरूपण के सहारे ही जनोपयोगी विमर्श को बीच बहस में ला खड़ा किया
है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शैली में लिखी होने की वजह से इस संग्रह
की </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अस्थियों के अक्षर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शीर्षक कहानी बेशक लोगों को श्यौराज
सिंह का आत्मपरक बयान लगे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
इसका अनुशीलन तो कहानी की तरह ही होगा</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्योंकि
ऐसी कहानी का वाचक</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानीकार स्वयं हो</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह हर समय जरूरी नहीं। और</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हो भी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो तटस्थ अनुशीलन में बुराई क्या है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आखिरकार है तो वह कहानी ही! पारिवारिक
विग्रह</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निरक्षर परिवार के
मर्दों का निरर्थक पुशंत्ववादी अहंकार</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्त्रिायों
पर बेवजह अत्याचार...इस कहानी में प्रमुखता से रेखांकित हुआ है। कथावाचक की माँ
अपने पति की दूसरी पत्नी हैं। उनके देवर अविवाहित हैं। पूरे कुनबे को परिवार बनाने
में उस अकेली स्त्री ने जान-प्राण लगा दिया। अपने और सौतेले बेटे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पति और देवर की सारी शुभग इच्छाओं को
ममता से सँवारने में लगी रही</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किन्तु
उन्हें सदैव उनके पति और जुआरी देवर उन अपराधों के लिए प्रताड़ित करते रहे</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो उन्होंने कभी किए ही नहीं। परिवार के
प्रति उनकी निष्ठा का सम्मान नहीं हुआ।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कथावाचक
का सौतेला भाई मन्दबुद्धि है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">स्कूल
के अध्यापक कथावाचक की तारीफ और उनके बड़े भाई की बुराई करते थे। इसके दण्ड में
कथावाचक की पढ़ाई रोक दी गई। उनकी माँ को गाली पड़ने लगी। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरा-तेरा</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का ऐसा फर्क पिता ही करे तो चाचा तो
करेंगे ही! ऐसे विकारों से यद्यपि हमारा समाज अब तीन-चार दशक आगे आ गया है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर हमें यह नहीं भूलना चाहिए कि यह
हमारे अतीत की विडम्बना है। ऐसी परिस्थितियों में भी हमारे देश की रत्नगर्भा माँओं
ने समाज को बहुत कुछ दिया है। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घर
के आतंकी वातावरण में डर के मारे कथावाचक कभी कुछ बोल तो नहीं पाए</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर जब बोलने की स्थिति आई</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब तक बहुत देर हो चुकी थी। ग्रेजुएशन
की डिग्री ले लेने के बाद नौकरी पाकर कथावाचक जब माँ से मिलने पहुँचा</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तो माँ का देहान्त हो चुका था। अपनी
अस्थियाँ भस्म कर वे अस्थियों के ऐसे अक्षर लिखकर जा चुकी थीं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो न केवल कथावाचक के लिए</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल्कि पूरे बच गए समाज के लिए प्रेरक
प्रसंग हैं।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिस्टर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानी एक मामूली मजाक या कि भूलवश की गई
असावधानी की परिणति है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसमें
एक दम्पत्ति का जीवन स्वाहा हो गया। पाल चाचा और ईसाई सिस्टर के वैवाहिक जीवन की
इस दारुण-कथा के बीच प्रयोजनवश मन्दिर-मस्जिद-गिरजाघर का फर्क और दलितों के
मन्दिर-प्रवेश की वर्जना...का उल्लेख भी कहानीकार ने विलक्षणता से किया है। </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वह अम्मा जैसी थी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानी विलक्षण मानवीयता का उज्ज्वल
वर्णन है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसमें ममता ने नायक
के अन्तर्द्वन्द्व को इतना सघन बनाकर उसके सद्पक्ष को विजयी बनाया है। कथानायक के
मन में एक वृद्ध धनाढ्य महिला को ट्रेन से उतारकर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गंगा में स्नान करवाकर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फिर ट्रेन में चढ़ाने के क्रम में
बार-बार पाप और पुण्य का संघर्ष होता है। उस वृद्ध अमीर महिला की पोटली लेकर भागने
की धारणा का संघर्ष उसके भीतर बैठी उसकी मान्यता से होता रहता है और अन्ततः जब वह
तय करता है कि अब पोटली लेकर भागना ही है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब
उसे निबोलियाँ बेचने जाती अपनी अम्मा के साथ की गई यात्रा की याद आती है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब किसी ने उसकी पोटली गायब कर दी थी!
उस वक्त उसे अपनी अम्मा की तकलीफ याद आई</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
सोचा कि यह वृद्ध महिला बेशक अमीर हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर
इसे वैसी तकलीफ न हो</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी
उसकी अम्मा को हुई थी</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
उसने पोटली गायब करने का विचार त्याग दिया।...पर इस कहानी का अन्त आते-आते यहाँ भी
एक विचित्र विसंगति आ गई। इतनी सुन्दर</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतनी
सुशील</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इतनी धर्मपरायण स्त्री
भी उस बच्चे से सारी मानवीय जिज्ञासा--माता-पिता का काम-धाम</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाई-बहन की संख्या</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसकी पढ़ाई-लिखाई...कर लेने के बाद
अन्तिम सवाल दागना नहीं भूली कि </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेरी
जात क्या है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">?’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और यह अन्तिम सवाल इस
कहानी को फिर से सामाजिक चिन्ता के एक विचित्र मोड़ पर लाकर खड़ा कर देता है।</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कई
वर्ष पूर्व छपी श्यौराज सिंह बेचैन की कहानियों के संग्रह </span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भरोसे की बहन</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर मैंने अपनी राय बनाई थी कि वे एक
विवेकशील दलित-चिन्तन के कवि</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानीकार</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचारक हैं। उनकी दृष्टि में
सम्पूर्ण सवर्ण समाज दलित-विरोधी नहीं हैं। यह बात उनकी कहानियों में खड़े अनेक
सवर्णों के चरित्रांकन से स्पष्ट होता है। उनकी कहानियों के ऐसे पात्र जब-तब
दलितों एवं स्त्रियों के समर्थन में अपनी चेतना-सम्पन्न अभिव्यक्ति देते रहे हैं।
इसके विपरीत उनकी दृष्टि में मौका पाकर दलित भी दलितों के शत्रु हो जाते हैं। उनका
यही विवेक दलित-चिन्तन को बड़े मुकाम तक पहुँचाने की दृष्टि स्पष्ट करता है। उनकी
कहानियाँ भावकों को उद्वेलित कर उनकी चेतना को झकझोड़ती है।</span></span></p><span style="color: #2b00fe;">
</span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हाथ
तो उग ही आते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहानी-संग्रह तक
आते-आते ऐसा प्रतीत होता है कि उनकी कुछ कहानियों में उनका विचारक कहीं-कहीं उनके
कहानीकार को दबाने लगता है। यद्यपि वे विचार न तो भ्रामक होते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">न कहानी को आहत करते हैं</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर कहानियों में कहानी की अपनी ही
वैचारिकता प्रखर रहे तो भाव-सम्प्रेषण प्रभावशाली से होता है</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">; </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अधिक सूचनात्मक</span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विश्लेषणात्मक होने से प्रभाव शिथिल
होने का जोखिम बढ़ जाता है। कवि-कथाकार-चिन्तक श्यौराज सिंह बेचैन को इस नए संग्रह
के लिए बधाइयाँ।</span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span lang="HI" style="font-family: "Yatra One"; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"></span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;"><span style="font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-font-family: "Yatra One";"> </span></p>
<p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-28362232221772139942022-07-29T19:29:00.001+05:302022-07-29T19:29:59.221+05:30<p style="text-align: center;"><b><span style="font-size: x-large;"><span style="color: #741b47;"><span style="font-family: Yatra One;">लाशऊर को शऊर की तालीम </span></span></span></b></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">हिन्दी के वरिष्ठ कवि उपेन्द्र कुमार के पहले कविता-संग्रह ‘बूढ़ी जड़ों का नवजात जंगल’ (सन् 1980, आकांक्षा प्रकाशन, नई दिल्ली) में उनकी उनतीस कविताएँ संगृहीत हैं। सन् 1970-80 तक के दस वर्षों में लिखी गई इन कविताओं में न केवल एक युवा मन की उत्तेजनाएँ भरी हैं, बल्कि समसामयिक चुनौतियों से भरे कथ्य और कविता के मुहावरे इनकी गहनता को पुष्ट करते हैं। सृजन सम्बन्धी कवि-घोषणा ‘कविता मेरे लिए वर्तमान व्यवस्था के विरुद्ध व्यवस्थित ढंग से लड़ने के लिए व्यवस्था-प्रदत्त एक हथियार है’ का सावधान संज्ञान लेते हुए उस दौर के शिखरस्थ कवि हीरानन्द सच्चिदानन्द वात्सायन अज्ञेय ने सम्मति दी कि ‘कवि का यह कथन अवश्य भविष्य द्वारा परीक्षणीय रहेगा...यह भी कवि-कथ्यों का चालू मुहावरा तो है, पर जिसने व्यवस्था की रक्षा की शपथ भी ली हो, उसके मुँह से कुछ दूसरा अर्थ रखता है।’ अज्ञेय के सम्भावना-वक्तव्य को कवि उपेन्द्र कुमार ने चुनौती के रूप में ग्रहण किया और अपने आगे की रचना-प्रक्रिया में गम्भीरतापूर्वक इसका सम्मान किया। उस वक्त उनकी आयु तीस वर्ष के आसपास थी और ये कविताएँ बीस से तीस वर्ष की आयु के बीच लिखी गई थीं। आपातकाल की त्रासद स्थितियों से बाहर निकलकर भारतीय नागरिक ने कांग्रेसी सत्ता की तख्ता-पलट और मध्यावधि चुनाव का ताण्डव देख लिया था। राष्ट्रीय मूल्य-मान की रक्षा का सपथ लेकर उपेन्द्र कुमार रक्षा मन्त्रालय में प्रशासनिक सेवा में तैनात थे। भारतीय लोकतन्त्र के दिशा-सूचक मूल्यों की रक्षा की कागजी घोषणाओं और राजनीतिक आचरणों की विसंगतियाँ उन्हें निरन्तर उद्वेलित करती थीं। उन्हें कल की झाड़ियाँ बढ़कर जंगल हो गई दिखती थीं, मगर सामुदायिक जीवन में जंगलराज कायम करनेवाले राजनीतिज्ञ मजे में दिख रहे थे। उन्हें साफ दिख रहा था कि ‘उपदेश देते हैं बगुले/नीति बनाते हैं सियार/मेमना करता है पुकार--मैंने नहीं जुठाया पानी...।’ भारतीय लोकतन्त्र के रक्षक बगुला, सियार और स्वार्थ-संलिप्ति में हिंसक हो जाने और ‘लोक’ को मेमना बना देने की तरकीब को वे सूक्ष्मता देख रहे थे; लोकतन्त्र के महापुरुषों को वे अपनी पेटी में सूरज को बन्द करते हुए देख रहे थे। पूरी धरती को एक समान ऊष्मा देने की नीयत से प्रकट हुए जिस सूरज को, अर्थात् वृहत्तर नागरिक जीवन के समस्त सुख-सौरभ को, पवन-पानी-प्रकाश को जो महापुरुष अपनी निजी सम्पत्ति बना लेने में तल्लीन थे, उन महापुरुषों पर उपेन्द्र कुमार धिक्कार उठे--‘हमारे सूरज माँगने पर/दिखाया तुमने वह प्रकाश जो/तुम्हारी खिड़कियों-दरवाजों से छनकर/बाहर आ रहा था।’ लोकतन्त्र के रक्षकों को वे इस तरह आइना दिखा रहे थे। सम्भवतः इसीलिए उस दौर की प्रसिद्ध कवयित्री अमृता प्रीतम ने इस संग्रह के सम्बन्ध में लिखा कि ‘जब किसी शहर की, किसी प्रान्त की, किसी देश की ऊँचाइयाँ खाली पैडस्टलों से नापी जाने लगें, तो चेतना तड़पकर जो कुछ जड़ता से कहती है, वही सुलगते हुए हरफ ये नज्में हैं...ये नज्में नफरत ओढ़े, लपेटे, बुतों के बीच जेब से गिरी हुई एक गुलाबी मुस्कान को खोजने का यत्न है, इसलिए यह यत्न हम सबको मुबारक है।’</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">उपेन्द्र कुमार को अपने लेखन के शुरुआती पल में ही उस दौर के विशिष्ट रचनाकारों का ऐसा उदार स्नेह यूँ ही नहीं मिल गया। साहित्य की प्रचलित खेमेबाजी से निर्लिप्त रहकर उन्होंने साहित्यिक सामन्तों को अपनी सीमा भी दिख दी। सदैव अपने समय के सामुदायिक जीवन के गर्हित यथार्थ पर चिन्तन करते रहे और लिखते गए। उसका एक नुकसान भी उनको हुआ। अनुभूत सत्य की अभिव्यक्ति के लिए वे इतने बेचैन रहने लगे कि अनूभूति को कौशल की आवाँ में पकने की सुविधा नहीं दे पाए। इस कारण कविताई में तनिक अतिकथन के शिकार भी हुए। पर व्यंग्य, धिक्कार, फटकार, धमकी देकर कविता द्वारा जनचेतना को उद्बुद्ध करने का यत्न उन्होंने सदैव किया। परिवेश के त्रासद जनजीवन के भविष्य की चिन्ता में वे कुपित व्यंग्य और आत्मबल की घोषणा के साथ समकालीन समाज को आशान्वित करते रहे--‘कौन कहता है अब/रोशनी नहीं होगी/जरा मेरी उँगलियाँ/तो जलाना यारो!’ चतुर्दिक अन्धकार और हताशा के बावजूद यह घोषणा नागरिक-चेतना को उद्बुद्ध करने का कवि-उद्यम है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">अपनी समस्त ऊर्जा के साथ यहाँ कवि पुरजोर साहस और सकारात्मक दृष्टिकोण के साथ भविष्य की सुरक्षा के प्रति आश्वस्त दिखते हैं; रोशनी नहीं होने की आशंका में वे मोमबत्ती या माचिस या मशाल की तरह अपनी उँगली जला लेने का आह्वान करते हैं। जनसामान्य को उद्बुद्ध करने का यह अद्भुत काव्य-कौशल है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">इस संग्रह का आमुख में कविता की सहज सम्प्रेषणीयता के लिए सुविख्यात कवि भवानीप्रसाद मिश्र ने उपेन्द्र कुमार को विचार को प्रेरणा की तरलता देकर जीवन्त लय में प्रवाहित करनेवाले और फिर उस प्रवाह को टूटने-बिखरने से बचानेवाले के रूप में देखा। उपेन्द्र कुमार की कविता में गम्भीरता और व्यंग्य के सुसंगत आनुपातिक संजोग देखकर भवानीप्रसाद मिश्र ने आश्वस्त होकर इन कविताओं को समकालीन गण्य कविता का अंश माना।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">स्वाधीन भारत की स्वदेशी सत्ता के तिलिस्म में वस्तु-प्रसंग-मूल्य के रहस्यमय परिवर्तन को देखकर किंचित क्लेश से उन्होंने लिखा कि--‘उड़ाए तो गए थे/केवल कबूतर/क्या करें/इन लौटे हुए कौवों के झुण्ड का/बोई तो नहीं गई थी/नफरत कभी/कौन काटे इस उगी फसल को?’ कविता वस्तुतः कवि की काव्य-दृष्टि और जनसरोकार को मुखरित करती है। बीसवीं सदी के ढलते चरण में देश की जैसी स्थिति बन गई थी, स्वातन्त्रयोत्तर काल की लोकतान्त्रिक सरकार ने जनता को जिस तरह छला था, प्रलोभन देकर जिस तरह सामुदायिक जीवन को वंचना का शिकार बनाया था, सब के सब झूठे साबित हुए। शान्ति के प्रतीक कबूतर उड़ाए तो गए, पर लौटकर आ गए दूसरों का आहार झपटनेवाले कौवे। समाज में प्रेम बाँटने के बदले नफरत की खेती होने लगी। लोकतान्त्रिक चेतना मुखर करने का नारा लगानेवाली स्वदेशी सरकार और शासन व्यवस्था नफरत और क्रूरता बाँटने लगी। ‘क्रान्ति’ के ध्वजवाहक रेल-लाइनों पर बिछें, प्रदर्शनों में शामिल हों, डण्डों के आगे रहें, वर्दीधारी भाइयों की संगीनों पर टंगे रहें...सत्ता इसका संज्ञान भूल गई थी। पर कवि की आशा नहीं टूटी। लाख अन्याय, शोषण, हिमपात, भूस्खलन, बाढ़, सूखा, महामारी, भ्रष्टाचार, अभाव, अकाल से जर्जर होने के बावजूद उनके आन्दोलनकारी अपनी माँ को आश्वासन देते हैं--‘मेरी माँ/आँसुओं और खून से लथपथ/अपने आँचल को देख/मत रो/हिरण्यगर्भा धरती/और एक बार सह ले तू/यह असह्य वेदना/शायद तेरे गर्भ से पुनः/उदित होना चाहता है/सत्यम शिवम का सूरज।’ जीवन के लिए ऊष्मा अरजने के जिद्दी कवि उपेन्द्र कुमार कारुणिक विपत्तियों के बीच भी आशा और प्रेम के दीप के साथ निरन्तर अपनी कविताओं में आगे बढ़ते रहने की आस्था जगाते हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">अपनी बासठ ग़ज़लों के संकलन ‘अपना घर नहीं आया’ (सन 1991, पुस्तकायन, नई दिल्ली) की भूमिका में उन्होंने स्वीकार किया कि ‘जीवन में मैं जब भी रोया हूँ, मेरी कविता मेरे साथ रोई है; मैं जिन बातों से क्रुद्ध हुआ हूँ, मेरी कविता ने भी उस पर भृकुटि तानी है। जब हँसा हूँ तो मेरी कविता भी मेरे साथ-साथ हँसी है। जीवन के सहारे मैं कविता तक पहुँचा हूँ और कविता के सहारे मैंने जीवन को समझने की मैंने कोशिश की है।’ इस संकलन की ग़ज़लों में व्यक्त उनका दर्द उनकी इस चेतना का प्रमाण है कि कोई कविता बेशक कवि के जीवन का कारण न बने, पर कविता यदि उनके होने का एहसास दिला दे, आश्वस्ति दे, तो कविता की सार्थकता यहीं पूरी हो जाती है। वस्तुतः हर समय की कविता परम-चरम उद्देश्य सामाजिक सरोकार की सघनता और लोकहित की सतत चिन्ता रहती है। कवि की स्वानुभूति को यही चिन्ता व्यष्टि से समष्टि में प्रवेश देती है। ‘बाहर चमक-दमक खुशियों की, भीतर है दुख का अँधियारा/गाँवों के इस देश में आए, ढंग बदल कैसे शहराती/प्रजातन्त्र की दुल्हन जैसे, रौनक काले पैसे की/कैसा है ये दूल्हा आखिर, कैसे-कैसे बाराती?’ लोकतन्त्र की जिस आभा में सामाजिक जीवन और ग्रामीण समुदाय को वंचना का शिकार बनाया जा रहा था; सामान्य नागरिक की चेतना में चकाचौंध उत्पन्न कर उसे अपने उद्देश्य से भटकाया जा रहा था; उन्हें अपने सपनों से दूर करने की तरकीब रची जा रही थी; काले-धन का बोलबाला बढ़ रहा था; ऐसे में उपेन्द्र कुमार की यह व्यंग्यात्मक उक्ति उनके जनसरोकार को रेखांकित करती है। ‘हमने अपने जीवन में हर क़दम पर देखे हैं, जाने किस कदर तूफाँ/क्या मिजाज है अपना जिस पर आज तक यारो कुछ असर नहीं आया/जिन्दगी की राहों में बस्तियाँ कई आईं, अपना घर नहीं आया।’</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">अपनी पूरी कविताई में उपेन्द्र कुमार को ‘अपना घर’ पदबन्ध की तलाश रही है। अपना घर उनकी दृष्टि में एक खास परिभाषा के साथ उपस्थित होता है, जहाँ घर के सुखद, मनोरम सौविध्य की कामना रहती है, पर गौरतलब है कि इसमें यह ‘अपना’ शब्द उन्हें आत्मकेन्द्रित नहीं करता, वे पूरे सामुदायिक जीवन के रहवास को भी ‘अपना घर’ का विस्तार देते हैं। विवेचक चाहें तो यहाँ अतियथार्थवाद की इकाई भी ढूँढ सकते हैं और यथार्थवाद की समग्रता भी। क्योंकि घर का अर्थ अब पूरी तरह सुरक्षित स्थान नहीं रह गया है, जहाँ सब कुछ के बावजूद, सारे सगे-सम्बन्धियों और सारी सुविधाओं के बावजूद, आदमजात के सिर सर्वदा आतंक मँडराता रहता है। अत्यधिक से अत्यधिक पा लेने के उद्योग में निरन्तर हिंस्र होते जा रहे आखेटक बन्धुओं के प्रकोप से खुद को बचा पाने की आशंका आज के नागरिकों को अपने घर में भी सताती रहती है। आज का मनुष्य इस बचाव की चिन्ता में कई बार स्वयं को भी ढूँढने लगता है। चाहत के इस आधिक्य में कवि को मनुष्य से मनुष्य को जोड़ने का काम करनेवाले पुल टूट गए-से दिखते हैं। अर्थात् सामुदायिक जीवन की अर्थवत्ता नष्ट, अर्थात् सामाजिकता निरर्थक; फिर लोकतन्त्र और जंगल-राज्य में क्या फर्क़ रह गया? ‘वह जो पुल था, आजकल टूटा हुआ है/आना-जाना उस तरफ छूटा हुआ है/...उठ ही जाते हैं क़दम उनकी तरफ/जिनसे मिलना आजकल छूटा हुआ है।’ सम्बन्ध-मूल्य एवं सम्पर्क-सूत्र के लोप से अपनों के पराए हो जाने, अपनों से कटकर एकाकी हो जाने की इस सामुदायिक पीड़ा की अभिव्यक्ति कवि के जनसरोकार का द्योतक है। ‘सब भागने लगे थे फिर अपने घरों की ओर/कितने बिदक गए थे वो जलते मकान से/ये महल देखकर ही बहल जाइए कि ये/उजड़ा हुआ खड़ा है मगर आन बान से/...ऐ देश अब ठीक ग़लत का नहीं है सवाल/सब लोग जी रहे हैं तेरे संविधान से।’ आजादी और स्वदेशी शासन-व्यवस्था में साँस ले रही जनता को जब द्रोह-दंगों का ऐसा वातावरण दिखाया लाने लगा था, जहाँ उसे हर साँस आतंक के साए में खींचनी पर रही थी, एक दूसरे को आहत करने की पद्धति बदस्तूर कायम हो गई थी, सारी परम्पराएँ एवं नैतिकता सिरे से गायब थीं, वहाँ संविधान का मूल्य भी कहाँ सुरक्षित था! यहाँ लोगों के संविधान से जीने का उल्लेख भी सत्ता द्वारा संविधान की अवहेलना को रेखांकित करता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">अपनी छियालीस कविताओं के संग्रह ‘चुप नहीं है समय’ (सन् 1996, शुभकामना प्रकाशन, दिल्ली) के पुरोवाक् में कवि ने लिखा है कि ‘कविता मनुष्य की, मनुष्यता की, पहचान होती है। आदमी को आदमी से; पेड़-पौधों, जमीन, आकाश-पाताल, चाँद, सूरज, सितारों से जोड़ती है कविता। यह मनुष्य के जीने की उत्कट इच्छा की पहचान होती है, तो साथ ही उसकी अपराजेयता का प्रमाण भी। जीवन के हर दुख-सुख की साक्षी। सत्य की सनातन, निरन्तर खोज का नाम है कविता, जो भावुकता के चरम शिखर पर चढ़ती तो है परन्तु बुद्धि की मशाल सदा हाथ में लिए हुए।’ इस संग्रह की कविताएँ कवि-कथन की उक्त पंक्तियों को पुष्ट भी करती हैं। दुहाई दी जानेवाली देश-दशा, इतिहास, परम्परा, शासन-व्यवस्था...सब कुछ की धज्जियाँ उड़ाते, दुर्गति करते व्यवस्थापतियों के आचरण से वे खिन्न हो उठते हैं। कर्तव्य के प्रति संरक्षकों का ऐसा घृणित नैराश्य कवि को पीड़ित करता है। किन्तु यह ‘पीड़ा’ उनकी निजी भर नहीं है--‘पीड़ित हैं सब/सोच के उत्पात से/बहुत-सी चीजों के/बिगड़े अनुपात से।’ अर्थ, नीति, विवेक, जीवन, वस्तु, परम्परा, विरासत...जैसे समस्त मूल्यगत प्रसंगों से विरत, किन्तु आत्मसुखलीन देवताओं के पण्डे उन्हें लोभ-मोह-अविवेक के पुजारी और विरासत के ध्वंसक दिखते हैं। सामुदायिक जीवन-व्यवस्था को बाजार और मनुष्य को संख्या में तब्दील कर देनेवाले लुब्ध व्यापारियों का झुण्ड उन्हें आक्रामक दिखता है। ‘मूल्यों के ये व्यापारी/करते हैं घोषित/गलत था सारा अतीत/कौटिल्य का अर्थशास्त्र/महज एक धोखा है/और सारे पण्डित महात्मा/मात्र अव्यावहारिक स्वप्नदर्शी/...कि अब यहाँ/नहीं है कोई राष्ट्र/नहीं है कोई देश/है तो है/केवल एक बाजार/सौदागरों के स्वागत में/हिमालय से कन्याकुमारी तक फैला हुआ/जिसमें लोग नहीं रहते/रहती है संख्याएँ।’ गौरतलब है कि इस संग्रह की सारी ही कविताएँ सन् 1996 से पहले लिखी जा चुकी थीं, जब बाजारवाद का चलन इस देश में बहुत पुराना तो नहीं हुआ था, किन्तु अपने आक्रामक स्वभाव से क्रियाशील हो चुका था, नागरिक को संख्या में तब्दील कर देने का उद्यम मुखर था, सत्ता चुप और जनता हतप्रभ थी। इस दारुण दुर्दशा से कवि पीड़ित हुए। पूर्वजों के अवदान को किनारे कर, राष्ट्र और देश के हित को परे कर, सिर्फ अनैतिकता और आर्थिक मानदण्डों पर निहित व्यापारिक स्वार्थों द्वारा, आकर्षक विज्ञापनों की रंगीनी, जुलूस की आयातित प्रशंसा से व्यथित होना जायज ही था। इस निजी व्यथा को उन्होंने आम मनुष्य की तरह एक राष्ट्रीय भूल की तरह देखा।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">अपनी इक्यावन कविताओं के संकलन ‘प्रतीक्षा में पहाड़’ (सन् 1998, नेशनल पब्लिशिंग हाउस, नई दिल्ली) में भी उपेन्द्र कुमार इसी तरह भारतीय समाज के जीवन-व्यवस्था की उखड़ी-बिखरी दशा सुधारने में चिन्तित दिखते हैं। अपनी कविताओं में वे जब कभी अपने लिए चिन्तित दिखते हैं तो उनका ‘स्व’ कोई और नहीं पूरे देश का ‘स्व’ है, प्रवंचन के शिकार समुदायिक जीवन की त्रासदी में उन्हें साफ दिखता है कि सत्ताधीश, राजकीय बुद्धिजीवी, प्रशासनिक अधिकारी, हिसाब-किताब रखनेवाले लेखाधिकारी...सब के सब बही-खाते समेट चुके हैं। समेटने से पहले वे जनता के हिस्से का पवन-पानी-प्रकाश सब कुछ अपने पक्ष में बटोर चुके हैं--‘वो सब कुछ/जो बटोर सकते हैं/उनके हाथ/और मनाया जा रहा होगा जश्न/तब जो होगा शेष/वही होगा/हमारा हासिल!’ इस ‘हासिल’ से कवि की मुराद वैसी बची-खुची चीजों से है, जो वस्तुतः है ही नहीं। और, जो बचा ही नहीं, वही उनके हिस्से में आया। ऐसे सांकेतिक हासिल के हिस्सेदार, सामान्य-जन की पीड़ा से कवि व्यथित हैं।
यात्रा, कवि उपेन्द्र कुमार के जीवन का एक अहम शगल है। इस ‘यात्रा’ के प्रति उनकी राय है कि ‘यात्राओं में/गन्तव्य तो/सदा होता है/सहयात्री/अनभिज्ञ, फिर भी/चलते जाते हैं/अदृश्य की तलाश में...।’ इस अदृश्य की तलाश में कवि का चलता जाना, जीवन की यात्रा भी है। और इसी यात्रा में एक ‘पहचान का डर’ रेखांकित होता है; क्योंकि ‘क्या-क्या करतब/करता है आदमी/पहचाने जाने के डर से/दूसरों द्वारा/पहचान लिए जाने के/डर से भी ज्यादा/स्वयं द्वारा/पहचान लिए जाने का डर/कितना बड़ा होता है?’ परन्तु खेद है कि दूसरों के लिए खाई खोदने वाले व्यक्ति स्वयं के लक्ष्य हो जाने के भय से तो परेशान रहते हैं कि कहीं मैं पहचान न लिया जाऊँ, यहाँ तक कि घात लगाए फिरते आतंकी भी पहचान लिए जाने के डर से आक्रान्त रहते हैं। ‘मंजिलों से मुक्ति’ शीर्षक एक कविता इस संकलन में एक तरह से गीता का सन्देश देती दिखाई देती है कि अपने मार्ग की सही पहचान मनुष्य खुद कर ले, अपने रास्ते खुद समझ ले, अपने आचरणों को खुद सहेज ले तो कैसा बेहतर वातावरण बने--‘कौन चुनता है/मार्ग? कभी-कभी आदमी के आगे/वे स्वयं आ जाते हैं/और हम उन्हें ही गन्तव्यों के/सारथी समझ/गले लगा लेते हैं।’ रास्ते, गन्तव्य, भटकन...इन सब के लिए मनुष्य स्वयं को कभी जिम्मेदार नहीं मानते, जबकि वे होते ही हैं। दुर्बुद्धिवश इस जिम्मेदारी के समय इनकी सही पहचान नहीं हो पाती, मनुष्य अपने विवेक पर संयम नहीं रख पाते। बेशक वह इस अहंकार में रहता है कि रास्ता उसने खुद चुना, किन्तु गीता में कहा गया है कि ‘अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्/विविधश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पंचमम्।’ किसी भी कार्य के पूरा होने में कर्ता का अंशदान पंचमांश ही होता है। चार पंचमांश का श्रेय तो अन्य घटकों को है। पर मनुष्य पूरे का पूरा श्रेय लेकर अहंकार में डूबा रहता है। सचमुच यदि अपने विवेक से मनुष्य सामने आए मार्ग का चयन स्वयं करे तो परिवेश में कोई विसंगति आए ही नहीं।
उपेन्द्र कुमार की सन्तावन गजलों के संग्रह ‘खुशबू उधार ले आए’ (सन् 1998, किताबघर प्रकाशन, नई दिल्ली) का स्वागत करते हुए प्रख्यात कथाकार कमलेश्वर ने लिखा है कि ‘उपेन्द्र ने जगह-जगह अपने और समय के मन और इच्छाओं को टटोला है और बात के जरिए शुभ की तलाश करते हुए या शुभ के लिए सवाल उठाते हुए अपनी बात को दाहक प्रतिरोध के सीमान्तों तक पहुँचाया है।’ कथाकार कमलेश्वर की तरह कहने में कोई दिक्कत किसी को नहीं होनी चाहिए कि उपेन्द्र कुमार की इन गजलों में सूरत बदलने की चेष्टा दिखती है। समय की विपरीत परिस्थितियाँ झेलने का क्रोध तो उनके यहाँ बरवक्त दिखता है, हताशा या निराशा कभी नहीं दिखती। ‘कुहरे से ढँका हुआ यारो कैसा ये सवेरा देखा है/जो बीत गई है रात मगर हर ओर अन्धेरा देखा है/...क्या-क्या एहसास दिलाते हैं, क्यूँ तोड़ न दें ये दर्पण हम/हमने तो इन्हीं आइनों में टूटा हुआ चेहरा देखा है।’ लोकतान्त्रिक व्यवस्था में जीवन-बसर करने वाले नागरिकों के खण्डित चेहरे प्रस्तुत करनेवाले इस आइने, अर्थात् अधिकारियों और व्यवस्थापतियों पर यह नागरिक क्रोध प्रेरणास्पद है। लोकतान्त्रिक व्यवस्था के रक्षक उन्हें रक्षक नहीं, भक्षक लगते हैं, टूटे आइने में जनता का खण्डित चेहरा दिखानेवाला घटक। ऐसे लोकतन्त्र के दर्पण में अनाज पानी की स्वघोषित देवताओं से, टूटे हुए चेहरे से अलग होने की, इस दर्पण को बदल लेने की प्रेरणा देती हैं ये ग़ज़लें। उनकी ग़ज़लें क्षणानुभूति के सुख-सौरभ और दुख-दुविधा का भी संज्ञान लेती हैं। ‘सावन के मौसम में जब भी चमक-दमक कर आई धूप/बैठ गई बादल के रथ पर होने लगी पराई धूप/...नजर कहीं ना लग जाए फिर उसकी प्यारी दुल्हन को/भादो ने ले जाकर जाने हमसे कहाँ छुपाई धूप!’ भारत की किसानी संस्कृति में बारिश बेहतरीन मौसम माना जाता है। सावन-भादो के मौसम की चमक-दमक से धूप के चले जाने का यह रूपक एक बड़ी ध्वनि की ओर इशारा करता है कि उन्हें धूप के छुप जाने का कचोट है, सावन से तकलीफ नहीं। यह क्षणिक आवेश है। इसमें बारिश के प्रति कोई विरोधी भाव नहीं। इन गजलों पर विस्तार से बात की जा सकती है।
उनकी इक्यावन महत्त्वपूर्ण कविताओं के संग्रह ‘गान्धारी पूछती है’ (सन 2000, पुस्तक सदन, दिल्ली) की छोटी-सी भूमिका लिखते हुए श्रेष्ठ कवि केदारनाथ सिंह ने लिखा है कि ये ‘समकालीन सन्दर्भों से उपजी ऐसी कविताएँ हैं जो फिर से नए सवाल उठाती हैं। किसी कवि के लिए यह अपने आप में बड़ी बात है कि उसके सृजन में प्रश्नों से जूझने की एक लगातार कोशिश दिखाई देती है।’ कवि उपेन्द्र कुमार वस्तुतः प्रश्नाकुलता के कवि हैं। ये सवाल वे न केवल खुद से, बल्कि जनता और सत्ता से जब-तब करते रहते हैं। कई बार उन्हें अपना वर्तमान समय और परिवेश चुप दिखता है, तो वे इतिहास, पुराण एवं मिथकीय प्रसंगों में जवाब ढूँढने पहुँच जाते हैं। मिथकीय एवं पौराणिक प्रसंगों के रूपक उनकी काव्य-दृष्टि को अत्यधिक सुविधा देती है। मिथकीय भावलोक अक्सर आधुनिक सवालों के उत्तर सहजता से दे भी देते हैं। इन्हीं बिम्बों-प्रतीकों के सहारे वे गान्धारी-धृतराष्ट्र संवाद के रूपक द्वारा मनुष्य की अत्यन्त घृणास्पद लिप्सा व्यक्त करने में सफल होते हैं। आज के मनुष्य का सहज स्वभाव यही कि वह अपने अगोचर को वैसा नहीं देखता जैसा वह होता है, उसे वह वैसा मान लेता है, जैसा वह चाहता है, और उसकी सत्यता पर आग्रहपूर्वक मुहर भी लगाता है। मनुष्य की ‘प्रतिबद्धता’ यहीं से स्पष्ट होती है--‘कैसा जवान/निकला है दुर्योधन?/पूछा गान्धारी ने/अपने सम्राट से/बहुत सुन्दर/लम्बा ऊँचा/गठा बदन/सिंह-सा वक्ष/हाथी का बल/हस्तिनापुर का/सर्वोत्तम युवराज/सुनती हूँ/बहुत सुन्दर हैं/वासुदेव कृष्ण/हाँ, परन्तु दुर्योधन का/वर्ण है ज्यादा गोरा/व्यक्तित्व ज्यादा वीरोचित/कैसे जाना?/उनकी आवाजें सुन।’ गान्धारी-धृतराष्ट्र के इस विचित्र संवाद से एक बड़े परिदृश्य की तरफ इशारा किया गया है। कुछ भी देख सकने में असमर्थ दो व्यक्ति अपनी पक्षपाती दृष्टि से अपने पुत्र को कृष्ण से भी ज्यादा सुन्दर और शक्तिमान और हस्तिनापुर के सर्वोत्तम युवराज मानते हैं। वे वैसा कुछ भी नहीं देखते जो हस्तिनापुर देखता, सोचता, चाहता है। वैसा कुछ भी सुनना, मानना, चाहना उनके बस में नहीं है, अपनी सन्तान को सत्तासीन होने के सिवा वे कुछ भी नहीं सुनना चाहते। गत शताब्दी के अन्तिम चरण, अर्थात् इस संकलन के सृजन-काल के राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक व्यवस्थाओं के मूल्य-विरोधी, विवेक-वधिक अनुशासकों के चरित्र का इससे बेहतर रूपक और कुछ भी नहीं हो सकता था। परवर्ती अनुशासकों ने भी अपने पूर्ववर्तियों के चरित्र का अनुगमन किया। बीते समय के राजनीतिज्ञों ने अपने कुटुम्बों के हित-साधन के लिए राष्ट्र एवं जनजीवन के साथ जितने भी धोखे किए हैं, उन पर ऐसा व्यंग्यात्मक प्रहार प्रशंसनीय है। राजनीति के बाजीगरों की चाल-ढाल ने नागरिकों को भी तनिक हैवानी सिखाई है। उस हैवानी की जड़ें खोदने का उपेन्द्र कुमार का कौशल ‘छतरियाँ’ शीर्षक कविता में एकदम अनूठा है--‘समुद्र के पार से/आई हवाएँ/रूपान्तरित कर स्वयं को/वर्षा की बूँदों में/बरसती हैं जब हमारे सिरों पर/तो तानते हैं/उनके विरुद्ध हम/अपनी छतरियाँ।’ ये छतरियाँ तानते हुए हमारे बुद्धि-विचार में सिर्फ उन बूँदों की चोट या उससे भींग जाने का डर रहता है। हमें उस बादल और हवा के सुदीर्घ समुद्र-यात्रा की थकान या विफलता के अवसाद की कोई परवाह नहीं होती। ‘...मेरे लिए/सबसे विस्मयकारी सूचना है--/सुबह जो आदमी मिला था/चौराहे पर/भीख का कटोरा लिए/वह एक खाते-पीते घर का/बुजुर्ग है।’ यह पंक्ति, महज एक सूचना नहीं, हमारे समय के सामुदायिक जीवन का तथ्य है; ऐसे बुजुर्गों की बड़ी संख्या हमारे समाज में है, जो कई समुद्रों के पार की यातनादायी यात्रा तयकर अपनी सन्तानों के जीवन में रंग भरते हैं, पर समय आने पर उनकी सन्तानें उन्हें अपने शरीर पर नहीं टिकने देतीं, उसके स्पर्श तक को रोकने के लिए छतरियाँ तान लेती हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">उपेन्द्र कुमार की चुनी हुई छियालीस कविताओं के संग्रह ‘उदास पानी’ (सन् 2002, शिल्पायन प्रकाशन, दिल्ली) में बीसवीं शताब्दी के अन्तिम चरण में मुखर हुए विमर्शों के स्पर्श आसानी से मिल सकते हैं। इन काव्य-पंक्तियों से निष्कर्ष निकालना आसान होगा कि व्यतीत हो जाने पर भी किसी व्यक्ति-विषय-वस्तु-प्रसंग का अतीत उसके वर्तमान से सटा ही रहता है। जैसे ‘जंगल से लकड़ियाँ काट/जब बना रहा होता है वर्तमान/एक सुन्दर-सा पालना/भविष्य के लिए/तो अतीत/लगा होता है सदा साथ उसके/समझता और/सावधान करता।’ ‘व्यतीत होता’ शीर्षक कविता की ये पंक्तियाँ एक बड़े दर्शन को रेखांकित करती हैं; जहाँ मनुष्य अपनी सन्तान के लिए सुन्दर पालना बनवाते हुए भूल जाता है कि इसके वर्तमान का मूल रिश्ता अतीत से तो है ही, भविष्य से भी है। यह पालना अपने अतीत में लकड़ी का एक टुकड़ा भर नहीं था, हरे भरे जंगल में तनकर खड़ा-खिला जीवन्त पेड़ था, जरूरतमन्दों को छाया, भूखों को फलाहार, जीव-जन्तुओं के ठहराव का आधार था। मिट्टी से जीवन-रस लेकर अपना विकास और समाज एवं वातावरण का हित करता था। पेड़ काटकर, निर्जीव बनाकर, पालने के रूप में प्रस्तुत कर कारीगर ने अपनी कला दिखाई, भरण-पोषण का संसाधन जुटाया; अगली पीढ़ी के झूलने के साधन जुटे, मगर इस साधन का भविष्य क्या होगा? यह पालना फिर से पेड़ नहीं हो सकता, लोकहित में यह पालना अपना विकास नहीं कर सकता। यह पालना अब एक व्यक्ति या एक परिवार के हित की निजी वस्तु हो गई है। अब यह समुदाय के लिए उपादेय नहीं रही। व्यतीत हो जाने के संयोग-दुर्योग पर चिन्तित कवि उपेन्द्र कुमार सदैव समय द्वारा उठाए गए प्रश्नों के उत्तर ढूँढने में तल्लीन रहते हैं--‘समय द्वारा उठाए/प्रश्नों का उत्तर/न तो धरती ने दिया/न आसमान ने/वैसे भी माटी/कहाँ देती है जवाब/आसमान कब सुझाता है समाधान/फिर भी ये जो कर सकते थे किया/धरती ने धारण किया/बीज बना सारे प्रश्न/आसमान/गाहे-बगाहे/रहा उन्हें सींचता/बीजों से फसलें/फसलों से विकसित बीज/विकसित बीजों से...।’ बीज और धरती के इस पारस्परिक चक्र को समझने की जो चिन्ता इन दिनों समाज से गायब हो गई है; जमीन-आसमान की जो समझ जन-मन का जरूरी विषय नहीं रह गया है, उसी जमीन-आसमान की पारस्परिकता बताकर कवि यहाँ सामाजिक जीवन के बुनियादी सवालों को रेखांकित करते हैं और समाधान भी दिखाते हैं कि धरती और बीज की पारस्परिक संगति बनी रहे, एक-दूसरे के गुण-धर्म की चिन्ता बनी रहे तो सभी सुव्यवस्था सम्भव है। धरती यदि बीज को उगाकर उसे सार्थक साबित करती है, और अगली पीढ़ी का वंशज पैदा करवाती है, तो बीज भी धरती में समाकर, खुद को गलाकर उसकी ऊर्वरता सिद्ध करता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">संवाद शैली में व्यक्त कवि के प्रेम-डगर की यात्रा की कोमल स्मृतियों के वृतान्त का समायोजन ‘प्रेम प्रसंग’ (सन 2005, डायमण्ड बुक्स, नई दिल्ली) के पाँच पल्लवों--प्रेम आसंग, मनुहार, अभिसार, रत्यंग, सीमन्त--में कौशल से हुआ है। इस संकलन के आमुख में लक्ष्मीमल्ल सिंघवी ने सही ही लिखा कि इस ‘संग्रह में शास्त्रीय नख-शिख वर्णन और आधुनिक नख-चित्रों की तरह प्रवहमान चलचित्रों में कवि ने एक के बाद एक प्रणय, परिणय, संयोग और वियोग के प्रसंगों के चित्र उकेरे हैं।’ यह संकलन सचमुच कवि-स्मृतियों का खूबसूरत संग्रह है। प्रतीत होता है कि जिस तरह समाज और सामाजिकता के लिए कवि के मन में अनुरक्ति भरी है, उसी तरह उनका हृदय प्रेम की ऊष्मा से लबालब है। वस्तुतः क्रान्ति भी वही कर सकता है, जिसका हृदय प्रेमासक्ति से भरा हो, वही व्यक्ति समाज में सुसंगत व्यवस्था की स्थापना के लिए चिन्तित होगा।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">भारतीय स्वाधीनता के छह दशक बीत जाने के बाद भी समाज में छाए गहन अन्धकार का सर्वेक्षण है उपेन्द्र कुमार की छह लम्बी कविताओं का संकलन ‘गहन है यह अन्धकारा’ (सन् 2010, शिल्पायन प्रकाशन, दिल्ली); में जनविरोधी प्रशासनिक धारा के विरुद्ध संघर्ष की मुद्रा में खड़ा है। इन कविताओं में छोटी-सी वस्तु या छोटे-से प्रसंग के बहाने बात शुरू कर, क्रूर एवं जटिल जीवन-यथार्थ की गहन पड़ताल कर, जनचेतना को उद्बुद्ध करने का यत्न है। इस संग्रह की पहली कविता ‘सत्तू’ में कवि की विलक्षण संवेदना एवं कौशल के कारण अभिजात शहरी परिवेश के लिए तिरस्कृत खाद्य-वस्तु ‘सत्तू’ की पहचान को रूपान्तरित कर इस तरह पेश किया गया है कि यह अमीरी-गरीबी की विराट खाई की चुनौती बन गई है। बिहार एवं पूर्वी उत्तर-प्रदेश के अभावग्रस्त किसान-मजदूरों के लिए यह बेशक सर्वदा तैयार खाद्य हो, पर चिन्तन के स्तर पर यह सामुदायिक क्षमता के विषमीकरण का अपूर्व रूपक है। ‘सत्तू को/केवल सत्तू/समझनेवालों के लिए/जरूरी है जानना/कि सत्तू का भी/अपना एक इतिहास है/गौरवशाली और महान/मगध साम्राज्य जैसा/स्वाद लाजवाब।’ राजनीतिक दृष्टि से आज इसकी सोंधी सुगन्ध एयर बैग के बन्द आवरण से भी अपने अस्तित्व को अर्थ-व्यंजक बना देता है, साधन-सम्पन्न लोगों की नाक में घुसकर अपने होने का प्रमाण दे देता है। इसकी सोंधी सुगन्ध वस्तुतः उस मिट्टी की हनक है, जिसकी ताकत सम्पन्नता की तामझाम फैलानेवालों की क्षमता पर भारी पड़ती है। वायु-मार्गीय यात्रा में भी कभी-कभी सत्तू ‘आ बैठता है एकदम बगल में/किसी पोटली में बँधा/किसी झोले में ठूँसा/...ताजा पीसे सत्तू की सोंधी खुशबू/कभी कैद हो सकती है क्या/किसी पोटली या एयर बैग में?’ सत्तू के इस रूप की प्रशंसा द्वारा कवि ने यहाँ भारतीय परिवेश की वर्गीय दूरी और अर्थिक भेद-भाव को गहरे विश्वास से रेखांकित किया है। ‘गहन है यह अन्धकारा’ शीर्षक कविता में कवि की कामना लोक-हृदय में एकता, कर्म की सार्थकता और लोक-जीवन का शास्त्र बनाने की है। वे समकालीन समाज की अमानवीय व्यवस्था के आतंक से चिन्तित हैं। पूरे देश में फैले आतंक के गहन अन्धकार में वे रोशनी की तलाश में जुटे हैं। ‘सदी की कविता’ में जिधर नजर दौड़ाएँ बिके हुए लोगों की जमात अपनी ओछी स्वार्थ-सिद्धि में लगी दिखती है। ‘बाहर से भरे-पूरे इनसान/अन्दर से हैवानियत के मनसबदार’ की दसकन्धरी लीला में ‘शील, सद्गुण और समानता की सीता/हरी जा रही है।’ ‘गाँधी, नेहरू, लोहिया का देश’ ‘भ्रष्टाचारी दलालों के हाथ की कठपुतली’ बन गया है। इस संकलन की कविताओं में कवि ने चारो ओर छाए उसी गहन अन्धकार को विभिन्न रूपकों से भासित किया है, जिसमें दारुण घटनाओं से नैतिकता का दामन दागदार हो रहा है, चेतनाशील प्राणी शर्मसार हो रहा है। इन कारनामों में हमारी जाति-व्यवस्था और पंचायत से लेकर बड़े-बड़े प्रशासकीय अभिकरण दुर्वृत्ति में शामिल हैं। इस पीड़ा से मुक्ति के प्रयास में उपस्थित गतिरोधों का सहज समाधान आज के मनुष्य को अपनी परम्परा के जीवन्त तत्त्वों से संजीवनी की तरह मिलता है, इसीलिए आज के रचनाकार अपनी दुर्वह प्रश्नाकुलता के साथ अतीत में झाँकते हैं, उन्हें अतीत-वर्तमान के संवाद से समाधान की आशा होती है। ‘इतिहास का मुड़ा हुआ वरक़’ शीर्षक कविता के नायक को आँधी से उजड़ी अपने गृह-वाटिका को पुनः सँवारने और घटोत्कच के चरित्र पर लिखने में एक आन्तरिक संगति दिखती है। काव्य-नायक की आस्था वस्तुतः कवि की आस्था है। परम्परा में गहरे पैठकर जीवन-दर्शन, विवेकशील बुद्धि एवं दृष्टिकोण को सन्तुलित और धारदार बनाना आसान होता है। उपेन्द्र कुमार की कविताएँ परम्परा के इस सामर्थ्य का बोध देती है। ‘का खाऊँ, का पीऊँ’ शीर्षक कविता में एक पुरानी लोककथा को नए पाठ में प्रस्तुत कर समकालीन समाज में लोकतान्त्रिक मूल्यों के विघटन और पतनशील वृत्तियों की लोकोन्मुखता को जीवन-सन्दर्भ से कुशलतापूर्वक जोड़ा गया है। कथ्य एवं लोक-संवेदना में लोक को केन्द्र में रखकर यहाँ यथार्थ को इस तरह चित्रित किया गया है कि पक्षधरता स्वयमेव स्पष्ट हो जाती है। भूख मिटाने के लिए एक दाने के उद्योग में एक चिड़िया की मशक्कत रूपकार्थ में इस कविता को जनजीवन का केन्द्रीय विषय बना देती है। हर प्रयास में विफल होकर निराश बैठी उस चिड़िया की मनोदशा अन्याय के प्रतिकार का द्योतक तो है, पर भूख की कीमत पर उस चिड़िया को कोई प्रलोभन स्वीकार्य नहीं! हमारे लोक और शास्त्र-पुराणों में ऐसे प्रतीकों की भरमार है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">मिथकीय, पौराणिक और लोकाधारित रूपक आधुनिक समय के अनेक रचनाकारों के लिए महत्त्वपूर्ण साबित हुए हैं। इस विधि से कथ्य प्रभावी होता है। उपेन्द्र कुमार ने इस शैली का विदोहन बड़े कौशल से किया है। ‘गहन है यह अन्धकारा’ संग्रह की कविताएँ अमानवीय व्यवस्था के बीच बची हुई मानवीयता और सामाजिकता की सुरक्षा का बोध जनचेतना में प्रविष्ट कराकर उससे मुठभेड़ के लिए प्रेरित करती है, एक बेहतर समाज के सपने को साकार करने की दिशा में अग्रसर करती है, भारतीय लोकतन्त्र की विसंगतियों के बीच पिसती जनता के जीवन-यथार्थ को अभिव्यक्ति देती है। समकालीन काव्य-रूढ़ियों से बचकर लोक-भाषा के प्रचलित शब्दों, मुहावरों की प्रयुक्ति उनकी कविताओं में चमक पैदा करती है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">उनकी इकतालीस कविताओं का संग्रह ‘नंगे पाँव...चाँदनी’ (सन् 2012, विजया बुक्स, दिल्ली) का पुरोवाक् लिखते हुए प्रसिद्ध कवि, कथाकार, उपन्यासकार गंगा प्रसाद विमल ने कहा है कि उपेन्द्र कुमार की ‘कविताओं में आकर्षण का पहला केन्द्र उनका अपना अलग-सा निजी विन्यास है जिस पर पूरब की अपूर्व छाप है। यह पूर्वीय छाप भाषिक संरचना की उतनी नहीं है जितनी वह संवेदना के निजपन की है। परन्तु यह निजता घोर व्यक्तिवादी निजता नहीं है अपितु अपनी छोटी लोक-इकाई के अलग व्यक्तित्व का निजपन है।’ एकदम अनुपस्थित-सी तर्ज पर वह पुरानी परम्पराओं के दोहराव के रूप में उपस्थित नहीं है। रचनाओं में वे कहीं पुरानी परम्परा का अनुगमन करते नहीं दिखते। उनकी कविताओं की संवेदना उनकी निजता और अपनी छोटी-सी लोक-इकाई से उद्भूत है, पर अपनी प्रभावान्विति में यह संवेदना उस निजता के छोटे-से दायरे को पारकर सार्वत्रिक हो जाती है। ऐसा उनके अन्य संग्रहों की कविताओं पर भी लागू होता है। विमलजी की इस स्थापना से भी सहमति अनिवार्य है कि इस संग्रह से उनकी कविताई एक नए उत्साह के साथ पुनर्नवा होकर नए मोड़ की ओर बढ़ चली है। लोक-धाराओं एवं लोकाधारों की निजता-सम्भूत प्रयुक्ति उन्हें औरों से एकदम अलग साबित कर देती है। भोजपुरी समाज की स्थानीय संवेदना एवं प्रयुक्ति बार-बार उनकी कविताओं के गुण-धर्म को विशिष्ट बनाती हैं। राजनीतिक हित-साधन में असंगत सन्दर्भों से भारतीय संविधान की अवहेलना, बाजार के मोल-भाव के आवाँ में फड़फड़ाता जनसमूह, राजनीतिक वादों-छलावों से प्रवंचित समुदाय की हताशा और आतंक से सुरक्षा-नीति की जुगलबन्दी...उनकी कविताई का मुख्य विषय है। इस क्रम में पतनशील सांस्कृतिक समझ को सहलानेवाले भारतीय नागरिक के दयनीय अभिमान पर भी उन्हें क्रोध आता रहता है। साँढ़ और बैल का फर्क न समझनेवाले भारतीय यदि खुद को कृषि-प्रधान भारत का नागरिक माने तो दया स्वाभाविक है। इस संग्रह की अन्तिम कविता ‘लउर’ अपेक्षाकृत लम्बी है। ‘लउर है प्रतीक/आन-बान, शान का/हमले का हथियार नहीं/सम्बल शक्ति है/लउर ढाल है/किसी भी आपदा-विपदा के विरुद्ध।’ विशिष्ट प्रबन्धन-कौशल और पारिभाषिक उद्योग से उन्होंने इस कविता में ‘लउर’ की स्पष्ट ध्वनि प्रकट करने की सजग कोशिश की है, पर चूँकि यह शब्द नहीं, संस्कृति है, इसलिए इसके अर्थ नहीं, सन्दर्भ समझने होंगे। ‘लउर’ कभी-कभी राजनीतिक दुष्चक्र की मानसिकता में समृद्धि के प्रतीक की तरह घुसता है और वर्गीयता की ओर धकेलकर अच्छे-भले चेतन मनुष्य को हिंस्र बना देता है। भारत में भाषिकता की यही गरिमा है। उपेन्द्र कुमार की कविताई में बात कौशल से व्यक्त हुई कि सचमुच कविता आह्लादित करनेवाली कला भी है, और शिक्षित करनेवाला शास्त्र भी।
</span></span></span></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-51049729501320850082022-07-29T19:07:00.000+05:302022-07-29T19:07:29.490+05:30यथार्थ के मिथक<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: center;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #741b47;"><b><span lang="HI" style="font-size: 20.0pt;">यथार्थ के मिथक</span></b></span><b><span style="font-size: 20.0pt;"></span></b></span></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></div><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span lang="HI">मिथिकों एवं पुरा-कथाओं
के सन्दर्भों से ओत-प्रोत होने के बावजूद उपेन्द्र कुमार का प्रबन्ध-काव्य </span>‘<span lang="HI">वायु पुरुष</span>’ (<span lang="HI">सन </span>2018, <span lang="HI">भारतीय ज्ञानपीठ</span>,
<span lang="HI">नई दिल्ली) रूपकार्थ में आधुनिक संसार की मंगल-कामना करता एक अनुपम ग्रन्थ
है। इस ग्रन्थ का अवगाहन समकालीन वैश्विक संकट एवं प्रदूषण से जूझते समाज के लिए प्रेरणास्पद
है। आज की वैश्विक चिन्ता जिस ग्लोबल वार्मिंग</span>, <span lang="HI">पर्यावरण और पारिस्थितिकी
से जुड़ी हुई और वायु-प्रदूषण जिस तरह प्राण लेने पर तुला है</span>, <span lang="HI">उसके उद्भव-स्रोत कोई और नहीं हम ही हैं।</span></span></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></div><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span lang="HI">इस कृति के शीर्षनाम
से ही स्पष्ट है कि इसके कई सन्दर्भ वायु-पुराण से मिलते हैं। वायुदेव इसमें चरित-नायक
हैं</span>, <span lang="HI">किन्तु कवि ने इन्हें पौराणिक से लेकर आधुनिक समय तक के
सभी सन्दर्भों में निरूपित किया है। तथ्यतः एक ही वायु जनजीवन में समयानुरूप विभिन्न
रूपों में--कभी प्राण-वायु</span>, <span lang="HI">कभी पवन</span>, <span lang="HI">कभी
वृष्टि के घटक</span>, <span lang="HI">कभी आँधी-तूफान के कारण</span>, <span lang="HI">कभी शीतलता-ऊष्मा-ऊष्णता के साधन बनकर... प्रविष्ट होता है। भौतिक रूपों में
वह उन्हीं के अनुरूप स्वयं को ढाल लेता है। इस कृति में नायकत्व तो </span>‘<span lang="HI">वायु</span>’ <span lang="HI">को मिला है</span>, <span lang="HI">पर जो वायु हमारे
इतिहास पुराण से लेकर दिनचर्या के विभिन्न प्रसंगों में उपस्थित है</span>, <span lang="HI">उस पर कवि की राय है कि </span>‘<span lang="HI">प्रकृति और पवन के लिए प्रदूषण
हिंसा है</span>, <span lang="HI">अभिशाप है</span>, <span lang="HI">जैसे संसार के लिए
आतंकवाद। ऐसा अभिशाप या आतंकवाद</span>, <span lang="HI">एक मनुष्य या एक देश का नहीं
होता। वह तो एक सभ्यता विनाशक है।</span>’</span></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></div><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span lang="HI">इस प्रबन्ध-काव्य के
दसवें सर्ग में एक वैश्विक विडम्बना के कारण </span>‘<span lang="HI">डरती है इसी बात
से प्रकृति/कि वे मानव कर तो पाएँगे नया कुछ नहीं/परन्तु देगी वह उन्हें जो भी उत्तम</span>,
<span lang="HI">विरासत में/करेंगे क्रोध उसी के प्रति/होना था जिन आँखों में प्रेम/स्वार्थ
में वे ही बनेंगीं अन्धी/छा जाएगा अविवेक सभ्यता की समझ पर/वे अदूरदर्शी/उठा लेंगे
बन्दूकें विध्वंसक उन्हीं हाथों में/जिनमें होने चाहिए थे हल।</span>’ <span lang="HI">हाथ में हल होने का प्रतीक यहाँ कृषि-संस्कृति के संवर्द्धन और पवन-पावस के
संकेत निरूपित हैं। इस अदृश्य वायु-देव का दर्शन तो किसी को नहीं हुआ</span>, <span lang="HI">पर वे सबको जानते हैं। वे सभी मनुष्य को</span>, <span lang="HI">पशु</span>,
<span lang="HI">पक्षी</span>, <span lang="HI">फसल</span>, <span lang="HI">पेड़</span>,
<span lang="HI">पौधे</span>, <span lang="HI">जड़ी-बूटी</span>, <span lang="HI">वन-उपवन
को वे छूते हैं। हर किसी के संग चलते हैं</span>, <span lang="HI">ऋतुओं की अगुआई-विदाई
वही करते हैं। उनके अनेक रूप हैं--सौम्य</span>, <span lang="HI">प्रशान्त</span>, <span lang="HI">भीषण प्रलयंकारी। </span></span></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></div><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span lang="HI">पर</span>, <span lang="HI">लोग हैं कि </span>‘<span lang="HI">पवन प्रदूषित करने के महापाप के भागी/अपने
कष्ट मिटाने को भागेंगे/मन्दिर-मन्दिर/हनुमान के आगे हाथ जोड़े प्रसाद चढ़ाएँगे/परन्तु
अपने-अपने पिता के हत्यारों को/क्यों कर पवनपुत्र उबारेंगे</span>?’ <span lang="HI">ध्यान रहे कि हनुमान का नाम ही है पवनपुत्र। अंजना और पवन के संयोग से उनका
जन्म हुआ। इसी बात को रेखांकित करते हुए इस काव्य के प्रथम सर्ग में वायु के आत्मकथ्य
का विलक्षण निरूपण है</span>, <span lang="HI">जिसमें आधुनिक समाज-व्यवस्था के अनुकूल
सारी बातें सामने आ गई हैं। विभिन्न रूपों में पवन हमारे चतुर्दिक प्रसारित हैं</span>,
<span lang="HI">वे सारे पौराणिक प्रसंग यहाँ आधुनिक सन्दर्भ में</span>, <span lang="HI">आज के समाज की जीवन-लीला रूप में वैज्ञानिक ढंग से निरूपित हैं। </span>‘<span lang="HI">वायु पुरुष</span>’ <span lang="HI">को नया अर्थ देते हुए</span>, <span lang="HI">ग्यारह सर्गों में रचित इस प्रबन्ध-काव्य को हम न तो खण्डकाव्य कह सकते</span>,
<span lang="HI">न महाकाव्य। परिभाषाओं के यत्न से बचते हुए इसकी प्रबन्धकता के मद्देनजर
इसे प्रबन्ध-काव्य कहना ही श्रेयस्कर है। हर सर्ग का कथा-सूत्र अगले-पिछले से सम्बद्ध
है। वायुदेव की आत्मकथात्मकता इसकी प्रबन्धात्मकता को निर्देशित कर एक लक्ष्य तक पहुँचाती
है जो अन्ततः कवि का चरम लक्ष्य है। और</span>, <span lang="HI">कवि का लक्ष्य इतिहास-पुराण
सम्बन्धी अपना ज्ञान बघारना नहीं बल्कि इतिहास-पुराण के सन्दर्भों से प्रेरित होकर</span>,
<span lang="HI">नई व्याख्या के साथ उस पाठ को समयानुकूल और उपादेय बनाना है।</span></span></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></div><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span lang="HI">पहले सर्ग में</span>,
<span lang="HI">वायु स्वयं उपस्थित होकर अपना परिचय देते हैं कि </span>‘<span lang="HI">मैं वायु हूँ/कहाँ हुआ जन्म मेरा/...मैं जानता हूँ और नहीं भी/एक अबूझ पहेली
है या स्वप्न।</span>’ <span lang="HI">इस अबूझ पहेली को रेखांकित करते हुए कवि कई भारतीय
प्रसंगों के साथ-साथ मिस्र की सभ्यता तक पहुँच जाते हैं। और</span>, <span lang="HI">वायु के पुलिंग होने और हवा के स्त्रीलिंग होने का उल्लेख करते हुए</span>,
<span lang="HI">वायुपुत्र भीम और पवनपुत्र हनुमान तक की चर्चा करते हुए</span>, <span lang="HI">मिस्र के मातृदेवीपूजक निवासियों की ओर चल पड़ते हैं</span>, <span lang="HI">जहाँ पुरातनता के इतिहास में उल्लिखित एकलिंगी दिव्य-भृंग की पूजा सभी प्राचीन
काल के मिस्रवासी करते रहे। माना जाता रहा कि तब पुरुष मात्र ही मौजूद थे। फिर वहाँ
</span>‘<span lang="HI">चील</span>’ <span lang="HI">को माँ का प्रतीक भी माना जाता रहा</span>,
<span lang="HI">जिसका धर स्त्री का और सिर चील का होता है। इस तरह कई ऐतिहासिक सन्दर्भों
से एकत्र इन प्रसंगों को रेखांकित करते हुए कवि उस सन्दर्भ की ओर भी जाते हैं जहाँ
चीलों के गर्भवती होने की क्रिया सम्भव हुई। प्रसंग रोचक है कि चील हवा में उड़ती</span>,
<span lang="HI">अठखेलियाँ करती</span>, <span lang="HI">आकाश की असीम ऊँचाइयों में वायु
को रिझाकर उससे गर्भवती होती थी। </span>‘<span lang="HI">वायु-पुराण</span>’ <span lang="HI">और </span>‘<span lang="HI">अग्नि-पुराण</span>’ <span lang="HI">के सन्दर्भों
से रचित इस काव्य के कथ्य से आज के वैज्ञानिक समय में भावकों को चिन्तित नहीं होना
चाहिए। उन्हें चिन्ता करनी चाहिए अपने समय के वायु-प्रदूषण की। सभी दिशाओं से चलनेवाले
वायु का अधुनातन रूप इस काव्य में पाठकों को अवश्य उद्बुद्ध करेगा</span>, <span lang="HI">जहाँ मानव-जीवन और प्रकृति-विकास में वायु के अवदान मोहक ढंग से निरूपित हैं।</span></span></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></div><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भिन्न-भिन्न दिशाओं एवं पर्यवस्थितियों से चलनेवाले
वायु </span>‘<span lang="HI">दखिन या दखिनैया/और उत्तर से आने वाले उत्तरा या उत्तरैया/दक्खिन-पछाही
या नरेती कहे जाते हैं/जो लपट लिए गर्मी में चलते हैं झकझोरते/...बर्फीली गिरि-कन्दराओं
से वात का आगमन हो तो/हिमवात...।</span>’ <span lang="HI">प्रकृति में पवन-पावस के तालमेल
से किसानी संस्कृति ऐसा गहन लगाव</span>, <span lang="HI">वायु-संचरण की दिशा से बारिस
और फसल का मिजाज भाँप लेने की कला लोकोक्तियों में उल्लेखनीय है। मनुष्य की शारीरिक
अवस्था पर भी वायु-पुरुष के छुअन की अलग-अलग तासीर से लौकिक चेतना अवगत है। ऐसे विवरणों
से किसानी संस्कृति के प्रति कवि का लगाव पहचाना जा सकता है।</span></span></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;">
</span></span></div><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 10pt; text-align: justify;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-family: Yatra One;"><span lang="HI">चन्द्रदेव को अपना
परिचय देते हुए वायु पुरुष कहते हैं कि </span>‘...<span lang="HI">मैं वह हूँ/जो मनुष्य
से पहले आया था/और फिर हुए मेरे कई पुनर्जन्म/मैं हवा हूँ और उससे अधिक भी बहुत कुछ
हूँ।</span>’ <span lang="HI">हस्तिनापुर साम्राज्ञी कुन्ती से वायुदेव का समागम और भीमसेन
के जन्म का उल्लेख तो उपेन्द्र कुमार ने अपने पूर्वरचित प्रबन्ध-काव्य </span>‘<span lang="HI">इन्द्रप्रस्थ</span>’ <span lang="HI">में भी किया है</span>, <span lang="HI">पर यहाँ उन्होंने वाल्मीकि रामायण के सन्दर्भ से अंजना-पवनदेव के प्रेम-प्रणय
का अत्यन्त माँसल और मोहक चित्र निरूपित किया है--</span>‘<span lang="HI">एक दिन की
बात है/सुशोभित रूप और यौवन से/धारण कर मानव स्त्री का रूप अंजना कर रही थी भ्रमण/काले
बादलों की कान्तिवाले/पर्वत शिखर पर/...गुजरे तभी वहाँ से वायुदेव/मोहित हो उनके रूप
से/वायुदेव ने उड़ा दिए देवी अंजना के वस्त्र/...लगाई नहीं वायुदेव ने तनिक भी देर/बाहों
में भर हृदय से लगा लिया/उस अनिन्द्य सुन्दरी को/...हुई देवि अंजना प्रसन्न/उन्होंने
दिया जन्म एक पुत्र को।</span>’ <span lang="HI">पौराणिक सन्दर्भों से निरूपित पवनदेव
के शौर्य-पराक्रम का उल्लेख इस काव्य में ऐसे है कि </span>‘...<span lang="HI">महाक्रोध
किया वायुदेव ने/और छोड़ दिया/प्रवाहित होना तीनों लोकों में/वायु के प्रकोप से/बन्द
हो गया लोगों का साँस लेना/हाहाकार मच गया समस्त सृष्टि में/अवरुद्ध होने से वायु के/तीनों
लोकों में मच गई खलबली/अनुनय विनय में वायुदेव के लग गए/समस्त लोकपाल...।</span>’ <span lang="HI">सुनने में यह वायु-कथा जितनी भी पौराणिक और अव्यवहारिक लगे</span>, <span lang="HI">पर हम कल्पना करके देखें कि दो पल के लिए ऐसा हो ही जाए</span>, <span lang="HI">तो जीव-जन्तु की जीवन-लीला का क्या हाल होगा</span>? <span lang="HI">ऐसे में
कवि यहाँ सन्देश देना चाहते हैं कि जिस वायु के कारण हमारी साँस अवरुद्ध हो सकती है
उस वायु की प्रकृति को सौन्दर्य-सम्पन्न रहने दें</span>, <span lang="HI">अपने कुकृत्य
से उसे प्रदूषित न करें</span>, <span lang="HI">क्योंकि उस प्रदूषण का अन्तिम दण्ड हमें
ही भोगना पड़ेगा। क्योंकि--</span>‘<span lang="HI">जब सृष्टि की सर्वोत्तम रचना/मानव
प्रजाति ही बन उठेगी/सृष्टि-हन्ता</span>, <span lang="HI">आत्म-हन्ता/आकाशगंगा तक छूने
लगेंगे/मानव के विध्वंसक कारनामे/बना तो पाएँगे बेहतर कुछ भी/परन्तु नासमझी में खाते
और खोते रहेंगे/प्राकृतिक संसाधनों को।</span>’<span style="mso-spacerun: yes;">
</span></span></span></p>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
table.MsoTableGrid
{mso-style-name:"Table Grid";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
border:solid windowtext 1.0pt;
mso-border-alt:solid windowtext .5pt;
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-border-insideh:.5pt solid windowtext;
mso-border-insidev:.5pt solid windowtext;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
text-align:justify;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-76322204216853573602022-07-29T18:57:00.000+05:302022-07-29T18:57:31.465+05:30मिथक-पुराण के रूपक और इन्द्रप्रस्थ<p style="text-align: center;"><span style="font-size: x-large;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #990000;"><b>मिथक-पुराण के रूपक और इन्द्रप्रस्थ</b></span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #2b00fe;">प्राचीन भारतीय ग्रन्थों में दर्ज प्रसंगों के रूपक से बीसवीं-इक्कीसवीं सदी के समकालीन यथार्थ पर प्रबन्ध-काव्य की रचना हिन्दी में कोई नई बात नहीं है, होती रही है। बड़े-बड़े रचनाकारों ने रामायण, महाभारत, उपनिषद की कथा पर रचनाएँ की हैं--तुलसीदास, निराला, मैथिलीशरण गुप्त, दिनकर, कुँवर नारायण...जैसे कई उदाहरण हैं। वरिष्ठ कवि उपेन्द्र कुमार का प्रबन्ध-काव्य ‘इन्द्रप्रस्थ’ (सन् 2017, अनुज्ञा बुक्स, दिल्ली) इसी धारा की विशिष्ट किन्तु चिन्तन में भिन्न स्वरूप की रचना है।
उपेन्द्र कुमार वस्तुतः अधिकार, प्यार एवं चेतना के प्रखर कवि हैं, उनकी अब तक कुल तेरह काव्य-कृतियाँ--दो गजल-संग्रह, दो प्रबन्ध-काव्य, एक लम्बी कविता और आठ कविता-संग्रह प्रकाशित हैं। अज्ञेय, अमृता प्रीतम, कमलेश्वर, केदारनाथ सिंह, गंगा प्रसाद विमल जैसे विशिष्ट रचनाकारों ने उनकी कविताई की बलइयाँ ली हैं। काव्य-सृजन के लिए अनेक संस्थाओं ने उन्हें सम्मानित किया है। भारतीय प्रशासनिक सेवा अधिकारी होने के बावजूद नौकरशाही कभी उनके मन-मिजाज पर नहीं चढ़ी। वे सदैव जनोन्मुख कविता रचते रहे हैं।
इन जनोन्मुखता ने ही उन्हें समकालीन परिवेश के निरूपण के लिए ‘इन्द्रप्रस्थ’ की ओर आकर्षित किया। पाण्डवों के श्रमशील उद्यम से खाण्डव-प्रस्थ उजाड़कर बसाया गया ‘इन्द्रप्रस्थ’ महज एक राजधानी नहीं है, इसमें स्त्री-विमर्श के सूक्ष्म चिन्तन दबे पड़े हैं। हस्तिनापुर के महामान्यों के नीति-न्याय-विवेक के समक्ष महाभारत-कथा के स्त्री पात्रों की वेदना ज्वलन्त प्रश्नों के साथ दम्भ से खड़े होते हैं। इस कृति में द्रौपदी के साथ हुए अत्याचार की शिनाख्त बेशक महाभारत-कथा के लिए अप्रासंगिक, अतार्किक या अनैतिहासिक हों, पर आज के भारतीय समाज के स्त्री-विमर्श के लिए चिन्तनीय है। विषय-वस्तु, प्रस्तुति, भाषा का ओज और विवरण की रोचकता रमणीय है।
एक महत्त्वपूर्ण साहित्यिक कृति की भाँति यह अपने समय और समाज की आँखों से परम्परा का अन्वेषण, आविष्कार, मूल्यांकन और समकालीन सन्दर्भों की सार्थकता प्रमाणित करती है। महाभारत-कथा के चुने हुए मोहक, माँसल, प्रसंगानुकूल चित्रों को अनुकूलित कर इसमें छवि-प्रसंगों का कोलाज बनाया गया है, जिसकी अर्थ-छवियाँ समकालीन समाज के जीवन-यापन को विवेकी दृष्टि से देखने पर ही स्पष्ट होंगी।
स्वातन्त्र्योत्तर काल में युवा हुए उपेन्द्र कुमार बीसवीं सदी के सही जीवन-दृष्टिवाले उन सृजनधर्मियों में से जिन्हें महाभारत-कथा सदैव आकर्षित करती रही। पौराणिक प्रतीकों से रचनाओं को समकालीन और माँसल बनाने की क्रिया उनके मानस में इस तरह बसा हुआ है कि ये प्रसंग उनकी अनेक मुक्तक कविताओं में दिखते हैं। नए अर्थ-संवाहक प्रतीक बनकर महाभारत के विभिन्न चरित्र उपेन्द्र कुमार के यहाँ भिन्न-भिन्न सन्दर्भों में आते हैं। इस काव्य के शाश्वत पुरुष कभी युधिष्ठिर के रूप में सामने आते हैं, तो कभी अर्जुन, कर्ण या कृष्ण के रूप में। आधुनिक भारत का राजनीतिक परिवेश प्रकटतः इन्हीं नीति-धर्मवेत्ताओं और वीरों के कर्माचार का रूपांकन है। कर्ण की बहुमुखी पीड़ा के वर्णन द्वारा आज के वंचित-शोषित समुदाय की त्रासद अनुभूति की सच्ची छवि यहाँ कौशलपूर्ण प्रतीकार्थ में नियोजित है। इसी तरह यहाँ शाश्वत स्त्री कभी कुन्ती की पीड़ा प्रकट करती है, तो कभी द्रौपदी की। अभिधान कुछ भी हो--राजकुमारी, कुँआरी माँ, राजरानी, अशक्य पति की पत्नी, विवाहेतर समागम से राजहित में सन्तति जुटाने का दायित्व ढोनेवाली कुन्ती; या राजकुमारी, दुर्लभ वस्तु की संज्ञा से पाँच-पाँच पतियों में बँटने की पीड़ा झेलनेवाली, जुए के दाँव में हार दी गई वस्तु, भरी सभा में श्वशुरों, गुरुओं की उपस्थिति में नृशंस देवरों से अपमानित होने वाली द्रौपदी...हर हाल में यह काव्य, पुरुषों की धर्म-रक्षा के पाखण्ड और स्त्री-जीवन की त्रासदी को रेखांकित करता है। कर्ण और द्रौपदी का चरित्रांकन तो इस काव्य में सचमुच विशेष व्याख्या की माँग करता है। वैसे ‘इन्द्रप्रस्थ’ के सुख-दुख के सहभागी पुरुष या स्त्री और भी हैं, पर कवि ने उनकी भूमिका उल्लेख मात्र तक सीमित रखी। मूक-दृष्टि से आज्ञानुगमन के सिवा उन सबने पूरे प्रसंग में कुछ किया भी तो नहीं!
तथ्यतः चतुर्दिक व्याप्त नीति-अनीति, विवेक-अविवेक, पक्षधरता-तटस्थता, राजरक्षा-मूल्यरक्षा, सत्तामद-मनुष्यपद, स्त्रीमन-पुरुषमन, तर्क-भावुकता...के शाश्वत संघर्षों को बीच बहस में लाने की इच्छा किसी विचारवान को ही हो सकती है। ‘इन्द्रप्रस्थ’ प्रबन्ध-काव्य में यह काम सूक्ष्मता से हुआ है, जहाँ भोग और विवेक का सघन द्वन्द्व दिखता है। इन द्वन्द्वों के सुचिन्तित घटक--पुरुष और स्त्री के अन्तस् में झाँकने पर स्पष्ट होता है कि भोगी का कोई विवेक नहीं होता; भोगेच्छा सहलाने के हर आचरण उनकी दृष्टि में विवेकशील होते हैं, पर यह सच नहीं है। स्वयंवर-सभा से लौटकर धर्मराज युधिष्ठिर द्वारा कुन्ती को सूचना देना कि ‘माँ देखो हम आज एक दुर्लभ वस्तु लाए हैं’ धर्मराज के किस धर्म का अनुगमन था? कुन्ती भी तो जानती थी कि उनकी सन्तानें स्वयंवर सभा से लौटी हैं, उन्होंने किस विवेक से एक स्त्री के पाँच पुरुषों में बँटने की आज्ञा दी? इस प्रबन्ध की इसी विसंगति को आज के सन्दर्भ में देखते हुए उपेन्द्र कुमार ने नई व्याख्या दी है।
रोचक है कि इस प्रबन्ध-काव्य की कोई कथा नहीं है, भिन्न-भिन्न उपाख्यानों से उठाए गए प्रसंगों को सूत्रबद्ध करने का एक प्रबन्ध है, जिसमें कहीं तो अन्य पुरुष में कवि का बखान है, कहीं प्रथम पुरुष में पात्र के वेदना की अभिव्यक्ति। तेरह छोटे-छोटे प्रसंगों के इस प्रबन्ध-काव्य के पहले प्रसंग में ‘इन्द्रप्रस्थ’ की पहचान सुनिश्चित करने की चेष्टा है--‘शायद यही इन्द्रप्रस्थ है/...समय के साथ दौर में स्पर्धा करता/...अगर इतनी मिठास है इन्द्रप्रस्थ में/तो फिर स्वर्ग क्या है/...प्रेम तो धरती का उपहार है/परन्तु मनुष्य है उस देवलोक से चमत्कृत/जो बादलों में ऐसे छुपा है/जहाँ प्रेमियों की आँखें पहुँच नहीं पातीं।’ यह उसी इन्द्रप्रस्थ की भव्यता का वर्णन है, जिसकी प्रतिस्पद्र्धा में हस्तिनापुर ने अन्याय की सारी हदें पार कर दीं, पर इन्द्रप्रस्थ भी कोई पीछे नहीं रहा। जिस इन्द्रप्रस्थ-हस्तिनापुर का पूरा परवर्ती आचरण घृणा, ईष्र्या और कामान्धता से भरा हो, स्त्री का मान-मर्दन हो, जाति-निर्णय न होने के कारण शौर्य का सम्मान न हो, उससे प्रेरणा तो ली जा सकती है, प्रशंसा कतई नहीं की सकती! इसीलिए उपेन्द्र कुमार ने पाण्डव-कौरव के घृणास्पद आचरण के प्रतिकूल इसी पृथ्वी पर जुटाए प्रेम के उपहार से हमारे समय को भर देने की प्रेरणा दी है--‘हमारी सदियों ने देखा नहीं कुरुक्षेत्र/पर उसके घाव बाकी हैं/और सहमत कोई नहीं/...मैं मनुष्य हूँ/क्या चाहूँ सिवा प्रेम के/क्या माँगूँ/समय से डर भी लगता है।’ वस्तुतः कोई प्रेमाकुल हृदय कुरुक्षेत्र के घाव को सहमति नहीं देगा। इसीलिए कवि धिक्कार के साथ इन्द्र को भी आमन्त्राण देते हैं--‘आइए इन्द्र आइए/प्रेम का उपहार पाइए/देखिए धरती का प्रेम/आँखों में आँखें डालिए/आपके स्वर्ग से इन्द्रप्रस्थ ही अच्छा है।’
इन्द्रप्रस्थ असल में एक प्रतीक है। देवताओं के राजा इन्द्र के रहने की जगह। अब राजा के रहने की जगह तो वही होगी, जहाँ सबके लिए प्रेम, प्रतिष्ठा, सुख-सम्मान की व्यवस्था हो, पर इन्द्रप्रस्थ की कथा ने तो उसे ऐसा बनने नहीं दिया! मिथकों में इन्द्र तो स्वयं कई दुष्कृत्यों के जनक होते रहे हैं। इधर धृतराष्ट्र की नेत्रहीनता नहीं, उनकी दृष्टिहीनता और स्वार्थपरता को रेखांकित करते हुए कवि लिखते हैं कि--‘धृतराष्ट्र/जिसे नहीं दिखता था वह सब कुछ/जो दिखता है नेत्रधारियों को/परन्तु शायद सुन लेता था वह समय की पगचाप/उसी ने दिया पाण्डवों को यह अन्धा न्याय/किया बँटवारा दो भागों में राज्य का/इन्द्रप्रस्थ पाण्डवों को/हस्तिनापुर कौरवों को।’
प्राचीन रूपकों से निरूपित सत्ताधीश के कलुष वस्तुतः जनसामान्य को सहजता से सम्प्रेषित होते हैं। इसीलिए उपेन्द्र कुमार ने स्वातन्त्रयोत्तरकालीन भारत के सत्ताधीशों की राजनीतिक स्वार्थपरता और पुरुषवादी अहं के वैचित्रय को ‘इन्द्रप्रस्थ’ के उपाख्यानों के रूपकार्थ में उजागर करने का मार्ग अपनाया है। राजा की लिप्सा, कामान्धाता एवं अन्य दुर्वृत्तियों को निरूपित करने के इस अनूठे कौशल में कवि ने अलग से कुछ नहीं किया, बस प्रतीकार्थ की पलकें तनिक खोल दीं। फिर तो घटनाओं के सिलसिले समयानुकूलता से जुड़ने लगे। अत्याधुनिक भारत की शासन-व्यवस्था की दुर्वृत्तियाँ स्पष्ट होने लगीं। नीति, धर्म, विवेक, न्याय की धज्जियाँ उड़ानेवाले चेहरों की पहचान होने लगी। बेटे के हित में भतीजे के साथ अन्याय करने की वृत्ति, लोकतन्त्रा का मजाक है, राजा की कामान्धता है। कामान्धाता केवल यौनिक-दुराचार ही नहीं, ‘काम’ का अन्यार्थ आसक्ति और लिप्सा भी है। लिप्सा के कारण हर समय के महाप्रतापी कलंकित होते रहे हैं। लिप्सा के वशीभूत स्त्री-मर्यादा के हनन के आरोप से पुरुरवा, नहुष, ययाति जैसे परम-प्रतापी राजाओं पर भी लगे। इन बहुविध प्रतीकों से ‘इन्द्रप्रस्थ’ रचते हुए उपेन्द्र कुमार ने आधुनिक भारतीय समाज की छवि प्रस्तुत कर विलक्षण कार्य किया है।
यज्ञ से उत्पन्न पवित्र कन्या, पांचाल नरेश की पुत्री, महाबली धृष्टद्युम्न की बहन, कृष्ण की सखी, अर्जुन की भार्या जैसे अभिधान के बावजूद‘इन्द्रप्रस्थ’ में निरूपित द्रौपदी की दारुण पीड़ा आज की सामान्य स्त्री की पीड़ा की तरह उपस्थित होती है। स्वयंवर सभा में उसने वरण तो किया अर्जुन को, पर पाँच-पाँच पुरुषों में बाँटी गईं। ज्येष्ठ-स्थानीय कर्ण और कौरव देवरों से अपमानित हुईं, श्वशुुर स्थानीय बुद्धिजीवियों एवं राज-मन्त्राणा के विशेषज्ञों की उपस्थिति में क्रूरता से उनका चीर-हरण हुआ। किसी धर्मवेत्ताओं ने उसके सम्मान की रक्षा का सांकेतिक प्रयास भी नहीं किया। हस्तिनापुर से बँधी अपनी सारी निष्ठा की दुहाई देनेवाले भीष्म चुप बैठे रहे। वह कौन-सी निष्ठा थी? कुन्ती के उस वचन का क्या ‘मूल्य’ था कि एक स्त्री की अस्मिता-रक्षा के लिए तोड़ा न जाए। एक विवश स्त्री की अस्मिता न बचा पानेवाले प्रतापियों का क्या पराक्रम?
इस काव्य के ‘चुम्बन ही चुम्बन’ प्रकरण में कवि ने द्रौपदी के अनुरक्ति भरे स्वप्न को अत्यन्त माँसल बनाकर स्त्रिायों की कामनाओं का उत्कृष्ट समावेश किया है। कामाशक्ति के प्रबल संवेग के बावजूद सपने में ही सही, किन्तु मर्यादित कामकला का सम्पूर्ण समन्वय इस काव्य को मोहक, मनोरंजक और मार्मिक बनाता है। लोकमान्यता में दिवास्वप्न का खण्डित होना ही उसकी नियति है, इसलिए कवि-विवेक की रक्षा करते हुए उपेन्द्र कुमार ने लोक-मान्यता की भी रक्षा की है। द्रौपदी की समस्त कामनाओं को तृप्त करवाकर दासी द्वारा स्वप्न भंग करवाया। यह दृश्य बेशक ऐतिहासिक सत्य न हो, किन्तु काव्य-सत्य के रूप में, स्त्री-मनोवेग के रूप में सदैव सत्य माना जाएगा। यहाँ कवि-चिन्ता जायज है कि--‘द्रौपदी/एक मर्यादापूर्ण स्त्री.../जिसे करना पड़ा साझा/पाँचों के बीच समान रूप से/...कैसे हुआ होगा सम्भव/...बाँटना बराबर-बराबर अपने/मनोभाव, भावातिरेक, कामोन्माद/पाँच पुरुष देहों को।’
नियति-विधान को रेखांकित करते हुए ‘जब तक जीवन है’ प्रकरण में उन्होंने परमज्ञानी, नीतिवेत्ता, धर्मनिष्ठा के अधिष्ठाता धर्मराज युधिष्ठिर की माया-लिप्सा में संलिप्ति की खबर भली-भाँति ली है, जिनका ‘अतिचार’ ‘काल के पन्नों पर दर्ज हो चुका है...’ जिन्होंने द्रौपदी के प्रसंग में नीति-रक्षा का यत्न कभी नहीं किया! द्रौपदी-स्वयंवर में लक्ष्य-वेध के बाद ‘अर्जुन की सफलता ने/फैला दी थी एक अपूर्व आभा द्रौपदी के मुख पर/...कुन्ती के होठों पर/वर्षों बाद आई मुस्कान।’ मगर इस अपूर्व आभा की परिणति कितनी लज्जास्पद हुई! इस चिर-प्रतीक्षित मुस्कान का नेपथ्य कितना वीभत्स हो गया! ‘माँ देखो हम आज एक दुर्लभ वस्तु लाए हैं!’ जैसी घोषणा द्रौपदी के लिए धर्मराज ने ऊँचे स्वर में कैसे की? माँ ने उसे पाँचो भाइयों में बाँट लेने की आज्ञा कैसे दी? इन अपराधों पर कवि उपेन्द्र कुमार ने युधिष्ठिर के समक्ष यक्ष-प्रश्न लेकर उपस्थित हुए कि जीवन भर न्याय, सत्य, निष्ठा की दुहाई देनेवाले युधिष्ठिर की न्याय-प्रिय ध्वनि क्यों नहीं बच पाई? ‘बार-बार वापस लौटना द्रौपदी-कक्ष से सूर्योदय के साथ/...रस-लोभी लम्पट मन प्रेरित सहवास?...जैसे धर्मराज का प्रखर तेज मद्धिम होता गया/...बचा नहीं उनमें कोई प्रतिरोध/शकुनि के उकसाने पर काँपे नहीं उनके हाथ/द्रौपदी को दाँव पर लगाते।’
महाभारत-कथा का पाठ हम निरन्तर धर्म-कथा के रूप में करते आए हैं। पर इस धर्म में जितने अधर्म-पथ अपनाए गए, आज हमें उनसे प्रेरणा लेने की जरूरत है। आज के नायकों/पाठकों को उपेन्द्र कुमार इस ओर बार-बार उन्मुख कर नीति अपनाने की प्रेरणा देते हैं। इस काव्य में अर्जुन का अन्तस्संघर्ष बड़ी सूक्ष्मता से रेखांकित हुआ है। कवि की राय में अर्जुन की अटल धारणा है कि सारी बातें ‘माँ जानती थी।’ यह धारणा कोई अतार्किक भी नहीं है। जब माँ जानती थी कि पाँचो भाई स्वयंवर सभा से लौटे हैं, उन्हें अपने पुत्रों के पराक्रम पर आस्था भी थी, फिर उन्होंने द्रौपदी को ‘वस्तु’ कैसे समझ लिया? युधिष्ठर द्वारा पुत्र के विजयी होकर लौटने का अर्थ उन्होंने बहू का आगमन क्यों नहीं समझा? या कि युधिष्ठिर ने क्यों नहीं कहा कि--माँ पार्थ ने स्वयंवर जीता है!...प्रश्नों का अम्बार है इस काव्य में। ऐसे प्रश्न भारतीय लोकतन्त्रा की चर्याओं में बिखरे पड़े हैं।
यह विडम्बना सम्भवतः द्रौपदी के सौन्दर्य से भी उपजी थी। कौरवों के विरुद्ध डटकर खड़े होने के लिए पाण्डवों में अटूट एकता की जरूरत थी। ऐसे में ‘सिर्फ अर्जुन को मिले कृष्णा/तो निश्चय ही ईष्र्यान्वित होंगे अन्य भ्राता/उपजेगा भ्रातृ-विवाद पाँचो पाण्डवों में/सम्भव नहीं हो पाएगा फिर दमन दुष्ट दुराचारी कौरवों का/...समझ-बूझ धर्मराज ने शायद उत्पन्न कर दी ऐसी परिस्थिति/ताकि हो सके धर्म की स्थापना पृथ्वी पर/कृष्णा का तो जन्म ही हुआ है धर्म की रक्षा हेतु।’ इसे नीति कहें, तो सचमुच इससे घृणा की जानी चाहिए। मनुष्यता की पंचायत में किसी भी एक स्त्री को पाँच पुरुषों से विवाह करने का निर्णय देना अमानुषिक कृत्य है, पाश्विक आचरण है। धर्म-रक्षा कदापि नहीं है। किन्तु ऐसी विकृत मनःस्थिति को धर्म के रूप में प्रतिस्थापित करने का चातुर्य भारतीय राजवंश की कथाओं में सदैव होती रही है। सम्भवतः इसीलिए भारतीय प्रशासनिक समाज में आज ऐसा हो रहा है। यही सत्योत्तर (पोस्ट ट्रूथ) प्रसंग है, जो भारतीय समाज में प्राचीन काल से था, वैश्विक चिन्तन में तो अब आया है! कई पौराणिक ग्रन्थों से जुटाए तथ्य के आधार पर उपेन्द्र कुमार ने कुन्ती के जीवन की विडम्बनाओं को मार्मिकता से रेखांकित किया है। कौमार्यावस्था में सूर्यदेव के आवाहन और संसर्ग से कर्ण की माँ बनने की घटना, कर्ण को नदी में बहाकर सुरक्षित कौमार्य का भ्रम देने का आचरण, विवाहोपरान्त तीन-तीन देवों से सन्तान उत्पन्न करना, सौतन के लिए गन्धर्वों का आवाहन करना, पाँच भाइयों के बीच द्रौपदी के बँटवारे की आज्ञा जैसे कुछेक आरोप कुन्ती की चर्या पर अवश्य ही विकार के निशान लगाते हैं; पर प्रतीत नहीं होता कि अटल विडम्बनाओं से घिरी कुन्ती अपनी चर्या में कहीं तार्किक रूप से दोषी है। वस्तुतः समस्त विकारों की जननी उस समय की व्यवस्था और पुंशत्ववादी मनोवृति थी।
उपेन्द्र कुमार का यह काव्य सुबुद्ध पाठकों को एक बार फिर से प्रेरणा देता है कि महाभारत-कथा के इन प्रसंगों को सावधानी से पढ़ा जाए। कामना वस्तुतः सारे ही अपराधों की जननी होती है। जिस परम्परा में देवताओं का पुंशत्व भी कामनाओं से विरत न हो, कुन्ती की भूल को सूर्यदेव क्षमादान न दें, उनकी कौमार्यावस्था भंग कर दें, वहाँ सामाजिक अपवाद से बचाव के लिए सूर्य से प्राप्त पुत्र कर्ण को नदी में बहा देना एक माँ की विवशता थी। इस कारुणिक प्रसंग को उपेन्द्र कुमार ने बड़ी वेदना से रेखांकित किया है--‘होती है इच्छा तैरकर जाए/खींच लाए टोकरी/उस शिशु को छाती से लगाए/जिसे उसने जन्म दिया/परन्तु कुछ भी न कर पाने के दुख ने/कुन्ती को कितना छला होगा!’ जीवन भर वह ढूँढती रही खाली आँखों से अपने सुन्दर बेटे को, नीन्द में भी सुनती रही उसकी आवाज। तिलमिला जाती थी अपने यौवन को कोसती हुई। राजकुमारी से महारानी बनने पर भी उसके जीवन की वेदना डटी रही। एक क्लीव पति की अक्षमता झेलती रही। पिता बनने की उसकी महत्त्वाकांक्षा, वंश-वृद्धि का दायित्व, खोए हुए राज्य वापस लेने की धधकती ज्वाला...सारी दुविधाओ से लड़ती हुई कुन्ती ने विवशता में ही सम्भवतः द्रौपदी के बँटवारे की घोषणा की होगी। घोषणा अमानुषिक थी, पर स्त्री के प्रति पुरुष समाज की निर्दयता की परिणति थी।
इस काव्य से यह धारणा पुनः पुष्ट होती है कि किसी भी उपलब्धि के लिए अमानुषिक आचरण काम्य नहीं। बेशक कुन्ती या गान्धरी या माद्री या द्रौपदी ने इसका प्रतिकार नहीं किया; पर आज की स्त्रिायाँ करें! समाज इसी प्रतिकार से सुधरेगा। सड़ी-गली परम्पराएँ टूटेंगीं। नए आचार-विचार, समानता और सम्मान के विधान बनेंगे। इन्द्रप्रस्थ की द्रौपदी और कुन्ती की पीड़ा का ऐसा विवरण वस्तुतः रूपकार्थ में आज के समय में स्त्री के प्रति सम्मानपूर्ण व्यवहार का आह्वान है। बल्कि आज के आजाद भारत के सभी प्रसंगों को रेखांकित करते हुए कवि का आह्वान है कि हर मनुष्य को अपनी कामना, स्वप्न, उद्वेग के विवेक के प्रति सावधान रहने की जरूरत है। जाति-मूल-गोत्र-वंश स्पष्ट न होने के कारण यदि सामन्तशाही समाज किसी धुरन्धर पराक्रमी का तिरस्कार करेगा, उसे मान्यता नहीं देगा तो उसे निश्चय ही कोई अविवेकी अपनी टोली में जगह देगा! और फिर धर्मयुद्ध लड़नेवालों को उसे विफल करने के लिए कभी उत्तरा-पुत्र अभिमन्यु, कभी हिडिम्बा-पुत्र घटोत्कच, कभी बर्बरीक जैसे पराक्रमी योद्धाओं को, कभी निरपराध हाथी अश्वत्थामा को अकारण मरवाना पड़ेगा।
कल की पीड़ा को आज का प्रेरणा-स्रोत बनाने का कवि-कौशल इस प्रबन्ध-काव्य में कहीं-कहीं ऐतिहासिक तथ्य नहीं भी लग सकता है, क्योंकि यह इतिहास या पुराण की पुनप्र्रस्तुति नहीं है, पौराणिक मिथकों के सहारे आज के समाज के लिए एक सन्देश है कि जो समाज अपने तेजस्वी और प्रतिभा सम्पन्न पराक्रमी लोगों का उपहास करेगा, जाति-वंश और सामाजिक पदक्रम के कारण उसका अपमान करेगा, वह तेजस्वी मनुष्य निश्चय ही अपने स्वाभिमान-रक्षा के लिए किसी ऐसी शक्ति के साथ जा लगेगा जो राष्ट्र के हित में नहीं होगा। ऐसा होता रहा है, होता रहेगा। तार्किक रूप से भले सत्य न हो, पर हर मनुष्य ऋषि नहीं होता, हरदम विवेकशील नहीं रहता, उग्र स्वाभिमान जगने पर कोई भी व्यक्ति आत्मघाती रास्ते की ओर चला जा सकता है। यह सोचना हमारे समाज में आज के बौद्धिकों, समाजसेवियों, अनाज-पानी के देवता बन बैठे सत्तधीशों का दायित्व है।
काव्य के अन्तिम अंश में कौरवों के प्रति द्रौपदी का प्रतिकार भरा स्वर आज के आखेटकों के लिए भी आक्रोशपूर्ण धिक्कार है--‘लो कौरवो, हो गई पूरी तुम्हारी इच्छा/निकल गया आगे हस्तिनापुर इन्द्रप्रस्थ से/अन्याय अत्याचार में/या शायद है यह इन्द्रप्रस्थ ही/जो कभी फैला रहता मेरे बाहर/कभी सिमट आता मेरे भीतर/चलता ही रहता सदा मेरे साथ/हर स्त्री के साथ...।’ तय है कि छल-छद्म सदैव छुद्र वृत्तियों को आमन्त्राण देता है, हमारे समाज को पूर्वजों की नैतिकता ही नहीं, भूलों से भी कुछ सकारात्मक सीखना चाहिए। उपेन्द्र कुमार ने ‘इन्द्रप्रस्थ’ प्रबन्ध-काव्य रचकर हमें यही सीखने की प्रेरणा दी है।
</span></span></span></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-52714218477240052882022-07-29T18:45:00.002+05:302022-07-29T18:45:47.104+05:30मुद्दों से भटके समय में उपेन्द्र कुमार की कविताई<p><span style="font-family: Yatra One;"><span style="background-color: #b6d7a8;"><span style="color: #cc0000;"><b><span style="font-size: x-large;">मुद्दों से भटके समय में उपेन्द्र कुमार की कविताई </span></b></span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">हिन्दी के वरिष्ठ कवि उपेन्द्र कुमार वस्तुतः अधिकार, प्यार, असंगत व्यवस्था को धिक्कार, जनजीवन के परिष्कार, चेतना के उभार और उपादेय परम्परा के स्वीकार के कवि हैं। ये सभी समुज्ज्वल भाव उनकी कविताओं में हर स्थिति में रेखांकित होते हैं। उनकी अब तक कुल तेरह काव्य-कृतियाँ प्रकाशित हैं--दो गजल-संग्रह--अपना घर नहीं आया (सन् 1991, पुस्तकायन, नई दिल्ली) और खुशबू उधार ले आए (सन् 1998, किताबघर प्रकाशन, नई दिल्ली); दो प्रबन्ध-काव्य--इन्द्रप्रस्थ (सन् 2017, अनुज्ञा बुक्स, दिल्ली), वायु पुरुष (सन 2018, भारतीय ज्ञानपीठ, नई दिल्ली); एक लम्बी कविता--मैं बोल पड़ना चाहता हूँ (लम्बी कविता, सन् 1994, मगध प्रकाशन, दिल्ली); और आठ कविता-संग्रह--बूढ़ी जड़ों का नवजात जंगल (सन् 1980, आकांक्षा प्रकाशन, नई दिल्ली), चुप नहीं है समय (सन् 1996, शुभकामना प्रकाशन, दिल्ली), प्रतीक्षा में पहाड़ (सन् 1998, नेशनल पब्लिशिंग हाउस, नई दिल्ली), गान्धारी पूछती है (सन 2000, पुस्तक सदन, दिल्ली), उदास पानी (सन् 2002, शिल्पायन प्रकाशन, दिल्ली), प्रेम-प्रसंग (सन 2005, डायमण्ड बुक्स, नई दिल्ली), गहन है अन्धकारा (सन् 2010, शिल्पायन प्रकाशन, दिल्ली), नंगे पाँव चाँदनी (सन् 2012, विजया बुक्स, दिल्ली)...; पर हिन्दी के वक्तव्य-वीरों की दृष्टि में ये कविताएँ आकर भी टिकी नहीं रहीं। इसे उपेन्द्र कुमार की कविताई का तिरस्कार मानना मुनासिब नहीं होगा। स्मृति-भ्रंश अपने यहाँ कोई व्याधि नहीं मानी जाती। भुला देने जैसी सुविधापरक राजनीतिक क्रिया सन् 1967, 74, 77, 80, 91, 92 के बाद साहित्यिक सामन्तों को भी भाने लगा था। उनके छुटभैयों की चालबाजी तो परवान चढ़ने लगी। आठवें दशक की हिन्दी काव्यधारा के दिग्दर्शकों की दाखिल-खारिज और समूह-निर्माण की नीति इस प्रसंग में गौरतलब होगा। इस विषय पर विस्तार से चर्चा कभी और होगी, अभी के विषय तो उपेन्द्र कुमार हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">उक्त विस्मृति में मामूली-सा दोष कवि उपेन्द्र कुमार का भी है। पहला दोष यह कि वे जो कुछ लिखते गए, संकलित कर प्रकाशित कराते गए, चयन की कोई सावधानी नहीं रखी। क्योंकि मान्यतादाताओं के अखाड़े की मानक-नीति से वे कतई परिचित नहीं थे। वर्ना जिनकी कविताओं के पहले संग्रह की संस्तुति अज्ञेय और अमृता प्रीतम जैसे कवि-कवयित्री ने लिखी हो, भवानीप्रसाद मिश्र ने आमुख लिखा हो, उनकी कविताएँ विवेचकों के संज्ञान से बाहर रहतीं! बहरहाल...</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">हिन्दी अकादेमी, दिल्ली द्वारा सन् 1994 में मैं बोल पढ़ना चाहता हूँ (लम्बी कविता) के लिए ‘कृति सम्मान’, फिर ‘साहित्यकार सम्मान’ के साथ-साथ उन्हें कई संस्थाओं ने ‘काव्य रचना सम्मान’, ‘नेशनल प्रेस इण्डिया सम्मान’, ‘राष्ट्रकवि मैथिलीशरण गुप्त सम्मान’ आदि से सम्मानित किया। उनका प्रबन्ध-काव्य इन्द्रप्रस्थ तथा वायु पुरुष अपनी समकालीन सामाजिक उपादेयता एवं वैशिष्ट्य के लिए महत्त्वपूर्ण है। बीते दशक भर में लिखी उनकी विशिष्ट कविताओं का एक संग्रह शीघ्र ही ‘हवा की नदी में’ शीर्षक शीघ्र ही प्रकाशित होनेवाले हैं। इंजीनियरिंग एवं विधि में स्नातक, भारतीय प्रशासनिक सेवा के अधिकारी के रूप में विभिन्न मन्त्रालयों की प्रशासनिक जिम्मेदारियाँ उन्होंने लगभग पैंतीस वर्षों तक सँभाली।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">बक्सर (बिहार) की पुण्य-भूमि में उनका जन्म सन् 1947 में हुआ। बाल्यावस्था से ही साहित्यिक गतिविधियों में उनकी रुचि थी, स्कूली जीवन से ही तुकबन्दी किया करते थे। अपने गृह-क्षेत्र की धरोहर ‘बक्सर के किले’ की बदहाली पर उन्होंने भावुकतावश एक कविता सन् 1967-68 के आसपास लिखी थी, जो वहीं के किसी स्थानीय पत्र में प्रकाशित हुई। यहीं से उनकी साहित्यिक यात्रा शुरू हुई। सन् 1970 में ‘कादम्बिनी’ पत्रिका में नवागन्तुक कवि के रूप में उनकी एक प्रेम-कविता प्रकाशित हुई; फिर तो काव्य-लेखन गतिशील हो उठा।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">सन् 2012 तक उनकी ग्यारह काव्य कृतियाँ प्रकशित हो चुकी थीं। उसी वर्ष उनके ‘नंगे पाँव...चाँदनी’ शीर्षक कविता-संग्रह की भूमिका लिखते हुए प्रसिद्ध कवि गंगा प्रसाद विमल ने उनकी कविताई में नए मोड़ आने की स्थापना दी। उनसे सहमत होना मुनासिब होगा, क्योंकि यहाँ आकर उनके काव्य-शिल्प में लोक-धाराओं एवं लोकाधारों की निजता-सम्भूत प्रयुक्ति अनूठी दिखने लगी। वैसे तो अपने हर नए संग्रह के साथ एक खास नूतनता लेकर आए, पर इन कृतियों के बाद लिखी उनकी कविताओं का तेवर और अधिक सन्तुलन का बोध देता है। उनके शब्द-संसार अपनी खामोशी और मितव्ययिता से भी बहुत कुछ कहने लगे हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">हर सच को उजागर करने की अपनी-अपनी सीमा होती है, कवि की भी कविता की भी। ‘परिचय नाम और लिवास’ शीर्षक कविता में वे रिश्ते और आचरण की संगति के मान्य सत्य को दार्शनिक अन्दाज में देखते है--‘रिश्ते लिवास पहन अक्सर/निकल जाते हैं घूमने/लगा लाते हैं दाग धब्बे/न छूटने वाले।’ ये पंक्तियाँ कबीर को याद करने को विवश करती हैं--‘दास कबीर जतन से ओढ़ी/जस के तस रख दीनी चदरिया’ पर विश्वास करने वाले कवि उपेन्द्र कुमार को लिवास में रिश्तो के कारण लगे दाग पर क्लेश होता है। रिश्तेदारों को सन्तुष्ट करने, रिश्ता निभाने में मनुष्य चाहे-अनचाहे अपने आचरण पर या कि लिवास पर दाग लगा आता है। यह लिवास दरअसल मनुष्य का आचरण ही है। लोक-व्यवहार के ऐसे मामूली प्रसंगों पर गहन चिन्तन द्वारा उनका दार्शनिक भाव पैदा करना स्पृहणीय है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">‘कोट बदलने से नहीं बदलता सच’ कविता में वे आगाह करते हैं कि लिबास बदलने से रूप बदलता है, मौलिकता नहीं। सत्ता के बहुरूपिए आचरण के कर्ता देश का रूपान्तरण विकास से नहीं लिबास से करना चाहते हैं। राष्ट्र और समाज को मूलोच्छिन्न करने के उत्सव देखकर वे झूठ का नया व्याकरण रचनेवालों, चाटुकारों को वे धमकाते हैं--‘तुम समझते हो/मुसाहिब हैं तुम्हारे वे ढीठ/जो घूम रहे हैं/दरबारे-खास से दरबारे-आम तक।’ गरीबी, इनसानियत, भूख, वहशत की बेशर्म परिभाषा देनेवालों को सावधान करते हैं--‘भूल गए हो तुम कि/सदा नहीं रहेगा यह मौसम/प्रचण्ड गर्मी के बाद बरसती है गाभिन घटा/दहकती धरती पर बदल जाता है मौसम/और अँखुआते हैं हरे-भरे मोथे/आखिर कहाँ छुपे थे/ये सत्य के बीज?’ यह कविता आततायी किन्तु भंगुर शासकों और उनके चमचों को चुनौती देती है। उन्हें तथ्य-बोध कराती है कि मौसम सदा एक ही के अनुकूल नहीं रहता। सृष्टि-चक्र पर उन्हें अटूट आस्था है। भारतीय लोक परिवेश में कहावत प्रचलित है कि ‘घूरे के भी दिन बहुरते हैं।’ जब घूरे के भी दिन बहुरते हैं, तो देश के तो बहुरेंगे ही! अर्थात नागरिक परिदृश्य में जब सही चेतना आएगी, वे आतंकियों के अहाते में सामान्य लोगों का प्रवेश बन्द कर देंगे, स्थिति निश्चय बदलेगी।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">‘अपने हिस्से की रोटी’ की चिन्ता करते हुए कवि धमाचौकड़ी करनेवाले गिरोहबन्द बन्दरों को झपट्टा मारकर रोटी छीनते देखकर खुद को धिक्कारते हैं--‘जाने कैसा इनसान हूँ/छीन नहीं पाया कभी/अपने हिस्से की रोटी।’ यहाँ वे खुद पर ही नहीं, सकल समाज पर भी व्यंग्य करते हैं कि इनसानों को अपने हिस्से की रोटी छीनने का उद्यम करना चाहिए। ये बन्दर प्रकृति में उछल-कूद मचाते बन्दर नहीं है, लोकतन्त्रा के मन्दिर में बैठकर मनुष्य के हिस्से की रोटी छीननेवाले सांकेतिक बन्दर हैं। ‘हिरना सँभल-सँभल कर चलना’ कविता अनेक स्तरों पर दार्शनिकता के भाव खोलती है। बाल सूरज के कन्धे पर बैठकर सुकवा (तोते) के साथ शिशु का जगना, खेलते हुए बड़ा होना, खेल में जीतना-हारना...सब कुछ उन्हें अच्छा लगता है। किन्तु इन सारे परिदृश्य में आसपास का खूँखारपन और जोखिम...उस बालक, अर्थात की एक चंचल हिरण, अर्थात मनुष्यता का स्वातन्त्रय बचने नहीं देगा--‘खेल में क्या जीत क्या हार/स्मृति शेष केवल खेल का खेलना/हिरणा का सँभल सँभल कर चलना/जन्म, जवानी, जरा, मृत्यु से निस्पृह/धूरी पर घूमती/प्रत्येक दिन को बुलाती विदा करती/निरन्तर अग्रसर परिक्रमा पथ पर पृथ्वी।’ यहाँ सबके प्रति समभाव रखनेवाली पृथ्वी की उदारता और समदर्शिता में अपनत्व का अनुराग मोहक है। कवि को अपनी परम्परा और संस्कृति की जनोपयोगी शुचिता से बेहद प्यार है। किन्तु ‘पुरोधा नई सभ्यता के’ आमादा हैं प्राचीन सभ्यताओं के सर्वनाश को--‘झेल लेना अपमान हँसकर/अन्याय को छोटी-सी बात कहकर टाल देना/और आजादी को गिरवी रखने के/एवज में मिली सुविधाओं पर इतराना/आवश्यक शर्तें हैं, आधुनिक और सभ्य होने की।’ आधुनिक और सभ्य होने की ऐसी कीमत चुकानेवाले हमारे देश में सभ्यताओं के उद्घोषकों की सूची के मुताबिक मनुष्य स्वयं एक साँचे में ढल गया है--‘सभ्यताओं को मन मुताबिक साँचों में ढालना आसान नहीं/रौंदते हुए बढ़ना पड़ता है/मानवता को जीवित रखनेवाली कलाओं को/कितनी ही परम्पराओं और विश्वासों को/रेखांकित करें, किन्तु वह यह कहते हुए नहीं चूकते कि/इसीलिए नई सभ्यता के पुरोधाओं ने/इस बार पूरा ध्यान दिया है मशीनों पर/और लगाया है सारा धन बाजारों में।’</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">स्वातन्त्रयोत्तरकालीन भारत की हीरक जयन्ती मनाते हुए हम देख रहे हैं कि--‘जब हम लड़ रहे होते हैं अपनी असफल लड़ाइयाँ/कितनी सहजता से सीख लेते हैं बच्चे हमारे/घनघोर अभावों के साथ जीना/आफतों के भँवर से/किनारे छिटक, बाहर निकल आना/ललचाने वाली हसरतों से आँखें फेर/आपदाओं को अवसर में बदलने की कला/...सबसे पहले वे सीखते हैं/आँसुओं को रोकना/कि निकले नहीं कोई सिसकी/न पड़े गालों पर निशान उनके सूखने का/वे बहुत समय नहीं गँवाते/बचपन और किशोरावस्था के चोंचलों के लिए/हमारे असफल सपनों और भूली चाहतों की गठरियाँ/कहीं बहुत भीतर अपने चौड़े सीनों में दबाए/वे अचानक आ खड़े होते हैं सामने।’ ऐसे अभाव में पलता बचपन आखिर किस अनुरागी क्षण में एक समृद्ध राष्ट्र की कल्पना करेगा? उसका सपना कितना ऊँचा होगा?‘उपहार लिए आए नए अवतार’ कविता में कवि को चिन्ता है कि--‘सत्ता या विपक्ष किसी को भी ताकत का एहसास नहीं हैं/जिन्हें है उन्हें कैद कर रखा है नीति ने/घेरे में है विचारों की दुनिया/वोट की कोई कीमत नहीं है/गोपनीयता की शपथ लेकर भी करवट बदल लेते हैं।’ राजनीति और राजनीतिज्ञों के प्रति इस तरह सचेत कवि उपेन्द्र कुमार की राय में--‘यह भी एक बात है कि--/जमीन से गेहूँ, समुद्र से तेल, पहाड़ों से रत्न लो/लेकिन असली मुद्दों से लोगों का ध्यान दूर रक्खो/जो करते तो कुछ भी नहीं/फिर भी अखबारों में उनके बयान देखो/नहीं है तेल जिन तिलों में उनके तेल की धार देखो।’ अखबारों और विज्ञापनों में एक को तीन बनाकर कहने की जैसी व्यवस्था हमारे समाज में चल पड़ी है और सच को सच की तरह नहीं स्वीकार कर कल्पित सच की घोषणा की जा रही है, मजबूरन उपेन्द्र कुमार की कविताएँ ‘सत्योत्तर’ (पोस्ट-ट्रूथ) प्रसंग देखने लगती है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">युद्ध उपेन्द्र कुमार को कतई पसन्द नहीं। किसी को पसन्द नहीं आते। किन्तु वर्तमान से अतीत तक के सभी युद्ध-प्रसंगों, पुराणों-धर्मकथाओं-नीतिकथाओं को रेखांकित करते हुए वे हर समय के युद्ध को निरर्थक और अमानवीय मानते हैं। वे आधुनिक सियासी आचरणों के लिए महाभारत के नीतिकार कृष्ण का रूपक गढ़ते हुए ‘युद्ध’ के नायक कृष्ण से पूछते हैं--‘फिर वह धर्म युद्ध कहाँ रहा, कृष्ण!/जब एक ही बाण से पूरे वृक्ष के बिंधे पत्तों को देख/बर्बरीक से भयभीत होकर उसकी बलि ले ली/कर्ण से कवच कुण्डल छिनवाया/मलयुद्ध में जरासन्ध को चीरकर हिंसा की/जयद्रथ भी तो सूर्यास्त के छलावे में था/अश्वत्थामा हतो नरो वा कुंजरो क्या था?/मुझे छल से जीते महाभारत की कथा नहीं चाहिए व्यास/कुछ और कहो!’ उनकी कविताओं में गाहे-बगाहे धर्म-ग्रन्थों से भी शिकायतें साँस लेने लगती हैं--‘ईटों का चूल्हा, बोरसी के आग/हाँड़ी में पानी, आम का अचार/कथरी पुरानी, चूता छप्पर-छानी/गोबर से लिपे-पुते/घर से उठते धुएँ के भकोल से चेहरे/कभी हाथी, कभी ऊँट, कभी बैल और फिर/जादू से हवा में घुलते जाना/तीनों बच्चे चूल्हा तापते हुए/हाँड़ी में पकते कोदोभात की खदबद/और ढक्कन की जुगलबन्दी सुन रहे थे।’ एक अभावग्रस्त परिवार के तीन बच्चों को चूल्हे पर पकते भात के भाप में झूलते हाथी, ऊँट, बैल के जादुई चित्र सम्मोहित करते हैं, इधर बालपन की स्मृति में भावकों को भावुक।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">‘हवा की नदी में उड़ते पाखी’ में विरोधाभासी रूपक द्वारा वे एक बड़े विमर्श को सामने ले आते हैं। हवा और नदी--दोनों प्रकृति के अवयव हैं, किन्तु पाखी नदी में नहीं उड़ सकता, हवा में उड़ता है, पर नदी यदि हवा की हो तो उसमें उड़ने की जुगत कोई पाखी कैसे बैठाए--‘हवा की उस नदी में/जिसकी धारा में पंख खोले खुद-ब-खुद/चीलें चक्कर लगाती रहती हैं दिन भर/गोल-गोल तैरती हैं--।’ अब पक्षी यदि चील हो तो हवा क्या, नदी क्या, वह तो किसी घर, किसी गुफा में भी तैर/उड़ सकती है, क्योंकि यह पाखी, पाखी नहीं, पाखी का रूपक है। जो अदृश्य मुद्रा में जाकर कहीं भी शिकार झपट सकता है। ‘चील’ और अन्य पक्षियों के इस रूपक की पहचान कविता में और समाज में जरूरी है। ‘अदृश्य शून्य’ कविता में मुक्ति सम्बन्धी कवि-प्रश्न उचित है कि--‘मुक्ति अन्त है/या किसी और अन्त तक पहुँचने के लिए/एक नया प्रारम्भ।’ भय, भ्रम, पाप, पुण्य, प्रेम, घृणा, घमण्ड और अधैर्य...की गिरफ्त में पड़े हुए मनुष्य की धारणाओं पर उनकी राय है कि ऐसी चीजों से मुक्ति के लिए मनुष्य की मृत्यु जरूरी नहीं, चेतना जरूरी है। चेतना विवेकशील हो तो मनुष्य को मुक्ति का भाव स्वयमेव स्पष्ट हो जाएगा। चेतना साथ छोड़ दे तो इन सबसे मुक्ति असम्भव। उपेन्द्र कुमार को वनवासी जीवन की पवित्रता और पूर्वकालिक समाज के वीरों के प्रति यथेष्ट सम्मान है--‘पता नहीं कौन-कौन-सा राज/मिला भारत-माता को वनवास, हुए उसके बेटे उदास/जाने कहाँ बिला गई अंगद, हनुमान की महापराक्रमी टोली/गो उनके जाने के बाद नहीं रहे जंगल उतने हरे-भरे/रहे वनवासी भी सदा डरे-डरे/इस जैसे किसी दिन लौटेंगे अपने धाम/रघुपति राघव राजा राम!’ ‘रघुपति राघव राजा राम’ शीर्षक इस कविता में कवि नीति एवं धर्म की संस्थापना के निमित्त हुए राम-रावण युद्ध के सहयोगी योद्धाओं की विडम्बनाओं को एक रूपक में स्मरण करते हैं, जहाँ अब जंगल का अस्तित्व क्षीण किया जा रहा है, वर्गीय समाज और भेद-भाव की दुनिया में वनवासी वीरों का सम्मान रौंदा जा रहा रहा है। अटूट आस्था के साथ कवि उपेन्द्र कुमार, हर मनुष्य के भीतर के आदमी को जगाने की चेष्टा करते हैं--‘हर आदमी के भीतर होती है आत्मा/या शायद/आदमी जैसा ही एक और.../भीतर का आदमी/बाहर के दृश्यों को देख/कभी-कभी जग जाता है/यही भीतर का आदमी/पहले शायद बेहतर था समय/जागता था कभी-कभी/आजकल तो देते हैं दृश्य ऐसे दिखाई/अक्सर जगा ही रहता है/अन्दर का आदमी।’ यह अन्दर का आदमी कौन है? आदमी को आतंकी आचरण में क्या यही प्रवृत्त करता है? आतंकी आचरण के विरुद्ध खड़े होने की ताकत भी क्या यही देता है? सचमुच विवेक की तलाश बहुत जरूरी है। तभी तो उनसे--‘कहा कंप्यूटर ने, मोबाइल ने, संजाल ने/छूना है आकाश तो छोड़ो भूमि/कहा व्यवस्था ने/और दे दी जमीन लूटने की छूट/मेरे खुरदरे हाथों से प्रसन्न/समय ने सौंपी/एक चमचमाती खुरपी और कहा--/ये है सबसे पुरानी परन्तु सबसे बड़ी तकनीक/ऐसे ही चमकता रहेगा इसका लोहा/जब तक पसीना रहेगा इसे धोता/खोद डालो सारी जमीन एक बार फिर/नए विचारों के लिए।’ इस कवि को नई तकनीक या नवता से कोई विरोध नहीं है। विरोध उसके अमानुषिक उपयोग से है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;">इस समय हम ऐसे सामाजिक पर्यावरण में जी रहे हैं, जहाँ हर कोई निडर होना चाहता है। पर निडर होने का उसका कौशल और प्रशिक्षण शैली विचित्र है। निडर होने की कामना से भरा हर मनुष्य बार-बार वही-वही काम करता है, जिससे उसे सबसे ज्यादा डर लगता है--‘जो होना चाहते हैं निडर/लगे रहते हैं ऐसा कुछ करते रहने में/जिससे लगता है उन्हें डर/जैसे हत्याएँ या बलात्कार बार-बार/जब तक निकल ना जाए, उनका डर/डरने नहीं लग जाएँ दूसरे/माँगने लगें दया की भीख/दूसरों के डरते ही हो जाते हैं ये निडर/मान लिया जाता है कि/पूरा हुआ रियाज/सफल हुई साधना/इस भयमुक्त माहौल में लिए जा सकते हैं/वे सारे निर्णय जो थे अब तक के लम्बित।’ इस लम्बित निर्णय को पूरा करने के लिए जो आतंकी समाज, अमानवीय समुदाय मनुष्य को भयभीत करने की चेष्टा करता है, उपेन्द्र कुमार की ऐसी कविताएँ उन कलुषों पर चोट करती हैं। ‘हाशिए की सचाई’ शीर्षक कविता में संचार-माध्यमों में देश की असंगत तस्वीरें प्रस्तुत करने वाले पत्रकारों पर उँगली उठाते हुए, उनके खिलाफ निर्णय देते हुए वे घोषित करते हैं कि यह दुनिया केवल तुम्हारी नहीं है, सिर्फ तुम्हें ही नहीं जीना है यहाँ--‘मेरे देश का नाम बेहयाई नहीं है/और ना यह सिर्फ तुम्हारा है/मैं तुम्हारे अखबारों और टेलीविजन के फैलाए/झूठ पर यकीन नहीं करता/मैं तुम्हारे आँकड़ों पर यकीन नहीं करता/मैं तुम्हारे वायदों और आश्वासनों पर यकीन नहीं करता/मैं तुम्हारे उत्सवों पर यकीन नहीं करता।’ एक समय था जब पत्रकारिता को लोकतन्त्रा का चौथा स्तम्भ माना जाता था, पत्रकारों द्वारा संचार-माध्यमों द्वारा प्रसारित बात सत्य मानी जाती थी, लोक-चेतना को उद्बुद्ध करने का एक माध्यम माना जाता था। किन्तु बीते कुछ वर्षों में लालची पत्रकारों ने जैसी चारण-वृत्ति अपना ली है, उसे रेखांकित करते हुए कवि फटकारते हैं कि राष्ट्र की सच्ची छवि प्रस्तुत करो, चारण-गीत मत गाओ। समाज और परम्परा के विरुद्ध आचरण करनेवाले व्यवस्थापकों को वे ‘बचता भी क्या है पत्थर के सिवा’ शीर्षक कविता में धमकाते भी हैं--‘तुमने बनाए हैं गलत पंचांग/तुमने स्थापित किए हैं धूर्त देवता/तुमने लिखवाया है फर्जी इतिहास/झूठ के पुलिन्दे हैं तुम्हारे दिक् शास्त्रा/तुमको नहीं पता कि/मेरे पास बचता भी क्या है पत्थर के सिवा।’ फिर वे उन्हें इस धमकी के अन्दाज में कहते हैं--‘लेकिन देख लेना तुम/तुम्हारी निरंकुशता और फर्जी अधिकारों के विरुद्ध/खड़ा रहूँगा वहीं और हर कहीं/पत्थर और इच्छा-शक्ति दोनों हैं मेरे पास/निशाना साधने की कूबत और नैतिक बल भी।’ गौरतलब है कि सारी प्रतिकूल परिस्थितियों के बावजूद कवि कभी निराशा की ओर कदम नहीं बढ़ाते; अपने पाठकों को भी नई जमीन, नई चेतना देने का प्रयास करते हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="color: #134f5c;"><span style="font-family: Yatra One;"> उनकी कविताओं में चिड़िया, पहाड़, पर्वत, नदी, रिश्ते, लिवास, नाम, पहचान, घर, अन्धकार-विरोध, व्यवस्था-विरोध, संचार...जैसे प्रसंगों को पूरी अर्थवत्ता के साथ जगह मिलती है। इनके मूलार्थ आहत करनेवालों पर वे आँखें तरेरते हैं। उनके जनसरोकार और उनकी काव्य-दृष्टि विस्तृत विवेचन की हकदार है।
</span></span></span></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-91564833710971220332022-03-14T09:41:00.000+05:302022-03-14T09:41:00.155+05:30तुलनात्मक साहित्य अध्ययन : मूल्यगत राष्ट्रीयता की पहचान का स्रोत Comparative Literature Study : Resources of Identity of Core Nationality<p style="text-align: center;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-size: x-large;"><b>तुलनात्मक साहित्य अध्ययन</b></span></span></span></p><p style="text-align: center;"><span style="color: #990000;"><span style="font-family: Yatra One;"><b>मूल्यगत राष्ट्रीयता की पहचान का स्रोत </b></span></span></p><p style="text-align: center;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #990000;"><b>Comparative Literature Study :
Resources of Identity of Core Nationality</b></span> </span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-size: medium;">तुलनात्मकता मानव समुदाय के रहन-सहन की आदिम प्रवृत्ति है। पारस्परिक सद्भाव में भी और प्रतिस्पर्द्धा में भी लोग अक्सर आस-पास के लोगों की जीवन-व्यवस्था या परिवेश से अपनी या औरों की तुलना करते रहते हैं। प्रयोजनवश भी, निष्प्रयोजन भी। स्वाभाविक रूप से वे इस तुलनात्मकता में किसी को बेहतर, किसी को कमतर साबित करते रहते हैं। यह सामुदायिक जीवन-व्यवस्था की प्राचीन प्रक्रिया है, जन-चित्त-वृत्ति की आदिम उद्भावना भी।</span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">अकादेमिक क्षेत्र में आकर तुलनात्मकता की यही वृत्ति तुलनात्मक अध्ययन या तुलनात्मक </span><span style="font-size: medium;">साहित्य कहलाने लगता है। यह एक अन्तरानुशासनिक अध्ययन है। इसमें भिन्न-भिन्न भाषिक, भौगोलिक, अनुशासनिक, राष्ट्रिक परिवेश के साहित्यिक-सांस्कृतिक अभिव्यक्तियों का अनुशीलन होता है। इसे तुलनात्मक अध्ययन भी कहा जाता है। इसकी प्रक्रिया भिन्न-भिन्न राष्ट्रों की संस्कृतियों में उत्पन्न भाषाओं के कार्यों पर आधारित होती है। इसकी संज्ञा में साहित्य की मूल ध्वनि होने के बावजूद इसका आचरण साहित्यिक अध्ययन तक सीमित नहीं रहता; यह सम्बद्ध क्षेत्र की अर्थव्यवस्था, राजनीतिक गतिविधि, सांस्कृतिक आन्दोलन, ऐतिहासिक बदलाव, धार्मिक अन्तर, वातावरण, अन्तर्राष्ट्रीय सम्बन्ध, सार्वजनिक नीति, सामाजिक-सांस्कृतिक उत्पादन, विज्ञानादि के आन्तरिक विश्लेषण पर जोर देता है। इसमें संस्कृतियों के आन्तरिक सरोकारों से सम्बद्ध भाषिक एवं कलात्मक परम्पराओं का अनुशीलन और अन्तर्राष्ट्रीय सम्बन्धों का अध्ययन किया जाता है। इसका चारित्रिक रेखांकन अन्तर्सांस्कृतिक और अन्तर्राष्ट्रीय साहित्य, इतिहास, राजनीति, दर्शन, कला, विज्ञान समेत सभी मानवीय गतिविधियों से होता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">तुलनात्मक साहित्य वैसी ज्ञान-शाखा है, जिसमें दो या दो से अधिक भाषाओं के साहित्य के भाषिक, सांस्कृतिक, राष्ट्रीय मूल्यवत्ता का व्यापक और तुलनात्मक अध्ययन किया जाता है। तुलना इस अध्ययन का मुख्य अंग है। यह अध्ययन संकीर्णता त्यागकर वैश्विकता की उदार धारणा की ओर उन्मुख करता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">इस अध्ययन में अध्येता कला, इतिहास, समाज विज्ञान, धर्मशास्त्र जैसे विभिन्न ज्ञान-शाखा से अर्जित ज्ञान के उपयेग से पारस्परिक सम्बन्धों का अध्ययन करता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">ज्ञान-क्षेत्र की स्वतन्त्र शाखा के रूप में तुलनात्मक साहित्य की मान्यता अभी भी सर्व-ग्राह्य नहीं हुई है। इसका मुख्य कारण, इस शाखा के आदि स्रोत हैं। लगभग शैक्षिक संस्थानों में इस ज्ञान-शाखा की शुरुआत भाषा-साहित्य अध्ययन केन्द्र से हुई है। वर्चस्ववादी धारणा के कारण वह उद्भव स्रोत इतनी आसानी से अपनी सन्तति-शाखा को स्वतन्त्र शाखा की मान्यता कैसे दे? पर सचाई है कि तुलनात्मक साहित्य अपने अन्तरानुशासनिक आचरण के कारण इस अत्यन्त महत्त्वपूर्ण, उपादेय और लोकप्रिय ज्ञान-शाखा के रूप में स्वीकृत है। यद्यपि यह तकनीकी और प्रविधिपरक शाखा निरन्तर अपनी प्रवृत्तियों में विस्तार लाता रहता है। अपनी प्रक्रिया में यह अध्ययन इतिहास-बोध से शुरू होकर सार्वभौमिक साहित्येतिहास तक पहुँचता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">तुलनात्मक साहित्य की मुख्य पद्धति तुलना होती है; पर इस तुलना का लक्ष्य किसी रचना या रचनाकार को बेहतर या कमतर साबित करना नहीं, बल्कि तुलनीय रचना की वैचारिकता के साम्य-वैषम्य को देखते हुए उसके राष्ट्र-बोध, मूल्य-बोध और मानवीयता का अनुरक्षण होता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">एक सर्वेक्षण के अनुसार भारत जैसे बहुभाषिक राष्ट्र में 1652 मातृभाषाओं के अलावा अनेक समुन्नत साहित्यिक भाषाओं का अस्तित्व है। रूप-रचना की भिन्नता के बावजूद हर भारतीय भाषा की आर्थिक संरचना समरूप है। भारतीय भाषाओं का साहित्य इसी कारण जातीय इतिहास, सामाजिक चेतना, सांस्कृतिक मूल्य एवं साहित्यिक संवेदना के सन्दर्भ में एक साहित्य है। भारतीय साहित्य के इस मूल्य की सही पहचान का सर्व सुगम मार्ग तुलनात्मक साहित्य से ही स्पष्ट हो सकता है; जहाँ भारतीय संस्कृति के आधारभूत वैशिष्ट्य की परख हो सकती है। इस अपेक्षा के आलोक में भारत के सभी विश्वविद्यालयों में 'तुलनात्मक साहित्य' ज्ञान-शाखा की शुरुआत अनिवार्य है। और, चूँकि तुलनात्मक अध्ययन का विधिवत विकास अनुवाद के बिना असम्भव है, इसलिए भारत के सभी विश्वविद्यालयों में 'अनुवाद अध्ययन' जैसी ज्ञान-शाखा का विकास अनिवार्य है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">तुलनात्मकता वस्तुत: शिक्षा की एक विस्तृत दृष्टि है, जिसमें न्यूनतम दो तुलनीय वस्तु-विषय-प्रसंग-पाठ का होना अनिवार्य है, इसलिए अनूदित साहित्य की बहुतायत और अनुवाद अध्ययन के प्रसार से 'तुलनात्मकता' का बहुमुखी विकास सुलभ होगा। इस शैक्षिक शाखा में अध्ययन, विवेचन, अनुशीलन, विश्लेषण का लक्ष्य साम्य-वैषम्य, समस्या, विकास-क्रम की ओर रहता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">गौरतलब है कि सामाजिक पृष्ठभूमि में विभिन्न राष्ट्रों की शैक्षिक प्रणालियों का विश्लेषणात्मक अध्ययन तुलनात्मक शिक्षा कहलाता है; इस प्रकार का अध्ययन राष्ट्रीय शिक्षा सुधार के दृष्टिकोण में व्यापक योगदान देता है। तुलनात्मक शिक्षा समाज के बहुमुखी आयासों, आयामों के अध्ययन का क्षेत्र है। इसका सम्बन्ध सभी सामाजिक विज्ञानों से होता है। इसी कारण अन्त:क्षेत्रीय और अन्तरानुशासनिक अध्ययन से तुलनात्मक शिक्षाविदों का जुड़ाव अनिवार्य है। इस शैक्षिक प्रणाली में भिन्न-भिन्न राष्ट्रों की ऐतिहासिक, दार्शनिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, औद्योगिक अवस्थाओं का गहन अध्ययन किया जाता है। क्योंकि मनुष्य के सामुदायिक आचरण पर इन सब के प्रभाव इतने शक्तिशाली होते हैं कि उनका शैक्षिक संस्कार और वातावरण किसी भी स्थिति में इनसे मुक्त नहीं रह पाता। स्पष्टत: इनसे निरपेक्ष ज्ञान-पद्धति निस्सन्देह निष्फल साबित होगी। तुलनात्मक शिक्षा के अन्तर्गत उक्त घटकों के आलोक में शैक्षिक संस्थानों की रचना, संगठनात्मक उद्देश्य, सांख्यिक ब्योरा, विषय एवं पाठ्यक्रम, अध्यापन पद्धति एवं कौशल का अनुशीलन होता है। जाहिर है कि सामाजिक उन्नयन में इस शिक्षण पद्धति की बड़ी भूमिका होती है। अध्ययन की यह पद्धति अध्येताओं को निष्पक्ष अनुशीलन की प्रेरणा देती है, अन्य राष्ट्रों की समस्याओं एवं समाधान-युक्तियों से अपनी समस्याओं की पहचान कर उससे निजात पाने की समझ देती है। अपने विकास के लिए औरों की खूबियों से प्रेरणा लेना और खामियों से सीख लेना सदैव ही अच्छा होता है। इस दृष्टि से तुलनात्मक शिक्षा और तुलनात्मक साहित्य अन्तर्राष्ट्रीयता की भावना को बढ़ावा देता है और शैक्षिक वतावरण को भव्य एवं उदार बनाता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">भारतवर्ष सदैव से ज्ञानाकुल विदेशी पर्यटकों और लगनशील अध्येताओं के आकर्षण का केन्द्र बना रहा है। भारत के गुप्त राजवंशीय राजा चन्द्रगुप्त विक्रमादित्य और चीन के 'जिन राजवंश' के समय में चीनी बौद्ध भिक्षु, लेखक, अनुवादक फाहियान (सन् 337-422) ने बौद्ध साहित्य एकत्र कर चीन ले जाने के लिए सन् 402-407 तक भारत की यात्रा की, और वापस लौटकर अपना यात्रा-वृत्तान्त लिखा। चीनी बौद्ध धर्म में युगान्तरकारी योगदान के लिए ख्यात चीनी बौद्ध भिक्षु, विशिष्ट अनुवादक ह्वेनसांग (सन् 602-664) का सन् 629-645 का भारत यात्रा-वृत्तान्त इस दिशा में विशिष्ट कार्य है। प्रख्यात चीनी बौद्ध भिक्षु इत्सिंग (सन् 635-713) ने अपनी भारत-यात्रा (सन् 671-695) के दौरान दस वर्षों तक 'नालन्दा विश्वविद्यालय' में रह कर वहाँ के प्रसिद्ध आचार्यों से संस्कृत तथा बौद्ध धर्म-ग्रन्थों को पढ़ा। सन् 691 में लिखे 'भारत तथा मलय द्वीपपुँज में प्रचलित बौद्ध धर्म का विवरण' शीर्षक प्रसिद्ध ग्रन्थ में उन्होंने 'नालन्दा विश्वविद्यालय' एवं 'विक्रमशिला विश्वविद्यालय' तथा उस दौर के भारत के राजनीतिक इतिहास के बारे में लिखा, जो आज भी बौद्ध धर्म और 'संस्कृत साहित्य' के इतिहास का अमूल्य स्रोत है। इन तीनों चीनी यात्रियों ने भारत की तत्कालीन शिक्षा की सम्यक् प्रशंसा की है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">यूरोप से आए यात्रियों ने भी भारतीय शैक्षिक पद्धति का उल्लेख किया है। फिर भी अनियोजित, अक्रमिक एवं अवैज्ञानिक निरूपण के कारण इन्हें शास्त्रीय पद्धति के अनुसार तुलनात्मक शिक्षा का अंग नहीं माना गया। शास्त्रीय रूप से इस ज्ञान शाखा में अध्ययन की व्यवस्था उन्नीसवीं शताब्दी से मानी जाती है। प्रसिद्ध फ्रांसीसी चिन्तक मार्क-एण्ट्वाइन जुलिअन (सन् 1775-1848) तुलनात्मक शिक्षा के अधिष्ठाता माने जाते हैं। वे क्रान्तिकारी स्वभाव के चिन्तक थे। साम्राज्य विरोध के अपराध में उन्हें सन् 1813 में जेल में डाल दिया गया था। सन् 1815-1817 उन्होंने कई प्रतिपक्षी स्वभाव की कई पत्रिकाएँ प्रकाशित कीं। इसी दौरान उनकी ख्याति एक शिक्षाविद् के रूप में हुई। उन्होंने अपने समय के स्विट्जरलैण्ड के महान शिक्षा सुधारक जोहान हेनरिक पेस्टलोज़ी (सन् 1746-1827), जिनका दृष्टिकोण स्वच्छन्दतावाद का उदाहरण माना जाता था, उनके साथ नियमित रूप से पत्राचार किया, और शैक्षिक प्रणाली की निगरानी के उन्नायक बन गए। सन् 1817 में उन्होंने अपने ग्रन्थ 'स्केच एण्ड प्रलिमिनरी व्यूज ऑफ ए वर्क ऑन कम्परेटिव एजुकेशन एण्ड सिरीज ऑफ क्वेश्चन्स ऑन एजुकेशन' में तुलनात्मक प्रणाली के प्रयोग का सुझाव दिया। तुलनात्मक शिक्षाविदों को इस दिशा में गहन कार्य करने का प्रयोजन बना हुआ है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">इस दिशा में अमेरिका के शिक्षाविद् जॉन ग्रिसकॉम (सन् 1774-1852); शिक्षा सुधारक, सार्वजनिक शिक्षा संवर्द्धक, दासता उन्मूलन के पक्षधर होरेस मान (सन् 1796-1859); होरेस मान के कार्यों से प्रेरित अमेरिकी शिक्षा प्रणाली के सुधारक शिक्षाविद हेनरी बरनार्ड (सन् 1811-1900); अंग्रेजी कवि, संस्कृति आलोचक मैथ्यू ऑर्नल्ड (सन् 1822-1888); विक्टोरिया विश्वविद्यालय मैनचेस्टर के अध्यापक, लीड्स विश्वविद्यालय के कुलपति, अंग्रेजी इतिहासकार एवं शिक्षाविद सर माइकल अर्नेस्ट सैडलर (सन् 1861-1943); इंग्लैण्ड के स्टॉ स्कूल; और फ्रांसीसी दर्शन में चयनशीलता के संस्थापक विक्टर कजिन (सन् 1792-1867) जैसे महान शिक्षाविदों एवं शैक्षिक संस्थानों का विशिष्ट कार्य है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">इन मनीषियों के प्रयासों से तुलनात्मक शिक्षा का स्वरूप निर्धारित हुआ। इससे राष्ट्रीय शिक्षा सुधार और तुलनात्मक शिक्षा का स्वरूप निखरने लगा, इसके सैद्धान्तिक स्वरूप निर्धारित होने लगे। द्वितीय-विश्व युद्ध की परिणतियों से इस ज्ञान-शाखा को नई प्रेरणा मिली। सन् 1945 के बाद से दुनिया भर के शैक्षिक संस्थानों में इस ज्ञान-शाखा की लोकप्रियता बढ़ी।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">तुलनात्मक अध्ययन के क्षेत्र में विभिन्न भाषाओं में दक्ष, उन भाषाओं की साहित्यिक-आलोचनात्मक परम्पराओं एवं प्रमुख साहित्यिक ग्रन्थों से परिचित अध्येता काम करते हैं। इस क्रम में वे कई बार अपने ज्ञानलोक से अर्जित महत्त्वपूर्ण सिद्धान्तों से प्रभावित भी होते हैं; तत्सम्बन्धी समाजशास्त्र, इतिहास, नृविज्ञान, अनुवाद अध्ययन, सांस्कृतिक और धार्मिक अध्ययन से परिचित भी होते हैं। 'तुलनात्मक साहित्य' और 'विश्व साहित्य' जैसे पद अक्सर समान दृष्टिबोध के लिए उपयोग में लाए जाते हैं। इस अध्ययन में अध्येता के बहुभाषिकता का सरोकार विभिन्न भाषाओं के ग्रन्थों को मूल रूप में पढ़ने की इच्छा से है। इस अनुशासन में व्यापक ज्ञानार्जन के निमित्त कई देशों में अन्तर्राष्ट्रीय तुलनात्मक साहित्य संघ एवं तुलनात्मक साहित्य संघ का गठन हुआ है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">भारतीय चिन्तक इस ज्ञान-शाखा में अक्सर कविगुरु रवीन्द्रनाथ टैगोर (सन् 1861-1941) का उल्लेख करते हैं। 'विश्व साहित्य' पर अपने एक व्याख्यान में टैगोर ने साहित्य की सही-सही अध्ययन-प्रक्रिया के लिए तुलनात्मक आलोचना पर बल दिया था; उन्होंने कहा था कि 'यह पृथ्वी विभिन्न टुकड़ों में बँटी हुई लोगों के रहने का अलग-अलग स्थान नहीं है – उनका साहित्य अलग-अलग रचित साहित्य नहीं है। प्रत्येक लेखक के द्वारा रचित साहित्य एक पूर्ण इकाई है तथा वह इकाई समूचे मानव समाज की सार्वभौमिकता की परिचायक है। राष्ट्रीयता की संकीर्ण मनोवृत्ति से अपने को मुक्त करते हुए प्रत्येक कृति को उसकी सम्पूर्ण इकाई में देखना है और इस सम्पूर्ण इकाई या मनुष्य की शाश्वत सृजनशीलता की पहचान विश्व साहित्य के द्वारा ही हो सकती है। 'विश्व साहित्य' जिसको अंग्रेजी में 'कम्प्रेटिव लिट्रेचर' कहा जाता है इस सार्वभौम सृजनात्मकता की अभिव्यक्ति है।' कवि टैगोर का यह भाषण सन् 1907 में रवीन्द्र रचनावली के दसवें खण्ड (पृ. 324-33) में प्रकाशित हुआ। यकीनन इस वक्तव्य में तुलनात्मक साहित्य की बहुफलकता उजागर हुई है। किन्तु इससे पूर्व सन् 1873 में ही बंकिम चन्द्र चट्टोपाध्याय (सन् 1838-1894) ने इस दिशा में विशिष्ट और शाश्वत मूल्य का काम कर दिया था। 'शकुन्तला, मिराण्डा और डेस्डेमोना' शीर्षक निबन्ध में उन्होंने तुलनात्मक साहित्य अध्ययन के पार्याप्त सूत्र दिए। यद्यपि भारतीय लोक-चिन्तन में अध्येताओं को तुलनात्मक साहित्य के विकसित स्वरूप कई रूपों में किस्सों-कहानियों, लोक-कथाओं, मुहावरों, कहावतों, किंवदन्तियों में बड़ी स्पष्टता से परिलक्षित हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">स्पेनिश के मानवतावादी विद्वान ज्वाँ एन्द्रेस्स (सन् 1740-1817) और आयरिश विद्वान हचसन मैकाले पॉसनेट (सन् 1855-1927) का काम इस दिशा में मूलभूत माना जाता है। हालाँकि, इसकी पृष्ठभूमि जोहान वोल्फगैंग वॉन गेटे (सन् 1749-1832) के 'विश्व साहित्य' सम्बन्धी विचारों में देखी जा सकती है। प्रबोधन युग के प्रसिद्ध आलोचक ज्वाँ एन्द्रेस विश्व इतिहास और तुलनात्मक साहित्य के निर्माता माने जाते हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">स्पेनिश-इतालवी की दृढ़ परम्परा पर उनके विचार नवशास्त्रीय प्रबोधन युग या ज्ञानोदय युग (सन् 1650-1780) के उत्तर काल में प्रभावी हुए। उनकी गणना उनके समकालिक विद्वान, स्पेन के प्रसिद्ध भाषाशास्त्री, तुलनात्मक भाषाविज्ञान के निर्माता, लोरेन्जो हरवस पाण्डुरो (सन् 1735-1809) और महान संगीत सिद्धान्तकार जोस एण्टोनियो ज़िमेनो (सन् 1757-1818) के साथ होती है। आयरिश विद्वान, तुलनात्मक साहित्य के क्षेत्र में अग्रणी, हचसन मैकाले पॉसनेट न्यायशास्र के मर्मज्ञ थे। सन् 1885-1890 तक उन्होंने ऑकलैण्ड विश्वविद्यालय में क्लासिक्स और अंग्रेजी साहित्य का अध्यापन भी किया। भूमि कर, राजनीतिक अर्थशास्र, नैतिकता की ऐतिहासिक पद्धति पर उनका अकादेमिक अधिकार था, किन्तु विवेचकों की राय में तुलनात्मक साहित्य सम्बन्धी सन् 1886 के उनके कार्य सर्वाधिक उल्लेखनीय माने जाते हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">विक्टर मक्सिमोविच ज़िरमुन्स्की (सन् 1891-1971) जैसे रूसी रूपवादिवादियों ने इस दिशा में आधारभूत कार्य करने का श्रेय अलेक्जेण्डर निकोलायेविच वेसेलोव्स्की (सन् 1838-1906) को दिया।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">यद्यपि आज के मानकों के आधार पर उस दौर के कई तुलनात्मक कार्य राष्ट्रान्धता, यूरोपकेन्द्रित, नस्लवादी भी माना जाता है; क्योंकि तुलनात्मक साहित्य के उद्देश्यमूलक कार्य -- संस्कृतियों के समझ-संवर्द्धन के बजाय विद्वानों की रुचि राजनीतिज्ञों की तरह जब-तब श्रेष्ठता निरूपण में बढ़ गई थी।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">भारतीय चिन्तन के ध्वजवाहकों की कोई दिलचस्पी खुद को इतिहास में खचित करने की कभी नहीं हुई; इसलिए चिन्तन-व्यवस्था पर्याप्त समृद्ध होने के बावजूद तुलनात्मक साहित्य की दिशा में भी यहाँ कभी कोई मठ बनाने की उन्मुखता नहीं दिखी; पर अन्तर्राष्ट्रीय स्तर पर इसके तीन स्कूल बताए जाते हैं -- फ्रेंच स्कूल, जर्मन स्कूल, अमेरिकी स्कूल। हालाँकि रूसी स्कूल ने भी इस दिशा में पर्याप्त काम किया है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><b>फ्रेंच स्कूल </b></span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">बीसवीं सदी के प्रारम्भिक वर्षों से लेकर द्वितीय विश्व युद्ध तक के अनुभूतिवादी (empiricist) और प्रत्यक्षवादी (positivist) दृष्टिकोण के चिन्तन विधान को फ्रेंच स्कूल कहा गया, जिसमें पॉल वैन टाइघम (सन् 1871–1959) जैसे विद्वान विभिन्न देशों की कृतियों के 'मूल' के साक्ष्य और कृतियों के 'पारस्परिक प्रभावों' की जाँच अदालती दृष्टि से करते थे। इस पद्धति को 'तथ्यों की रिपोर्ट' कहा गया। इस धारा के विद्वान दस्तावेजों के तथ्यपरक विश्लेषण के आग्रही होते हैं। इसमें अध्येता निर्णय कर पाते हैं कि किस तरह कोई विशेष साहित्यिक विचार या आदर्श समय के साथ राष्ट्रों के बीच यात्रा करता है। कैसे कोई खास साहित्यिक विचार या भाव का संचार राष्ट्र और काल के पार तक होता है। उन्नीसवीं सदी के प्रथम चरण में इस विचार का सूत्रपात गेटे ने जर्मनी में किया था। इसकी पहली पत्रिका 'रिव्यू द लितरेत्यूर कम्परी' फ्रांसीसी भाषा में पेरिस विश्वविद्यालय से प्रकाशित हुई। तुलनात्मक साहित्य के फ्रेंच स्कूल में प्रभाव और मनोवृत्ति का अध्ययन प्रमुख होता है। यद्यपि तुलनात्मक साहित्य के संस्थापक चिन्तक फर्नांड बाल्डेन्स्परगर (सन् 1871-1958) ने इस दिशा में बीसवीं शताब्दी की शुरुआत में ही तुलनात्मकता के स्वरूप पर बात शुरू कर दी थी। 'रिव्यू दे लिटरेचर कम्पेयर' (सन् 1921) शीर्षक उनके लक्ष्योन्मुख आलेखों की पहली किस्त के अनुसार दो भिन्न वस्तुओं का तुलनात्मक रूप से एकाकी अवलोकन मात्र उनकी स्मृतियों और प्रभावों के सारे तत्त्वबोध स्पष्ट नहीं कर सकते।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">फ्रेंच तुलनात्मक साहित्य के विशिष्ट चिन्तक मारियस-फ्रेंकोइस गुयार्द (सन् 1921-2011) की राय में तुलनात्मक साहित्य, दो या अधिक साहित्यों की तुलना मात्र नहीं, यह वस्तुत: एक वैज्ञानिक विधि है, इसकी सही परिभाषा अन्तर्राष्ट्रीय साहित्यिक सम्बन्धों का इतिहास होना चाहिए। तुलनात्मक साहित्य के फ्रेंच स्कूल के विख्यात चिन्तक ज्याँ-मैरी कैर्रे (सन् 1887-1958) ने फ्रांस, जर्मनी और इंग्लैण्ड के साहित्यिक सम्बन्धों का विशेष अध्ययन किया। विदेशी साहित्य में रेखांकित छवियों एवं यात्रा-वृत्तान्तों का उनका अध्ययन इतना स्पष्ट और परीक्षणीय है कि वे इन क्षेत्रों में समकालीन कार्यों को आज भी प्रेरित करते हैं। उन्होंने तुलनात्मक साहित्य को गुयार्द की पुस्तक 'ला लिटरेचर कम्पैरी' की प्रस्तावना लिखते हुए 'साहित्यिक इतिहास की एक शाखा' स्वीकारा और कहा कि यह आध्यात्मिक अन्तर्राष्ट्रीय सम्बन्धों का अध्ययन है, जिसमें तथ्यात्मक अनुशीलनों के आधार पर बायरन (जॉर्ज गॉर्डन बायरन/सन् 1788-1824) और पुश्किन (अलेक्सान्द्र पुश्किन/ सन् 1799-1837), गेटे (जोहान वोल्फगैंग वॉन गेटे/सन् 1749-1832) और कार्लाइल (थॉमस कार्लाइल/ सन् 1795-1881), वाल्टर स्कॉट (सन् 1771-1832) और विग्नी (अल्फ्रेड विक्टर काउण्ट डे विग्नी/1797-1863) के साहित्यों एवं जीवन-दर्शनों से मिलनेवाली प्रेरणाओं का अध्ययन सम्भव है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">आज फ्रेंच स्कूल में इस अनुशासन के अन्तर्गत राष्ट्र-राज्य (nation-state) के दृष्टिकोण का अध्ययन चलन में है, यद्यपि यह यूरोपीय तुलनात्मक साहित्य को भी बढ़ावा देता है। इस स्कूल के चिन्तनों में बीसवीं शताब्दी के विशिष्ट विद्वान क्लाउड पिकोइस (सन् 1925-2004) तथा कनाडियन विचारक आन्द्रे एम रूसो (सन् 1911-2002) जैसे समकालीन विद्वानों की कृतियाँ महत्त्वपूर्ण मानी जाती हैं। पिकोइस तथा रूसो के सहलेखन की पुस्तक 'ला लिटरेतुरा कम्पराडा' (सन् 1967) में संश्लेषणात्मक दृष्टि से तुलनात्मक साहित्य में साम्य-वैषम्यमूलक तुलना और प्रभाव के सूत्र स्पष्ट हैं। फ्रेंच तुलनात्मकता के विशिष्ट विद्वान, सोरबोन विश्वविद्यालय पेरिस में तुलनात्मक साहित्य के अध्यक्ष और मध्य पूर्वी और एशियाई संस्कृतियों के उन्नायक रेने अर्नेस्ट जोसेफ यूजीन एतिएम्बल (सन् 1909-2002) के स्पष्ट दृष्टिकोण से इस क्षेत्र में विस्तार आया; साम्य-वैषम्य की उनकी दृष्टि सफल साबित हुई। साहित्यिक ग्रन्थों के अध्ययन के साथ फ्रेंच स्कूल कृतियों के पारस्परिक प्रभाव का भी अध्ययन करता है। शब्दावलियों पर केन्द्रित दृष्टि से वह शब्दों के प्रभाव, शब्दों के अधिग्रहण, शब्दों के उधारीकरण और शब्दों के अनुकरण के बीच स्पष्ट भेद ढूँढता है। वह प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष प्रभाव, साहित्यिक/साहित्येतर प्रभाव, सकारात्मक/नकारात्मक प्रभाव के बीच भी भेद ढूँढता है।
अमेरिकी स्कूल
फ्रेंच स्कूल की प्रतिक्रिया में उद्भूत अमेरिकी स्कूल का मुख्य उद्देश्य साहित्यिक ग्रन्थों की राजनीतिक सीमाओं से परे जाकर, तुलनात्मक साहित्य को राजनीतिकरण से मुक्त करना था। यह मुख्यतः सार्वभौमिकता और अन्तरानुशासनिकता पर आधारित था।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #990000;"><span style="font-size: large;"><b>अमेरिकी स्कूल</b></span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">मूलत: जोहान वोल्फगैंग वॉन गेटे तथा हचसन मैकाले पॉसनेट के उस अन्तर्राष्ट्रीय दृष्टिकोण से गहनता से सम्बद्ध था, जो सार्वत्रिक-सर्वकालिक साहित्य में रेखांकित मूलादर्श के 'सार्वभौमिक मानव सत्य' की धारणा पर आधारित थे। तार्किक रूप से यह प्रक्रिया युद्धोत्तर काल के अन्तर्राष्ट्रीय सहयोग की इच्छा दर्शाती है। इसके अस्तित्व में आने से पहले पश्चिम में तुलनात्मक साहित्य का दायरा पश्चिमी यूरोप और एंग्लो-अमेरिकी साहित्य तक ही सीमित था; मुख्यतः अंग्रेजी, जर्मन और फ्रेंच साहित्य तक; दाँते एलीगीयरी (सन् 1265-1321) के सन्दर्भ में इतालवी साहित्य, मिगुएल दे सर्वान्तेस सावेद्रा (सन् 1547-1616) के सन्दर्भ में स्पेनिश साहित्य से। अमेरिकी स्कूल के विद्वान तुलनात्मक साहित्य के अन्तर्गत ज्ञान के विभिन्न क्षेत्रों के बीच साहित्य के सम्बन्धों को स्वीकार करने के साथ-साथ साहित्यालोचन को भी तुलनात्मक अध्ययन का महत्त्वपूर्ण अंग स्वीकार करते हैं। सन् 1886 में हचसन मैकाले पॉसनेट ने अपने 'कम्परेटिव लिट्रेचर' ग्रन्थ में तुलनात्मकता को विवेचकों का पारम्परिक व्यवहार कहा है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">अमेरिकी तुलनात्मक साहित्य के स्वरूप निर्धारण में रेने वेलेक (सन् 1903-1995), हेरी लेविन (सन् 1912-1994) और डेविड मेलोन (ज. 1954) का विशिष्ट योगदान माना जाता है। इनकी तुलनात्मकता के आधार वैचारिक समतुल्यता ही नहीं; सृजेता और सृजन के वस्तु-बोध, अभिप्राय, शैली, विधा, आन्दोलन एवं परम्परा रचनात्मक कौशल आदि भी होता है। रेने वेलेक की राय में साहित्येतिहास के तथ्यों का चयन भी स्वयं में एक आलोचनात्मक क्रिया है, मूल्यांकन भी।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">द्वितीय विश्व युद्ध की शुरुआत (सन् 1939) से ही रेने वेलेक अमेरिका में रहते थे। सन् 1946 तक के सात वर्षों तक उन्होंने वहाँ आयोवा विश्वविद्यालय में अध्यापन किया। उसके बाद वे येल विश्वविद्यालय आए और वहाँ तुलनात्मक साहित्य विभाग की स्थापना की, वहाँ वे उस विभाग के अध्यक्ष थे। संयुक्त राज्य अमेरिका में वे तुलनात्मक साहित्य अध्ययन के संस्थापक के रूप में ख्यात थे। अपने पूर्ववर्ती अमेरिकी आलोचक और अंग्रेजी के प्रोफेसर ऑस्टिन वारेन (सन् 1899-1986) के साथ मिलकर वेलेक ने साहित्यिक सिद्धान्त को व्यवस्थित करने वाली ऐतिहासिक कृति 'थ्योरी ऑफ़ लिटरेचर' प्रकाशित करवाई, वह इस दिशा में पहला सुचिन्तित प्रयास था।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">सन् 1960 के दशक की शुरुआत में वेलेक ने संरचनावाद से प्रभावित साहित्य सिद्धान्त की वकालत की। उनकी समन्वित दृष्टि की आलोचना पद्धति में साहित्य सिद्धान्त के साथ-साथ पूर्ववर्ती आलोचना के सचेत अनुशीलन, सृजेता की सृजन-प्रक्रिया में समाहित निजी एवं सामाजिक इतिहास की गहन समझ शामिल थी। इस प्रक्रिया में एक की तुलना में दूसरे को कमतर या बेहतर सिद्ध करने की मंशा कतई नहीं थी।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">वेलेक की राय में एक श्रेष्ठ आलोचक को व्यवस्थित और सत्यापित मानदण्डों द्वारा किसी कृति के मूल्यांकन से पूर्व, उसका पूर्वाग्रह-मुक्त दृष्टि से अवलोकन करना चाहिए; कृति में समाहित भाव, ज्ञान, संवेदना पर गहन निष्ठा से चिन्तन-मनन-विश्लेषण के बाद ही सही मूल्यांकन सम्भव है। उनके अनुसार आलोचक को साहित्य एवं आलोचना सिद्धान्त के आलोक में अनस्थिरता, सापेक्षता और इतिहास पर विजय प्राप्त करने का हक होना चाहिए। आठ-खण्डों की उनकी सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण कृति 'ए हिस्ट्री ऑफ मॉडर्न क्रिटिसिज्म : 1750-1950' है, जिसके अन्तिम दो खण्ड उन्होंने 92 वर्ष की आयु में नर्सिंग होम में अपने बिस्तर लिखे।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">वेलेक की अग्रज पीढ़ी के विशिष्ट अमेरिकी आलोचक जोएल एलियास स्पिन्गार्न (सन् 1875-1939) तुलनात्मक साहित्य अध्ययन को भाषा-आधारित साहित्यिक अध्ययन से भिन्न, स्वतन्त्र ज्ञान-शाखा की मान्यता के पक्षधर सन् 1908 से ही थे। सन् 1899-1911 तक वे कोलम्बिया विश्वविद्यालय में तुलनात्मक साहित्य के प्रोफेसर थे। अपने अकादेमिक विषयक ग्रन्थों के कारण उनकी गणना अमेरिका के अग्रणी तुलनावादियों में होती थी। 'ए हिस्ट्री ऑफ लिट्रेरी क्रिटिसिज्म इन द रेनेसाँ' के सन् 1899 और 1908 के दो संस्करणों और तीन खण्डों में सम्पादित सन् 1908-09 में प्रकाशित 'क्रिटिकल एसेज ऑफ द सेवण्टीन्थ सेन्चुरी' जैसी विशिष्ट कृतियों में उन्होंने तद्विषयक विचार किया है। मार्च 09, 1910 को कोलम्बिया विश्वविद्यालय में 'द न्यू क्रिटिसिज्म' विषयक अपने व्याख्यान में उन्होंने अपने दर्शन का सारांश व्यक्त किया। उस व्याख्यान में उन्होंने कला की पद्धति, विषय एवं ऐतिहासिक व्यवस्था को देखने की पारम्परिक संकीर्णताओं से परे सभी कलाओं को नई दृष्टि से देखने की सिफारिश की।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">स्पिन्गार्न की आलोचना-दृष्टि और सौन्दर्यवादी विचार इतालवी दार्शनिक बेनेडेट्टो क्रोसे (सन् 1866-1952) से अत्यधिक प्रभावित थे। सन् 1899 से ही उनके साथ उनका पत्राचार होता था। क्रोसे ने स्पिन्गार्न की विशिष्ट कृति के एण्टोनियो फुस्को द्वारा इतालवी में 'ला क्रिटिका लेटररिया नेल रिनैसिमेण्टो : सैग्गियो सुल्ले ओरिजिनी डेल्लो स्पिरिटो क्लासिको नेला लेटरातुरा मॉडर्ना' शीर्षक से अनूदित और लाइब्रेरिया लेटर्ज़ा, बारी द्वारा सन् 1905 में प्रकाशित कृति की प्रस्तावना भी लिखी थी। उस दौरान ग्रीक और हिब्रू साहित्य के तुलनात्मक अध्ययन पर भी विद्वानों पर्याप्त विचार किया।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">द्वितीय विश्व युद्ध के ठीक बाद प्रकाशित 'यूरोपियन लिट्रेचर एण्ड द लैटिन मिडिल एजेज' में अर्नस्ट रॉबर्ट कर्टियस (सन् 1886-1956) ने शास्त्रीय युग से लेकर उन्नीसवीं शताब्दी की शुरुआत तक, और इतालवी प्रायद्वीप से लेकर ब्रिटिश द्वीप समूह तक, स्थान और काल पर यूरोपीय साहित्य की उल्लेखनीय निरन्तरता का व्यापक उल्लेख किया है। टी.एस. एलियट (सन् 1888-1965) ने इस पुस्तक की भरि-भूरि प्रशंसा की है। इस पुस्तक में लेखक ने मध्ययुगीन लैटिन साहित्य को पुरातनता के साहित्य और बाद की शताब्दियों के स्थानीय साहित्य के बीच महत्त्वपूर्ण संक्रमण के रूप में स्थापित किया। यह पुस्तक होमर (ई.पू. नौवी-आठवीं शताब्दी) से गेटे (18वीं-19वीं शताब्दी) तक के यूरोपीय साहित्य का उत्कृष्ट संश्लेषण है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">शिक्षातन्त्र में तुलनात्मक साहित्य का प्रवेश सबसे पहले अमेरिका के विश्वविद्यालयों में बीसवीं सदी में हुआ सर्वप्रथम कारनेल विश्वविद्यालय में तुलनात्मक साहित्य के स्वतन्त्र विभाग की स्थापना हुई। यद्यपि उसके अध्यक्ष प्रो. लेन कूपर ने इस नामकरण को स्वीकार नहीं किया। अमेरिका के हार्वर्ड, येल, प्रिन्सटन, शिकागो, बोस्टन तथा फिलाडेल्फिया आदि विश्वविद्यालयों ने इस दिशा में बड़ी तत्परता दिखाई। इंग्लैण्ड के कवि, आलोचक, अनुवादक, नाटककार जॉन ड्राइडन (सन् 1631-1700) और कवि, निबन्धकार, आलोचक सैमुएल जॉन्सन (सन् 1709-1784) ने भी बहुभाषी तुलनात्मक विवेचन प्रस्तुत किए हैं।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">सांस्कृतिक अध्ययन के समकालीन अध्येताओं के लिए अमेरिकी स्कूल का दृष्टिकोण सहज है। वैविध्य से भरे इस क्षेत्र के अध्येता आज नियमित रूप से चीनी, अरबी और दुनिया भर की भाषाओं के प्रमुख साहित्य का अध्ययन कर रहे हैं। इसके अध्ययन के मुख्यतः दो क्षेत्र हैं -- समानान्तरता और अन्तर्पाठीयता। समानान्तरता के अधीन इसमें कृतियों के पाठ के वैषम्य नहीं, समान सन्दर्भों और यथार्थों के अध्ययन की गुंजाईश रहती है। इसमें साहित्यिक कृतियों के बीच पारस्परिक प्रभाव दिखने पर प्रभाव के बजाए सन्दर्भ को महत्त्व दिया जाता है। सन्दर्भ यदि प्रभाव को प्रबल नहीं होने दे तो प्रभाव को कभी प्राथमिकता नहीं दी जाती। अन्तर्पाठीयता के अधीन यहाँ प्रदत्त पाठ, किसी अन्य पाठ के लिए सन्दर्भ होता है। नया पाठ पुराने पाठ पर वर्चस्व रखता है। नया पाठ हमेशा पुराने पाठ के आलोक में पढ़ा जाता है। साहित्य नए सिरे से पुराने पाठ के पुनर्गठन की एक अबाध और सतत प्रक्रिया होती है। पुराना पाठ, नए पाठ के निर्माण का आधार होता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-size: large;"><span style="color: #990000;"><b>जर्मन स्कूल</b></span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">जर्मन तुलनात्मक साहित्य का उद्भव उन्नीसवीं सदी के अन्तिम चरण में हुआ। द्वितीय विश्व युद्ध के बाद, हंगरी के विशिष्ट विद्वान, पीटर स्जोण्डी (सन् 1929-1971) के एकनिष्ठ योगदान से इस अनुशासन का व्यापक विकास हुआ, वे फ्री युनिवर्सिटी ऑफ बर्लिन में नाटक, गीत, कविता, और हर्मेन्युटिक्स सहित सामान्य और तुलनात्मक साहित्य अध्ययन के अध्यापक थे। इस अनुशासन से सम्बद्ध उनका दृष्टिकोण उनके द्वारा बर्लिन में आमन्त्रित अन्तर्राष्ट्रीय ख्याति के विशेषज्ञों के परिचय और व्याख्यान से स्पष्ट होने लगा था। स्जोण्डी ने जाक देरीदा (सन् 1930-2004) का व्याख्यान उनकी वैश्विक ख्याति से पूर्व ही अपने यहाँ आयोजित करवाया। उन्होंने फ्रांस से पियरे बौरदिए (सन् 1930-2002) एवं लूसिए गोल्डमान (सन् 1913-1970), ज्यूरिख से पॉल डी मान (सन् 1919-1983), येरूशलेम से गेर्शोम स्कोलेम (सन् 1897-1982), फ्रैंकफर्ट से थियोडोर डब्ल्यू. अडोर्नो (सन् 1903-1969) जैसे अनेक विश्वविख्यात विद्वानों को संसार के कोने-कोने से व्याख्यान हेतु आमन्त्रित किया।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">तुलनात्मक साहित्य के स्वरूप एवं मानदण्ड निर्धारित करने वाले इन सभी विद्वानों ने तुलनात्मक साहित्य अध्ययन सम्बन्धी स्जोण्डी की पूरी संकल्पना का मार्ग प्रशस्त किया। बहुराष्ट्रीय तुलनात्मक साहित्य की उनकी अवधारणा संरचनावाद के रूसी और प्राग स्कूल के पूर्वी यूरोपीय साहित्यिक सिद्धान्तकारों से अत्यधिक प्रभावित थी, जिनसे प्रभावित होकर रेने वेलेक ने भी तुलनात्मक साहित्य सिद्धान्त की अपनी कई समकालीन और महत्त्वपूर्ण अवधारणाएँ विकसित कीं। म्यूनिख विश्वविद्यालय द्वारा प्रकाशित एक पुस्तिका में जर्मनी में तुलनात्मक साहित्य में डिप्लोमा देनेवाले 31 विभागों की सूची भी जारी की गई। हालाँकि, यह स्थिति तेजी से बदल रही है, क्योंकि कई विश्वविद्यालय हाल ही में शुरू किए गए स्नातक एवं स्नातकोत्तर पाठ्यक्रमों की नई आवश्यकताओं को अपना रहे हैं। जर्मन तुलनात्मक साहित्य को एक ओर पारम्परिक भाषाशास्त्र के आलोक में देखा जा रहा है और दूसरी ओर अध्येताओं को कामकाजी दुनिया के लिए उपयुक्त व्यावहारिक ज्ञान देनवाले अधिक व्यावसायिक कार्यक्रमों को प्रमुखता दी जा रही है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #cc0000;"><span style="font-size: large;"><b>रूसी स्कूल</b></span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">रूसी स्कूल के विद्वानों के अनुसार तुलनात्मक अध्ययन के अन्तर्गत विभिन्न देशों की साहित्यिक विधाओं, आन्दोलनों, प्रकारों तथा साहित्य के वैश्विक दृष्टिकोणों का अध्ययन होता है। इसके सूत्र देशों के सामुदायिक जीवन के ऐतिहासिक विकास से भी जुड़े होते हैं। जॉर्जियाई विश्वविद्यालयों सहित सोवियत विश्वविद्यालयों के पाठ्यक्रमों में तुलनात्मक साहित्य पश्चिमी देशों की तरह लोकप्रिय नहीं था। गैर-सोवियत और गैर-समाजवादी देशों में यह जिस तरह साहित्यिक अनुसन्धान की सीमा-विस्तार में प्रवृत्त था, सोवियत अनुसन्धान के लिए जोखिम भरी सम्भावना थी। यहाँ 'तुलनात्मक-ऐतिहासिक साहित्यिक अध्ययन' पदबन्ध से व्युत्पन्न एक नया पदबन्ध 'साहित्यिक सम्बन्ध' पर चिन्तन शुरू हुआ। यहाँ 'तुलनात्मक साहित्य' और 'साहित्यिक सम्बन्ध' में मूल अन्तर प्रविधि की थी, जो सोवियत साहित्य अध्ययनों को अन्तर्राष्ट्रीयता से जोड़ती थी। उत्तर सोवियत काल में इस भेद को समाप्त करने के उत्साही प्रयास दिखे। इस काल के सीमा-विस्तार की प्रक्रिया में साहित्यिक अध्ययन को गहनतर बनाने की चेष्टा की गई, और जॉर्जियाई विश्वविद्यालयों ने तुलनात्मक साहित्य कार्यक्रम को लागू करने में अग्रणी भूमिका निभाई। इस क्रम में विशेषज्ञों और पाठ्य-पुस्तकों की कमी जैसी कई समस्याएँ भी आईं। इसकी भरपाई के लिए पाठ्यपुस्तकों के अनुवाद, पाठ्यक्रम-निर्माण, विशेषज्ञों के प्रशिक्षण जैसी व्यवस्था हुई। सुखद है कि आज जॉर्जियाई विश्वविद्यालयों में तुलनात्मक साहित्य शिक्षण और अनुसन्धान की प्रमुख प्रक्रिया है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">सोवियत साहित्य अध्ययन में तुलनात्मक साहित्य सम्बन्धी अवधारणा पर विक्टर मक्सिमोविच ज़िरमुन्स्की (सन् 1891-1971) जैसे प्रसिद्ध चिन्तक के अलावा कई सोवियत शोधवेत्ताओं ने यथेष्ट विचार किया। तुलनात्मक विश्लेषण के लिए साहित्येतिहास की अनिवार्यता के मद्देनजर उन्होंने इतिहास और तुलनात्मक साहित्य का गहन सम्बन्ध माना। क्योंकि सामाजिक इतिहास के समानान्तर ही हर समय के साहित्य एवं कला का विकास होता है।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">रूस में 'तुलनात्मक-ऐतिहासिक साहित्य' पदबन्ध के उद्घोषक एलेक्जेण्डर वेसेलोव्स्की (सन् 1838-1906) के सैद्धान्तिक कार्यों से तुलनात्मक प्रविधि विकसित की गई। तुलनात्मक प्रविधि में वेसेलोव्स्की ने 'प्रभाव' एवं 'अनुकृति' की प्रवृत्तियों के पारस्परिक सम्बन्ध पर विचार किया। इस क्रम में उन्होंने विभिन्न मिथकीय प्रसंगों के विश्लेषण से पूरब या पश्चिम के सांस्कृतिक स्वभावों की गहन छान-बीन की और इस निष्कर्ष पर पहुँचे कि पाठ की मौलिकता से ही 'प्रभाव' एवं 'अनुकृति' के सिद्धान्त बनते हैं। उन्होंने ऐतिहासिक पद्धति से पाठ के उद्भवमूलक अध्ययन के समानान्तर साहित्य के सामान्य अध्ययन को जोड़ने की चेष्टा की।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">यूनान में कवियों, नाटककारों का तुलनात्मक अध्ययन तो अरस्तू (ई.पू.385-323), कैसियस लोन्जाइनस (ई.पू. 273 में मृत्यु) समेत प्राय: सभी प्रसिद्ध आलोचक आरम्भ से ही करते रहे थे। प्रसिद्ध लातिनी ग्रन्थ आर्स पोइतिका में होरेस (क्विण्टस होराटियस फ्लैकस, ई.पू. 65-ई.पू. 8) ने यूनानी एवं लातिनी भाषाओं पर तुलनात्मकत्मक विचार किया है। तुलनात्मक साहित्य की व्याख्या करते हुए इन सभी ने इस ज्ञान-शाखा की अनेक विशेषताओं का उल्लेख किया।</span></span></span></p><p style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="color: #2b00fe;"><span style="font-size: medium;">स्वतन्त्र ज्ञान-शाखा के रूप में तुलनात्मक साहित्य निश्चय ही इस समय परम उपादेय है। अनुशीलन की इस पद्धति में सम्पूर्ण इकाई के रूप में विभिन्न भाषाओं के साहित्यों की व्यापक पहचान बनती है; क्योंकि साहित्यों की तुलना से ही मानवीय ज्ञान, कलात्मकता और वैचारिकता की छवि स्पष्ट होती है।
</span></span></span></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-34829259536999739832021-10-08T12:17:00.000+05:302021-10-08T12:17:24.931+05:30"दिनकर राष्ट्रीय सम्मान" लेते समय, 23 सितंबर 2021 को बेगूसराय (बिहार) में देवशंकर नवीन का अभिनंदन Felicitation of Deo Shankar Navin, on 23 September 2021 at Begusarai (Bihar), while receiving Dinkar Rashtriya Samman<div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi12_W1dhFgM00SFBClyhwvDpnohlJu6eSfOauL_sBZ1G5nPbJTDFS_ePfKh2tHQ8eCH7eqoevSznbWX5Ia5E1N9lhlbPDONW4dat475OiAQqmqbS8WGKzhCGwr1S4JApWOeOSdk-JlDRA/s1768/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25281%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1169" data-original-width="1768" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi12_W1dhFgM00SFBClyhwvDpnohlJu6eSfOauL_sBZ1G5nPbJTDFS_ePfKh2tHQ8eCH7eqoevSznbWX5Ia5E1N9lhlbPDONW4dat475OiAQqmqbS8WGKzhCGwr1S4JApWOeOSdk-JlDRA/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25281%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiL-wqcC3Coyjd4RbPOlE3IEs6fje_jqvW_b0JNaQD0OgaHBgWvc1Nk11Qa0fXXg5DKQNlnY3IN2khk7Af_ilwxxZjMmQlaTQyxmQLy5Hdk9Aft0uMmvMmqaS5UPC0sqNP14J5pIfoF4L4/s1299/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25282%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="929" data-original-width="1299" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiL-wqcC3Coyjd4RbPOlE3IEs6fje_jqvW_b0JNaQD0OgaHBgWvc1Nk11Qa0fXXg5DKQNlnY3IN2khk7Af_ilwxxZjMmQlaTQyxmQLy5Hdk9Aft0uMmvMmqaS5UPC0sqNP14J5pIfoF4L4/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25282%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwqLty_Kr8-fnxEeShxx1ZU25U10n6jXtdeDpDxzSF_Xb9L9PUK7Neui90e9ENP9oQmOmJpLSuBI7BcJiAz6YwhpdNv0gKFSLDZ35ub-U5y25sfN9KOMbdEkDAreO0rrBIYrUTWxAdTf8/s1920/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25283%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1080" data-original-width="1920" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwqLty_Kr8-fnxEeShxx1ZU25U10n6jXtdeDpDxzSF_Xb9L9PUK7Neui90e9ENP9oQmOmJpLSuBI7BcJiAz6YwhpdNv0gKFSLDZ35ub-U5y25sfN9KOMbdEkDAreO0rrBIYrUTWxAdTf8/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25283%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgqMOjhussPCWKGMNa33OBHqD8MbQvITlneJhYUd9Dj-2k2ZyzAPc_a3pjsPFuO5iWyC5zqBNs6SxaLQpc-F7G5Wo2NhsWMst_jFDEG0W03ayGNAU05jvKYhIMG1CL6Y5sSEBeQLNt7ELs/s1524/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25284%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1066" data-original-width="1524" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgqMOjhussPCWKGMNa33OBHqD8MbQvITlneJhYUd9Dj-2k2ZyzAPc_a3pjsPFuO5iWyC5zqBNs6SxaLQpc-F7G5Wo2NhsWMst_jFDEG0W03ayGNAU05jvKYhIMG1CL6Y5sSEBeQLNt7ELs/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25284%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhjERUMPSuKom8-C6UtgrkT5Jva1UMTC3ADuc0p_vrX4ko2zhidTl7ilfly-n2pC3zIjK9KDVsTTZWtF9_UuYYMx1Fv8H_BONTYs27m9yJiLF83ZqQAOPTd64MykoUDzmjp055fArG0nFE/s1920/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25285%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1080" data-original-width="1920" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhjERUMPSuKom8-C6UtgrkT5Jva1UMTC3ADuc0p_vrX4ko2zhidTl7ilfly-n2pC3zIjK9KDVsTTZWtF9_UuYYMx1Fv8H_BONTYs27m9yJiLF83ZqQAOPTd64MykoUDzmjp055fArG0nFE/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25285%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEinyMzpedLSfMM8v62ya3Q3-a5D7TBGfwfGgXCigIQLREFkQebHNCFMX3hetce3pZmnr0xZCufvx2IJ8KSf3YmSRUGUExRbn_1sN04wxxMLWMeTANe7rdlnKp2b6GVxWfWtWSes93Fm3OI/s2048/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25286%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1610" data-original-width="2048" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEinyMzpedLSfMM8v62ya3Q3-a5D7TBGfwfGgXCigIQLREFkQebHNCFMX3hetce3pZmnr0xZCufvx2IJ8KSf3YmSRUGUExRbn_1sN04wxxMLWMeTANe7rdlnKp2b6GVxWfWtWSes93Fm3OI/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25286%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_OxdrtzukIn0ne-YdzE_59_t-aGB-Vo5CPvJw5Wjmmnjl6kYZIApQAdfwN6-tA1Gb8-L16sOIzedFYeEYmHd6k_0lC8tlPD_g5M1QMtR0KKZ1yAWA2aM3-azzzDkOU2p2WflzNucB61I/s2048/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25287%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1170" data-original-width="2048" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj_OxdrtzukIn0ne-YdzE_59_t-aGB-Vo5CPvJw5Wjmmnjl6kYZIApQAdfwN6-tA1Gb8-L16sOIzedFYeEYmHd6k_0lC8tlPD_g5M1QMtR0KKZ1yAWA2aM3-azzzDkOU2p2WflzNucB61I/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25287%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgSK4euu5GFwh9Olldzv58SGha1v-zFATSLPm83jdPJREgWBoN4371nUjexUMoh5DuELCidNic6ngTJDtIkz_LOtS-WYuSD7Bylrr-4vnkDy4FVNq4P_hr8UZZ2gdcB6140hDs7nUMxxkY/s1961/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25288%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1586" data-original-width="1961" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgSK4euu5GFwh9Olldzv58SGha1v-zFATSLPm83jdPJREgWBoN4371nUjexUMoh5DuELCidNic6ngTJDtIkz_LOtS-WYuSD7Bylrr-4vnkDy4FVNq4P_hr8UZZ2gdcB6140hDs7nUMxxkY/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25288%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjHqkA9bf6j4bUUi7y-xNkZ6h5N69DoO1gSJNUeNBz7-yqojESCnu-JAgg2wiHqGOqIS53IKc_B7c4_lNUjkzu4bctM05c9zugFm8FOH3XO4P77G6_wQAh3fq10msB38bFqZPQh5ixpdps/s2048/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25289%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1855" data-original-width="2048" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjHqkA9bf6j4bUUi7y-xNkZ6h5N69DoO1gSJNUeNBz7-yqojESCnu-JAgg2wiHqGOqIS53IKc_B7c4_lNUjkzu4bctM05c9zugFm8FOH3XO4P77G6_wQAh3fq10msB38bFqZPQh5ixpdps/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%25289%2529.jpg" width="600" /></a></div><div class="separator" style="clear: both;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgf4ynis67fe3243DilkzgrcWRj9LaquZn-H7HePMzqfoOXFq7aFF8BDZqe2YB_0ExgA1r4gO9mBRjYTZMr1qLM1fe-oF6tXR9RE1WpOkwf3hIyN0LcVE6He3H2PV4nylqlURZh0JMyi0Q/s2048/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%252810%2529.jpg" style="clear: left; display: block; float: left; padding: 1em 0px; text-align: center;"><img alt="" border="0" data-original-height="1451" data-original-width="2048" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgf4ynis67fe3243DilkzgrcWRj9LaquZn-H7HePMzqfoOXFq7aFF8BDZqe2YB_0ExgA1r4gO9mBRjYTZMr1qLM1fe-oF6tXR9RE1WpOkwf3hIyN0LcVE6He3H2PV4nylqlURZh0JMyi0Q/s600/Felicitation+of+Deo+Shankar+Navin%252C+on+23+September+2021+at+Begusarai+%252810%2529.jpg" width="600" /></a></div>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-39003007236061657242021-10-07T22:37:00.001+05:302021-10-07T22:37:19.769+05:30Deo Shankar Navin at Amritsar<div class="separator" style="clear: both; text-align: justify;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEimpiStFTjeBhNxZVTdyGsdndOYcT3XkVJEkL0twESPUNxJfO2r4dlgPi4xnztQtzh88QmfPcvL_XLzk8OT6poIeJjAJAHi6PrlEs53463swBhlrN4IxyEKQ08mhNlQu7hVRHD5w6or2b0/s2626/Deo+Shankar+Navin+at+Golden+Temple%252C+Amritsar+%25281%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2626" data-original-width="1197" height="826" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEimpiStFTjeBhNxZVTdyGsdndOYcT3XkVJEkL0twESPUNxJfO2r4dlgPi4xnztQtzh88QmfPcvL_XLzk8OT6poIeJjAJAHi6PrlEs53463swBhlrN4IxyEKQ08mhNlQu7hVRHD5w6or2b0/w377-h826/Deo+Shankar+Navin+at+Golden+Temple%252C+Amritsar+%25281%2529.jpg" width="377" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhe0dqGbkKg_oocRd_vTipXq5kKBeEL0WBmxTBuEqrHIU66DinZKHM6nJeawZSbb8OsxE4CjwGG1p_SBOeY-sqfkW8mvGigsjwArSE3rsIJotGDDUEHampA5XVV2njKcMxOrEj0Mb-sLY0/s2626/Deo+Shankar+Navin+at+Golden+Temple%252C+Amritsar+%25283%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1197" data-original-width="2626" height="292" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhe0dqGbkKg_oocRd_vTipXq5kKBeEL0WBmxTBuEqrHIU66DinZKHM6nJeawZSbb8OsxE4CjwGG1p_SBOeY-sqfkW8mvGigsjwArSE3rsIJotGDDUEHampA5XVV2njKcMxOrEj0Mb-sLY0/w640-h292/Deo+Shankar+Navin+at+Golden+Temple%252C+Amritsar+%25283%2529.jpg" width="640" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg2RuRr2sfzDXxrydlXA9vchyphenhyphenTKhXaAEAiNeV9gKyQSXLTr1CdUOnqigBIbV6qBGgmXDh4zzqh_ey1Qqw_W4PXlaQEfNpmLf1Hd1pN4avAnwdDMrxPSzx61JZENhh_UdUpGFiZb-5NIRiQ/s2626/Deo+Shankar+Navin+at+Golden+Temple%252C+Amritsar.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2626" data-original-width="1197" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg2RuRr2sfzDXxrydlXA9vchyphenhyphenTKhXaAEAiNeV9gKyQSXLTr1CdUOnqigBIbV6qBGgmXDh4zzqh_ey1Qqw_W4PXlaQEfNpmLf1Hd1pN4avAnwdDMrxPSzx61JZENhh_UdUpGFiZb-5NIRiQ/w292-h640/Deo+Shankar+Navin+at+Golden+Temple%252C+Amritsar.jpg" width="292" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgyzBOaOxvYW3EfwnD9QWz_QFZzrAqtRh-MF96KtiEQn93fPYIm1jhDaNIYIxhTXOu53V4_sumiWxlULDPwLJ7en_l6jCLSN-q_ffJGxE4evPmynZ5YrrrjrHAayxHZETXwp6q1k170aUE/s2048/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25281%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1536" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgyzBOaOxvYW3EfwnD9QWz_QFZzrAqtRh-MF96KtiEQn93fPYIm1jhDaNIYIxhTXOu53V4_sumiWxlULDPwLJ7en_l6jCLSN-q_ffJGxE4evPmynZ5YrrrjrHAayxHZETXwp6q1k170aUE/w480-h640/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25281%2529.jpg" width="480" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzZa5X8nG3H3-2HOPpzjb1PvicJ1uFIIOY9fHwye2ZXWw2IHVvupcxAJYzQglqcVSvi-78Zw9wXUAkH5zBS2uEmeub1L-a-LHcwUM3z7OtV5ciGp5e26eJSDFQGt_4tSN7y5ZRp9NAVn4/s2048/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25282%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1536" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzZa5X8nG3H3-2HOPpzjb1PvicJ1uFIIOY9fHwye2ZXWw2IHVvupcxAJYzQglqcVSvi-78Zw9wXUAkH5zBS2uEmeub1L-a-LHcwUM3z7OtV5ciGp5e26eJSDFQGt_4tSN7y5ZRp9NAVn4/w480-h640/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25282%2529.jpg" width="480" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhiGyKTbcrRazSlZn02GZnX8CNKzurU6jf45aX6akudI0m3TeDmryWbeY9SSk_yDaXby7HBwRCAKiQkHYcFCyYc-fifg-GpdDyjjDr4zM8vYsQFlH_Suue_Eoki4s8l0dQQpwWvlUj-1rI/s2048/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25283%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1536" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhiGyKTbcrRazSlZn02GZnX8CNKzurU6jf45aX6akudI0m3TeDmryWbeY9SSk_yDaXby7HBwRCAKiQkHYcFCyYc-fifg-GpdDyjjDr4zM8vYsQFlH_Suue_Eoki4s8l0dQQpwWvlUj-1rI/w480-h640/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25283%2529.jpg" width="480" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiL3DxmusqIQhIeM9ZD8AegpG50hQepoqHjsdFdlD4f_7PYDVr5rj9F_rgd9Sr-JKK_XGT_XJXJVAG6EdZ6HmJK_m8o7to96kFLGUhW7p7Q5bUC_j3mun6xFUbgc9k-xbOE85gQVEvE27g/s2048/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25284%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1536" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiL3DxmusqIQhIeM9ZD8AegpG50hQepoqHjsdFdlD4f_7PYDVr5rj9F_rgd9Sr-JKK_XGT_XJXJVAG6EdZ6HmJK_m8o7to96kFLGUhW7p7Q5bUC_j3mun6xFUbgc9k-xbOE85gQVEvE27g/w480-h640/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25284%2529.jpg" width="480" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR59yAt4_Hq8FocH6KnYgd9iH3QqAYSok3eAqrs580tG50onY9VgD3pzX8tt39Pw1K2zGjxT1L3c6q9iMlMK0VveJF_FinRobl9jLpMS7SIuS7KL0mVTOgB3e0v9MGW7AGV5xQJelqzq0/s2048/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25285%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1536" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR59yAt4_Hq8FocH6KnYgd9iH3QqAYSok3eAqrs580tG50onY9VgD3pzX8tt39Pw1K2zGjxT1L3c6q9iMlMK0VveJF_FinRobl9jLpMS7SIuS7KL0mVTOgB3e0v9MGW7AGV5xQJelqzq0/w480-h640/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25285%2529.jpg" width="480" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgkRB0m5T2kFGBgZeQacI2w83LWaV9Om8Jo1p3PQ10OBIMfg4jxfpnEhItwXROkgJGd9nLgkPtqPK7XKBq9OtGdveX4wHx6lrmElzGsVdvMPh1ed7BY1lIYc4jIPJfXEHDuK-IYVZkycZM/s2048/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25286%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1536" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgkRB0m5T2kFGBgZeQacI2w83LWaV9Om8Jo1p3PQ10OBIMfg4jxfpnEhItwXROkgJGd9nLgkPtqPK7XKBq9OtGdveX4wHx6lrmElzGsVdvMPh1ed7BY1lIYc4jIPJfXEHDuK-IYVZkycZM/w480-h640/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25286%2529.jpg" width="480" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEikX7hlQ0cZs6JZjDyicLnl4zwW99AuJzAD4rLV7JgVKwtcO-z27e9Ktfh9EM5MCmHawH7PPFxmQjY5-3OEgHU2SysYlFRk2c10tSurKG-Z1bG-SxKMz-c8qMWh4o9hl0w2fe13qbyTALo/s2626/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25287%2529.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1197" data-original-width="2626" height="292" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEikX7hlQ0cZs6JZjDyicLnl4zwW99AuJzAD4rLV7JgVKwtcO-z27e9Ktfh9EM5MCmHawH7PPFxmQjY5-3OEgHU2SysYlFRk2c10tSurKG-Z1bG-SxKMz-c8qMWh4o9hl0w2fe13qbyTALo/w640-h292/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar+%25287%2529.jpg" width="640" /></a></div><br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj6avuJBJtcAJI-J9ivcIUcrtEbJ8N3HSG-jLegNsuEyrDjofzpZUQCYmJnJrN2ods6NpNZtQ0BnSKPCz59Z4KYtRFrEXfVAK87HB_KH4AXtNf0z_s3Bw8hL6KVc8zV1hhlxBCZudj8Fcg/s2048/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1536" height="640" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj6avuJBJtcAJI-J9ivcIUcrtEbJ8N3HSG-jLegNsuEyrDjofzpZUQCYmJnJrN2ods6NpNZtQ0BnSKPCz59Z4KYtRFrEXfVAK87HB_KH4AXtNf0z_s3Bw8hL6KVc8zV1hhlxBCZudj8Fcg/w480-h640/Deo+Shankar+Navin+with+Prof.+Ram+Ahlad+Choudhary+at+Jaliyanvalabag%252C+Amritsar.jpg" width="480" /></a></div><br />Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-41713516606237096282021-09-30T13:02:00.000+05:302021-09-30T13:02:05.845+05:30अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस International Translation Day<div style="text-align: center;"><h2><span style="color: #2b00fe;">अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस</span></h2></div><div style="text-align: justify;">अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस बाइबिल के सुविख्यात अनुवादक एवं अनुवाद चिन्तक सन्त जेरोम (St. Jerome) की स्मृति में उनकी पुण्य तिथि के दिन तीस सितम्बर को मनाया जाता है। सन्त जेरोम अनुवादकों के संरक्षक सन्त के रूप में सुपरिचित थे। उनका निधन लम्बी बीमारी के गिरफ्त में आकर 30 सितम्बर 420 को बेतलेहेम में हुआ था। वे प्रसिद्ध ईसाई (धर्म-ग्रन्थ बाइबल के पहले लैटिन अनुवादक हैं। अनुवादकों, द्विभाषियों एवं पारिभाषिक शब्दविदों के संघों का एक अन्तरराष्ट्रीय समूह की पहल पर यूनेस्को द्वारा इस तिथि को ऐसा सम्मान दिया गया। सन् 1953 में गठित यह संघ इण्टरनेशनल फेडरेशन ऑफ ट्रान्सलेटर्स (एफ.आई.टी.) के नाम से जाना जाता है। एफ.आई.टी. ने सन् 1991 से 30 सितम्बर को हर वर्ष अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस मनाना शुरू किया। दुनिया के विभिन्न देशों में अनुवाद को बढ़ावा देने के प्रयास में जुटे अनुवादक समुदाय की एकजुटता दिखाने के लिए अन्तर्राष्ट्रीय अनुवादक संघ ने आधिकारिक तौर पर इस अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस का शुभारम्भ किया। वैश्वीकरण के प्रगतिकामी युग में इस व्यवसाय में गर्व प्रदर्शित करने के लिए एक ऐसा अवसर आवश्यक था, जब अनुवादकर्मी अपने उद्यम पर गौरवान्वित होएँ। और, ऐसे अवसर के लिए सन्त जेरोम की पुण्य तिथि को निर्विवाद तिथि माना गया।</div><div style="text-align: justify;">सन्त जेरोम का मूल नाम युसेबियस सॉफ्रॉनियस हाइरोनिमस (Eusebius Sophronius Hieronymus) था। युसेबियस उनके पिता का नाम था। रोम के डलमटिया और पैन्नोनिया (जो अब आधुनिक इटालियन-क्रोटियन सीमा के पास इटली में है) प्रान्तों के सीमावर्ती इलाके में बसे शहर स्ट्रीडन में उनका जन्म सन् 340-347 के बीच हुआ। उनकी सर्वमान्य जन्म-तिथि का उल्लेख नहीं मिलता। रोम के प्रसिद्ध वैयाकरण एलियस डोनेटस (Aelius Donatus) की गुरुआई में उनकी शिक्षा-दीक्षा शास्त्रीय ढंग से हुई। उन्हीं से उन्होंने लैटिन और कुछ-कुछ ग्रीक भाषा सीखी, बाद में उन्होंने ग्रीक का विधिवत् अध्ययन किया। अठारह वर्ष की आयु में पोप लिबेरियस (Liberius) द्वारा रोम में उनका बपतिस्मा हुआ। उन्होंने उस दौर के गैर-यहूदी कवियों और लेखकों को खूब पढ़ा था, ईसाई साहित्य में उन दिनों उनकी कोई खास रुचि नहीं थी।</div><div style="text-align: justify;">रोम में कई वर्षों की यात्रा करने के बाद, वे ट्रायर (Trier) में बस गए, वहीं उन्होंने पहली बार औपचारिक रूप से धार्मिक अध्ययन किया। सन् 370 में वे एक्विलीया (Aquileia) आ गए, जहाँ उनकी मुलाकात सन्त वलेरियान से हुई। सन् 373 के आसपास वे पूर्वीय रोम में धार्मिक नेतृत्व करने लगे। सन् 374-379 तक उन्होंने अन्तियॉक (Antioch) के दक्षिण पश्चिम रेगिस्तान में तपस्वी जीवन व्यतीत किया। वहाँ उनके दो साथियों की मृत्यु हो गई, सन् 373-374 की सर्दियों में वे खुद भी कई बार गम्भीर रूप से बीमार पड़े। इसी दौरान, उन्होंने लॉदीकिया के एक अग्रणी बाइबिल विद्वान अपोलीनारिस के सम्पर्क में आए। उन्हीं की प्रेरणा से उन्होंने गम्भीरतापूर्वक बाइबल का अध्ययन किया। यहाँ उन्होंने एक धर्मान्तरित यहूदी के निर्देशन में हिब्रू सीखी। इसी दौरान उन्होंने एक यहूदी बाइबल की प्रतिलिपि तैयार की, जिसके अंश उनके नोट्स में संरक्षित मिले। वही प्रतिलिपि आज हिब्रू बाइबल के नाम से चर्चित है, जिसे नाजरेन्स (Nazarenes) लोग मैथ्यू के प्रमाणिक धर्मोपदेश मानते हैं। जेरोम ने इस हिब्रू बाइबल के कुछ हिस्सों का ग्रीक में भी अनुवाद किया। सन् 379 में सन्त पाउलीनस ने अन्तियॉक में जेरॉम को पुजारी मनोनीत किया।</div><div style="text-align: justify;">सन् 380 के आसपास वे सन्त ग्रेगोरी नाजियन्जस की देखरेख में धर्मशास्त्र का अध्ययन करने कान्स्टेण्टिनॉपल चले गए। सन् 382 में वे रोम वापस लौटे और पोप डैमेसस के सचिव बन गए। उन्होंने जेरॉम को ईसोपदेश (Gospels) और भजन (Psalms) के अनुवाद में संशोधन करने की सलाह दी। सन् 384 में डैमेसस की मुत्यु हो जाने के कारण जेरोम को रोम छोड़ना पड़ा, क्योंकि रोमन समाज की मुखर और अक्सर कठोर आलोचना करने के कारण वहाँ उनके विरोधियों की संख्या बहुत हो गई थी। वे वापस अन्तियॉक लौट आए, फिर अलेक्जेण्ड्रिया, और अन्ततः सन् 386 में बेथलेहेम आ गए, जहाँ वे एक मठ में रहने लगे।</div><div style="text-align: justify;">वहाँ उन्होंने बाइबिल के दोनों खण्डों (द’ ओल्ड टेस्टामेण्ट और द’ न्यू टेस्टामेण्ट) का लैटिन में अनुवाद किया, जिसे ग्यारह सदियों बाद वुल्गेट (The Vulgate) शीर्षक से ट्रेण्ट परिषद द्वारा बाइबिल के सरकारी संस्करण की मान्यता दी गई। हिब्रूओं के ईसोपदेश पर उनकी टीका भी उनकी कृतियों की लम्बी सूची का महत्त्वपूर्ण काम है। उन्हें लैटिन ईसाई पुजारी, धर्मशास्त्री और इतिहासकार के रूप में जाना जाता है। वे चर्च के डॉक्टर भी बन गए थे।</div><div style="text-align: justify;">जेरॉम को ग्रीक बेहतरीन ज्ञान था, कुछ-कुछ हिब्रू भी जानते थे, किन्तु जब उन्होंने अनुवाद का काम शुरू किया तो यहूदी धर्मशास्त्र की टीका पर अपनी पकड़ मजबूत करने के लिए वे येरूशलेम गए। बेतलेहेम में एक मठ में उनके प्रवास की व्यवस्था हुई। प्रवास का वित्त-भार वहन पाउला (एक अमीर रोमन कुलीन) ने किया। वहीं उन्होंने अनुवाद कार्य पूरा किया।</div><div style="text-align: justify;">सन् 382 में उन्होंने कहा कि आमतौर पर वेटस लैटिना में दर्ज न्यू टेस्टामेण्ट की लैटिन भाषा का परिष्कार शुरू किया। सन् 390 आते-आते वे मूल हिब्रू से हिब्रू बाइबिल का अनुवाद करने लगे। यद्यपि अलेक्जाण्ड्रिया से आया सेप्टुआगिण्ट के अनूदित अंश पहले से थे।</div><div style="text-align: justify;">उनकी मान्यता थी कि विरूपित अनुवाद के कारण सेप्तुआगिण्ट को हेलेनिस्टिक विधर्मी तत्त्वों के साथ-साथ जम्निया (Jamnia) परिषद, या यहूदी धर्म की मुख्यधारा ने वैध यहूदी धर्म ग्रन्थ मानने से इनकार कर दिया।</div><div style="text-align: justify;">उन्होंने सन् 405 में इस काम को पूरा किया। जेरोम के वुल्गेट से पहले, ओल्ड टेस्टामेण्ट के सभी लैटिन अनुवाद सेप्टुआजिण्ट पर ही आधारित थे, न कि हिब्रूआई पर। पूर्व अनूदित सेप्टुआजिण्ट के पाठ के बजाय हिब्रू पाठ का उपयोग करने का जेरोम का फैसला सेप्टुआजिण्ट प्रेरित वैचारिकता वाले ऑगस्टाइन सहित अधिकांश ईसाइयों की मान्यता के विरुद्ध था।</div><div style="text-align: justify;">आधुनिक विद्वानों ने यद्यपि जेरोम के हिब्रू ज्ञान की गुणवत्ता पर सन्देह व्यक्त किया है। उनकी राय में ओल्ड टेस्टामेण्ट के जेरोम द्वारा अनूदित इयुक्स्टा हेब्रेयॉस का मुख्य स्रोत ग्रीक हेक्साप्ला है।</div><div style="text-align: justify;">उनकी पैट्रिस्टिक (Patristic) टिप्पणियाँ यहूदी परम्परा से गहन तालमेल रखती हैं और फिलो तथा अलेक्जाण्ड्रिया स्कूल के बाद गूढ़ और रहस्यमय बारीकियों से परिपूर्ण है। अपने समकालीनों के विपरीत वे हिब्रू बाइबिल अपोक्रायफा और प्रोटोकैनेनिकल (Protocanonical) पुस्तकों के हेब्रायका वर्टास (Hebraica Veritas) के फर्क पर जोर देते हैं।</div><div style="text-align: justify;">सन् 410 में रोम पर बर्वर अलैरिक के हमले के बाद ढेरो शरणार्थियों को उस पवित्र भूमि में सुरक्षा की आवश्यकता हुई, जिसके लिए जेरोम ने लिखा कि उनकी मदद के लिए मैंने सारे अध्ययन किनारे कर दिया। अब हमें सारे आर्ष-वचनों का अनुवाद करना होगा, पवित्र शब्द बोलते रहने की जगह हमें वह जरूरी काम करना चाहिए। मृत्यूपरान्त उनके पार्थिव शरीर को रोम के सन्त मैरी मेजर में दफनाया गया।</div><div style="text-align: justify;">कैथोलिक चर्च, पूर्वी रूढ़िवादी चर्च, लूथरवादी चर्च, और इंग्लैण्ड (अंग्रेजी ऐक्य) के चर्च द्वारा उन्हें एक सन्त की मान्यता दी गई। उनकी पुण्य तिथि तीस सितम्बर को उनका स्मृति दिवस मनाया जाता है। यही दिवस अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस है।
प्रमाणित सत्य है कि अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस मनाने की इस शृंखला में अन्तर्राष्ट्रीय अनुवादक संघ (एफ.आई.टी.) की विशिष्ट भूमिका है। अब तक दुनिया भर के पचपन देशों में शताधिक पेशेवर संगठनों एवं हजारो अनुवादकों का इस संघ से जुड़ाव हो चुका है। इस संघ का लक्ष्य अनुवाद एवं अनुवचन की गतिविधियों में व्यावसायिकता को बढ़ावा देना है।</div><div style="text-align: justify;">यह संघ सभी देशों में अनुवाद एवं अनुवचन की गतिविधियों की स्थितियों में सुधार लाने और अनुवादकों के अधिकारों एवं अभिव्यक्ति की स्वतन्त्रता को बनाए रखने का निरन्तर प्रयास करता है। अनुवाद एवं अनुवादकों की वैधानिक एवं सामाजिक स्थिति के संरक्षण और सुधार के लिए सन् 1976 में यूनेस्को द्वारा नैरोबी सम्मेलन में की गई सिफारिश, अनुवाद-परम्परा के इतिहास में एक प्रस्थान-बिन्दु है। सन् 1994 के संशोधित अनुवादक-घोषणा-पत्र में अनुवादकों के अधिकारों एवं कर्तव्यों तथा संघों में उनके संगठन के सिद्धान्तों का विधिवत् उल्लेख है। </div><div style="text-align: justify;">इस संघ का प्रमुख उद्देश्य है -- </div><div style="text-align: justify;">• अनुवादकों, द्विभाषियों एवं पारिभाषिक शब्दविदों के संघों को एफ.आई.टी. से सम्बद्ध कराना; </div><div style="text-align: justify;">• जिन देशों में पहले से ऐसे संघ नहीं हैं, वहाँ ऐसे संघों के गठन को प्रोत्साहित करना; </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद-कर्म के विधानों, तकनीकी उपकरणों, प्रशिक्षणों एवं इस पेशे सम्बद्ध उपयोगी मसलों की जानकारी के साथ एफ.आई.टी. की सदस्यता उपलब्ध कराना; </div><div style="text-align: justify;">• अनुवादकों की हित-रक्षा के साथ सभी सदस्य-संघों के बीच सद्भाव बनाना; </div><div style="text-align: justify;">• दुनिया भर में अनुवादकों के नैतिक एवं भौतिक अधिकारों को बरकरार रखना; तथा </div><div style="text-align: justify;">• अनुवादकों, द्विभाषियों एवं पारिभाषिक शब्दविदों के व्यवसायों की मान्यता को बढ़ावा देने के लिए, समाज में अनुवादकों की स्थिति को बेहतर बनाना और </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद को विज्ञान एवं कला के रूप में बढ़ावा देना। </div><div style="text-align: justify;">इसके तीन क्षेत्रीय केन्द्र सक्रिय हैं— </div><div style="text-align: justify;">• एफ.आई.टी. यूरोप, </div><div style="text-align: justify;">• एफ.आई.टी. लैटिन अमेरिका और </div><div style="text-align: justify;">• एफ.आई.टी. उत्तरी अमेरिका। </div><div style="text-align: justify;">इनके अलावा एक चौथा केन्द्र एशिया में भी माना जाता है। </div><div style="text-align: justify;">ये केन्द्र अपने क्षेत्रों में एफ.आई.टी. की गतिविधियों को बढ़ावा देते हैं। </div><div style="text-align: justify;">मजबूत जन-सम्पर्क बनाए रखने की दिशा में भी एफ.आई.टी. बड़ी निष्ठा से काम करता है। इसकी त्रैमासिक पत्रिका बैबेल (Babel) और त्रैमासिक बुलेटिन ट्रान्सलेटियो उल्लेखनीय प्रकाशन हैं।
बैबेल में दुनिया भर के स्तरीय लेख एवं ट्रान्सलेटियो में एफ.आई.टी. की गतिविधियों, समितियों और सदस्य संघों के बारे में जानकारी तथा सम्मेलनों की कार्यवाही प्रकाशित होती है।</div><div style="text-align: justify;">इस संघ का ई मेल <a href="mailto:secretariat@fit-ift.org">secretariat@fit-ift.org</a> तथा पता International Federation of Translators, c/o REGUS, 57 rue d'Amsterdam, 75008 PARIS, France (अन्तर्राष्ट्रीय अनुवादक संघ, द्वारा रेगस, 57 रियू द’अम्स्टर्डम, 75008 पेरिस, फ्रांस) है।</div><div style="text-align: justify;">सन् 1999 से एफ.आई.टी. का अस्थाई सचिवालय (20 घण्टे एक सप्ताह) भी शुरू हुआ। यह सचिवालय एफ.आई.टी. की सदस्यता, प्रशासन और गतिविधियों के लिए योजक का काम करता है। ग्यारह वर्षों तक कनाडा में संचालित होने के बाद एफ.आई.टी. सचिवालय अक्टूबर 2010 के बाद से स्विट्जरलैण्ड में अवस्थित हो गया। इसके कार्यकारी निदेशक जीन्नेट ऑस्ट्रेड (Jeannette Orsted) हैं। पता है—
International Federation of Translators
Secretariat/Aeschenvorstadt 71, CH-4051 Basel,
Suisse/Switzerland</div><div style="text-align: justify;">एफ.आई.टी. सम्मेलन के लिए विभिन्न वर्षों में अनुवाद से जुड़े अत्यन्त ज्वलन्त विषय सोचे गए, वे विषय हैं— </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद : एक महत्त्वपूर्ण शृंखला (सन् 1992), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद : एक व्यापक उपस्थिति (सन् 1993), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद के बहुफलक (सन् 1994), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद : विकास की कुँजी (सन् 1995), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवादक और कॉपीराइट (सन् 1996, उसी वर्ष यूनेस्को ने अन्तरराष्ट्रीय कॉपीराइट दिवस शुरू करने का भी विचार बनाया), </div><div style="text-align: justify;">• सही दिशा में अनुवाद (सन् 1997), </div><div style="text-align: justify;">• बेहतर अनुवाद की प्रथा (सन् 1998), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद : अन्तरण (सन् 1999), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद की आवश्यकताओं की सेवा प्रौद्योगिकी (सन् 2000), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवाद और नैतिकता (सन् 2001), </div><div style="text-align: justify;">• सामाजिक परिवर्तन के घटक के रूप में अनुवादक (सन् 2002), </div><div style="text-align: justify;">• अनुवादक के अधिकार (सन् 2003), अनुवाद, </div><div style="text-align: justify;">• सशक्त बहुभाषिकता और सांस्कृतिक विविधता (सन् 2004)।</div><div style="text-align: justify;">30 सितम्बर, 2008 को क्रिस्टल ह्यूस लिमिटेड ने भाषा संस्थान, जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, नई दिल्ली के सहयोग से अन्तर्राष्ट्रीय अनुवाद दिवस आयोजित किया, जिसमें एस.डी.एल. ट्रैडॉस जैसे अनुवाद सॉफ्टवेयर (व्यावसायिक उपकरण) के उपयोग से अनुवाद की दक्षता और बेहतरी सुनिश्चित करने की ओर ध्यान आकर्षित किया गया।</div><div style="text-align: justify;">संघ की साठवीं वर्षगाँठ के उपलक्ष्य में एफ.आई.टी. के आयोजनों की खूब धूम रही। अगस्त 2014 में बर्लिन में बीसवाँ विश्व सम्मेलन साठवीं वर्षगाँठ के रूप में मनाया गया। पूरे वर्ष और भी कई आयोजन हुए। एफ.आई.टी. कांग्रेस के वार्षिक समारोहों में अनुवाद की महत्ता से सन्दर्भित विभिन्न विषयों पर गम्भीरतापूर्वक विचार होता रहा है। इसका अगला सांविधिक सम्मेलन 30 नवम्बर से 1 दिसम्बर 2021 को तथा विश्व सम्मेलन 2-4 दिसम्बर 2021 को आयोजित होनेवाला है।
</div>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-91890610830206553722021-06-29T22:08:00.001+05:302021-06-30T09:52:14.472+05:30कला-शिक्षण का आकर ग्रन्थ : जिसका मन रंगरेज A Significant Book on Art Pedagogy : Jiska Man Rangrez<p> </p><div style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjQyuUB9_2dxZOmKFcZVQOenx_dZaFYMweeuh-eV3lr9Ybncl4qBGBTjzm_B2NbCLfogGmzXFaC61oGAwTNt_GCMBW_4xTzszitVCOsoHrRCb8AAuYSiLct-1njydT5VJY9TYpCQcYXS9c/s2048/DevP.jpg"><img border="0" data-original-height="2048" data-original-width="1479" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjQyuUB9_2dxZOmKFcZVQOenx_dZaFYMweeuh-eV3lr9Ybncl4qBGBTjzm_B2NbCLfogGmzXFaC61oGAwTNt_GCMBW_4xTzszitVCOsoHrRCb8AAuYSiLct-1njydT5VJY9TYpCQcYXS9c/w289-h400/DevP.jpg" width="289" /></a></div><!--[if gte mso 9]><xml>
<o:OfficeDocumentSettings>
<o:RelyOnVML/>
<o:AllowPNG/>
<o:TargetScreenSize>1024x768</o:TargetScreenSize>
</o:OfficeDocumentSettings>
</xml><![endif]--><p></p><p><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</p><p style="margin: 0in 0in 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">आधुनिकता के चकाचौंध में दिग्भ्रान्त
समकालीन सामुदायिक जीवन और अपनी समृद्ध परम्परा का तात्त्विक बोध रखनेवाले युवा
कला-समीक्षक देव प्रकाश चौधरी आजीविका के रेले में पेशे से तो पत्रकार हो गए, पर
स्वभाव से एक जिम्मेदार चित्रकार हैं। रंग और रेखाओं की उनकी समझ की पहचान
बीते दशकों में प्रकाशित-चर्चित अनेक चित्रात्मक पुस्तकों में देखी जा सकती
है। चित्रकला सम्बन्धी उनकी समीक्षाओं एवं समीक्षात्मक पुस्तकों में भी उनकी
यह समझ उजागर हुई है। रंग-रेखाओं की समग्र व्यंजना न्यूनतम शब्दों से प्रकट करना
उनकी कला-समीक्षा की विशिष्ट शैली है। एक मितभाषी कला-समीक्षक के रूप में उनकी
पहचान अनुशीलनपरक लेखन के आरम्भिक दिनों में ही हो गई थी। विश्वविख्यात चित्रकार
एम एफ हुसैन और बीसवीं शताब्दी के अन्तिम चरण में वैश्विक ख्याति अर्जित
करनेवाली चित्रकार अर्पणा कौर की सर्जनाओं पर उन्हें विशेषज्ञता हासिल है। अर्पणा
कौर की चित्रकारी पर केन्द्रित<i> 'जिसका मन रंगरेज'</i> उनकी ताजा पुस्तक है।
इस पुस्तक का अवगाहन एक साथ गहन जीवन-दृष्टि के चार-चार अनुभवों का सुख देता
है। भावकों का प्रज्ञालोक इसमें कई दृष्टियों से परिपुष्ट होता है--एक ओर सुप्रसिद्ध
पंजाबी लेखिका अजीत कौर का जीवन-संघर्ष, दूसरी ओर सहचरी जैसी माँ के साथ विकसित
अर्पणा कौर के कलाकार मन की निर्माण-पद्धति, तीसरी ओर अजीत-अर्पणा-संवाद में दिल्ली
की बनती-बिगड़ती छवियाँ, और चौथी ओर इन सबके सुदक्ष संयोजन द्वारा पुस्तक को
समग्रता देनेवाले देव प्रकाश चौधरी का कौशल...वस्तुत: यह पुस्तक चित्रकारी की
समझ के लिए सुनियोजित चतुर्स्तम्भ पर तैयार एक मनोरम मण्डप है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p style="margin: 0in 0in 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">उल्लेख सुसंगत होगा कि अर्पणा कौर का
जीवन उनके अकेले का जीवन नहीं है, उनके जीवन के एक-एक पल में अजीत कौर के एकाकी
जीवन के दुर्दमनीय संघर्ष के समग्र अनुभव समाहित हैं। गरज यह नहीं कि अर्पणा का
जीवन दोहरा है, अपनी सम्प्रेषणीयता में 'दोहरा' शब्द इधर विचित्र नकारात्मकता
से भर गया है। गरज यह कि अजीत-अर्पणा ने साथ मिलकर एक समेकित जीवन जीया है।
अर्पणा साथ न होतीं, तो अजीत कौर सम्भवत: संघर्ष के किसी मार्चे पर टूट जातीं; या
फिर अर्पणा का लालन-पालन अजीत कौर के संघर्षों के बीच न हुआ होता, तो सम्भवत: वे
वह नहीं होतीं, जो हैं। अजीत कौर की धारणा में पहले वे अर्पणा की माँ थीं, अब
अर्पणा उनकी माँ हैं। अर्पणा कौर रचित चित्रों और माँ-बेटी के सुशृंखल संवाद के
सूक्ष्म समायोजन से इस दार्शनिक पहलू को लेखक ने सूक्ष्मता से भासित किया
है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">अपने जीवन एवं परिवेश की अनुभूतियों से कलाकार
जो जीवन-दृष्टि अर्जित करता है, उनका पूरा
सृजन-सन्दर्भ उसी से संचालित होता है। अर्पणा कौर की जीवन-दृष्टि में आत्मानुभूति के साथ-साथ घनघोर
जीवन-संघर्ष से जूझती उनकी वीरांगना जननी अजीत कौर के एकाकी संघर्ष का भी योग है। देश-देशान्तर की कई पद्धतियों, परम्पराओं, आधुनिकताओं से
परिचित होकर भी वे सदैव अपनी रचनात्मकता
में भारतीय मूल्यों के अनुशीलन के लिए व्यग्र दिखती हैं,
तो इसका परम-चरम श्रेय उनके जीवन-दर्शन की इसी पृष्ठभूमि को जाता है। उनकी
चित्रकारी के प्रति देव प्रकाश चौधरी की अनुरक्ति का कारण भी सम्भवत: यही हो; क्योंकि
उनके चिन्तन-मनन का सम्बल भी भारतीय मूल्यवत्ता के प्रति एकनिष्ठ अनुराग ही
है। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">विदित है कि भाषा स्वयं में, विचारों एवं भावों की
अभिव्यक्ति की एक प्रतीक-व्यवस्था है। साहित्यिक रचनाओं में यह व्यवस्था वर्णों,
शब्दों, पदों, वाक्यों के कौशलपूर्ण संयोजन से निर्मित होती है, जबकि चित्रकारी
में चित्रकार के चिन्तक-मन की क्रियाशीलता रंगों-रेखाओं के सन्तुलित समन्वयन
से दर्ज होती है। स्पष्टत: रंगों और रेखाओं की भी अपनी भाषा होती है; पर इसके अर्थ-लोक
में जनसामान्य का प्रवेश सहज नहीं होता। भाषिक प्रचलन के कारण साहित्यिक रचनाओं का तादात्म्य तो जनसाधारण का भी हो जाता है; रंगों और रेखाओं की प्रतीकात्मकता की गाँठें सहजता से ढीली न
हो पाने के कारण चित्रकारी से उनका जुड़ाव कठिन होता है। चित्रकार के सूक्ष्म
जीवन-दर्शन की समझ तो दूर, अधिकांश लोग चित्रों के सामान्य संकेतों को भी नहीं पकड़
पाते। यह विस्मयकर है। इस बात से कम लोग अवगत हैं
कि लिखित साहित्य की उनकी समझ सुने-पढ़े शब्दों-वाक्यों के कारण नहीं, उनके ज्ञान-लोक में बने बिम्ब के कारण
होती है। सुने-पढ़े सारे शब्द
उनके ज्ञान-लोक में एकत्र होकर बिम्ब रचता है, यह बिम्ब वाक्य के पूरा होते ही प्रकट हो जाता है, समझ उसी बिम्ब से स्पष्ट होती है। चित्रकारी
में यह बिम्ब बनी-बनाई रहती है। फिर भी चित्रों तक जनसामान्य की पहुँच कम हो पाती है। वस्तुत: रंगों और रेखाओं की निजी प्रतीकात्मकता के कारण वहाँ सहजता से बिम्ब की गाँठें ढीली नहीं होतीं, फलस्वरूप सम्प्रेषण जटिल
हो जाता है। देव प्रकाश चौधरी की पुस्तक <i>'</i><i>जिसका मन रंगरेज'</i><i> </i>से इन जटिलताओं की सरहदें टूट-बिखर गईं। साधारण कला-प्रेमियों के लिए भी अब चित्रों के रंगों-रेखाओं में ध्वनित रूपकों को
समझना, अर्पणा कौर के चिन्तन का मर्म जानना आसान हो गया। रंगों की भाषा समझने की
मेरी दक्षता निस्सन्देह सन्देहास्पद है, किन्तु इस पुस्तक से मिले संकेतों
ने उनकी चित्रकारी के विराट क्षितिज को देख पाने की दृष्टि साफ कर दी है। रंगों
की उज्ज्वलता और रेखाओं के संचरण की व्यंजना
समझना सचमुच सुलभ
हो गया है। 'आकारों से पूरे एक संसार में' अर्पणा कौर की जीवन-दृष्टि
समझ आने लगी है। उनके मानवीय सरोकार और दायित्वबोध में सामाजिक चिन्ता के स्वरूप
स्पष्ट होने लगे हैं। अर्पणा की चित्रकारी में लोगों को 'स्वान्त:सुखाय' ही
नहीं; बुद्ध-कबीर-नानक-सोहनी के समुज्ज्वल प्रेम और गतिमान ऊर्जा के रूपक दिखने
लगे हैं, पतनशील मानवीयता को सँवारने की प्रेरणा मिलने लगी है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;"><i>'जिसका मन रंगरेज'</i> पुस्तक एक बार फिर से प्रमाणित करती है कि विराट
मानवीय उद्देश्यों से बने चित्रों को समझने के लिए विवेकशील कला-समीक्षा की
बड़ी जरूरत होती है। सुविख्यात भारतीय चित्रकार अर्पणा कौर (सन् 1954) इस
कृति के केन्द्रीय चरित्र हैं। उनके चित्रों की प्रदर्शनी सन् 1974 से ही दुनिया
भर की चित्रशालाओं (आर्ट गैलरीज) में लगती रही हैं, समीक्षाएँ भी होती रही हैं।
पर उनके चित्रानुराग की परिपुष्टि-प्रक्रिया और सृजन-चिन्तन पर इस तरह
एकाग्र सम्भवत: यह पहली पुस्तक है, जिसमें उनकी सृजन-युक्तियों के कई अनछुए
पहलू उजागर हुए हैं। ऐतिहासिक-पारम्परिक धरोहरों के रूपक से उनके चित्रों की
व्यंजना विराट और बहुआयामी हो जाती है। आधुनिक-प्रगतिशील-समकालीन कही जानेवाली
जन-क्रियाओं की विसंगतियों को वे इन रूपकों द्वारा इस तरह रेखांकित करती हैं
कि प्रमाता उद्बुद्ध हो जाते हैं, सर्जक की जनसंवेदी प्रतिबद्धता निखर उठती है। इन
प्रतीकों से वे कोई कलात्मक वर्चस्व फैलाने, या प्राचीन गाथाओं का पुर्सृजन करने
की चेष्टा नहीं करतीं; बल्कि उन रूपकों की मुखरता से आधुनिक दिग्भ्रान्ति
मिटाने का उद्यम करती हैं। कला-मर्मज्ञ यशवन्त व्यास की राय युक्तिसंगत है कि
उनके चित्रों के अभिमन्त्रित रंग कुछ इस तरह अपनी परम्परा का पुनराविष्कार
करते हैं, जिसमें परम्परा की आवाज सुन पाने में सक्षम व्यक्ति ही उनसे संवाद
कर सकते हैं। गौरतलब है कि अपनी परम्परा से मूलोच्छिन्न मनुष्य तत्त्वत:
उखड़े हुए पेड़ होते हैं, जिनका धराशायी होना सुनिश्चित है। अर्पणा जनसामान्य
को इन आशंकाओं से सचेत करती हैं।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">भारतीय चित्रकारों में अर्पणा कौर की प्रसिद्धि
वस्तुत: वैसे एकनिष्ठ चिन्तक की है, जो अपने पारम्परिक और देशीय रूपकों से
समकालीन सन्दर्भों का परिष्कार करती हैं। सचाई है कि चिन्तक हुए बिना किसी
व्यक्ति का कलाकार होना असम्भव है। हर रचना अन्ततः कलाकार के गहन चिन्तन की
प्रस्तुति होती है। वक्तव्य द्वारा अपने चिन्तन के जिन सद्पक्षों से कलाकार
औरों को सहमत नहीं कर पाता, उनकी वेदनाएँ रचना में मुखर होती हैं। रंगों-रेखाओं में अभिव्यक्त
चिन्तन का सम्प्रेषण कई बार भावकों के दुर्बल-बोध के कारण बाधित भी होता है,
पर सम्प्रेषण की ऐसी बाधा लिखित साहित्य में भी आती रही है; आजादी के बाद से
ही। गत शताब्दी के छठे दशक में हिन्दी के विशिष्ट कवि धूमिल ने अपनी कविताओं
में इसका संकेत प्रखरता से दिया था; भूख और भाषा के बीच की दूरी तय नहीं होने से मनुष्य
और पशु का भेद मिट जाने का संकेत किया था। तथ्य है कि प्रश्न और प्राश्निक सत्तारूढ़
व्यवस्था की दृष्टि में अवांछित प्रसंग होते हैं; उन्हें चाटुकार या आदेशपालक पसन्द
आते हैं; सलाहकार नहीं। इसलिए सर्वप्रथम भूख उगाकर प्रश्नाकुल जनजीवन का साहस छीना
गया, फिर भाषा को निष्प्रभ बनाकर प्रश्न करने का माध्यम। कालक्रम में भाषा की
ऐसी दुर्गति हुई कि शब्द-बिम्ब-प्रतीक...सब निष्प्रयोजक होने लगे। मगर चित्र
तो स्वयं बिम्ब है, उसके रंगों और रेखाओं की रूपकता निरन्तर प्रभावी रही।
इसके भावकों की संख्या निश्चय ही कम है, किन्तु शुरुआती दौर में जल-तल पर और
बाद में आइने में बिम्ब देखने के अनुरागी जनसमूह चित्रों से परांग्मुख रहें, ऐसा
हो नहीं सकता।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">इस पुस्तक में चित्रकला की सूक्ष्म व्याख्या के
साथ-साथ वर्तमान भारतीय समाज की बदरंग छवियों-नीतियों के सूक्ष्मतर संकेत हैं।
प्राथमिक पृष्ठ पर अर्पणा कौर की छह पंक्तियों का पद--<i>जह मात-पिता सुत मीत ना
भाई/मन उहाँ नाम तेरे संग सहाई/जह महा भयान दूत जम दले/तो केवल नाम संग तेरे चले/जह
मुस्कल होवे अत भारी/हर का नाम</i><i> </i><i>खिन मायें उधारी--</i>ऊपरी तौर पर वाहेगुरु का महिमा-गान बेशक लगे, पर इसमें
उनकी जीवन-दृष्टि और समाज-दृष्टि भी रेखांकित है, जिसके रूपक देव-पितर-साधु-सन्त
के अलावा उनकी कला-साधना को भी द्योतित करते हैं। ये शब्द कई सन्दर्भों के साथ कला
में उनकी तल्लीनता और मानवीय पक्षधरता को भी उजागर करते हैं।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p style="margin: 0in 0in 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">इस कृति के लेखक देव प्रकाश चौधरी का मितभाषीपन
प्रमुखता से लक्षित है। कला-समीक्षा में न्यूनतम शब्दों से अपनी बात कहकर पीछे
हो लेना उनका स्वभाव है। शब्दों से कहीं अधिक विमर्श उन्होंने चित्रों के
समायोजन और उनके मूल्य-बोधित (वैल्यू लोडेड), सारगर्भित कविताई एवं टिप्पणियों
से तथा चित्रों के अनुशीर्षकों (कैप्शन्स) से प्रकट किए हैं। यह कौशल भावकों की
चेतना को उद्बुद्ध करता है, चित्रकारी की दार्शनिकता और सूक्ष्म पृष्ठभूमि निखर
उठती है। यहाँ लेखक की मंशा अपने बड़बोलेपन को उजागर करने के बजाय कला को प्रमुखता
देने की होती है। चित्रों के संयोजन और प्रस्तुति में भी उन्होंने बड़े कौशल
से अपना मन्तव्य समाहित किया है। शब्दों से अधिक बातें उन्होंने अपने कौशल
में डाल दी है। उन्होंने अर्पणा कौर के चित्रों का ऐसा क्रमवार संयोजन किया है कि
चित्रकार के बहुआयामी जीवन-दर्शन सम्पूर्ण संवेग से खिल उठे हैं। नेपथ्य में
रहकर तात्त्वकि कार्य करना उनका शाश्वत आचरण है। अत्यन्त संकोची स्वभाव के
लेखक देव प्रकाश के पास संक्षिप्ति में ही अपनी धारणाएँ दीप्त और मुखर करने के
कई कौशल हैं। वे कहना जानते हैं, बोलना नहीं। इस पुस्तक में उन्होंने अपने उसी
विलक्षण कौशल का उपयोग किया है। अपनी उपस्थिति का कोलाहल फैलाने के बजाय हर
जगह उन्होंने आलोच्य चित्रकार, उनकी रचना-दृष्टि और उनकी रचनाओं को आगे रखा है। उन्हें
मालूम है कि क्या कहना चाहिए और कितना कहना चाहिए। प्रयोजन से अधिक कुछ भी कहने की
इच्छा उन्हें नहीं होती। अल्प-कथन की सूत्रात्मकता उनकी कला-समीक्षा की परख भी
है, पहचान भी। साहित्य के विशेषज्ञ मानते आए हैं कि आलोचना रचना का शेषांश
होती है, देव प्रकाश की कला-समीक्षा कई बार ऐसी प्रतीति देती है कि रचना में ही
आलोचना का सर्वांश मिल जाता है। अनुशीर्षक (कैप्शन्स) मात्र से वे कई बार कृति
की पूरी व्यंजना प्रकट कर देते हैं।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p style="margin: 0in 0in 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">अर्पणा कौर से हुए संवाद में पूछे गए संगठित
प्रश्न भी अपने आयत में एक व्याख्या प्रस्तुत करते हैं, चित्रकार के अनुभव-संसार
को बड़ी स्पष्टता से सामने लाते हैं। लक्ष्योन्मुख प्रश्न से उत्तरदाता की गहन
अनुभूतियों का मर्म उजागर करना बड़े कौशल की बात होती है। अर्पणा के चित्रों में
दर्ज वृन्दावन की विधवाओं एवं महानगर की त्रासदी के दर्द, हरियाली की चाह और स्त्रियों
की आजादी के विषय-वैविध्य के हवाले से जब देव प्रकाश चौधरी ने उन्हें 'फेमिनिस्ट'
की संज्ञा दी, तो तत्काल वे खण्डन की मुद्रा में आ गईं। अपनी चित्रकारी की
समग्र यात्रा का सार प्रस्तुत करते हुए उन्होंने कहा कि मेरी कला के विषयों का
दायरा व्यापक है--उन्नीस सौ सत्तर के दशक में मेरे काम का मुख्य विषय 'काल' (टाइम)
था। 'काल' किसी महिला के सोचने के तरीके को बाँध नहीं सकता; पर सचाई है कि 'काल'
से सामना हर किसी का होता है। उन्नीस सौ अस्सी के दशक की 'वुमन एण्ड इण्टीरियर्स'
शृंखला के चित्र महिलाओं और उनके अन्तर्जीवन से जुड़े थे। बाद के दशक की 'द राइट'
शृंखला के केन्द्र में पुरुष थे, जो उस दौर के साम्प्रदायिक हिंसा के जिम्मेदार
थे, वहाँ महिलाएँ नदारद थीं। युद्ध, हिंसा, आगजनी...महिलाओं की प्रकृति नहीं होती।
उन्होंने साफ-साफ कहा कि भारत में दो समय--भूत एवं वर्तमान साथ-साथ रहते हैं।
यहाँ उनका आशय भारतीय नागरिक के अतीत-मोह के साथ आधुनिक संसाधनों की जुगलबन्दियों
से है; जिसका संकेत उन्होंने एक बैलगाड़ी पर ले जा रहे कार के ऊपरी हिस्से के
दृश्य में दिया। उन्होंने स्पष्ट किया के ऐसे दृश्य दुनिया में अन्यत्र नहीं
दिख सकते। उनकी राय में ऐसे दृश्य रोचक होने के साथ-साथ रचनात्मक तनाव भी पैदा
करते हैं। बुद्ध, नानक, कबीर, पर्यावरण सम्बन्धी अपने चित्रों के सन्दर्भ से
उन्होंने स्पष्ट किया कि ये मेरे प्रिय विषय हैं, जिन्हें स्त्रीवादी खाते
में नहीं रखा जा सकता। उन्होंने स्पष्ट कहा कि मैं एक महिला हूँ और यह मुझे
पसन्द है। एक महिला एक ही समय में अपने घर के बारे में, लोगों के बारे में, घर
में काम करने वालों के बारे में सोचती है। मेरे अधिकतर विषय स्त्रियों से सम्बन्धित
नहीं हैं, मुझे फेमिनिस्ट कहना सही नहीं है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">स्त्रीवादी होने के आरोपण पर अर्पणा का यह प्रतिरोध
स्त्रीवादी धारणा की कोई निन्दा नहीं है; वस्तुत: वे स्पष्ट करना चाहती हैं कि
उन्हें बेमतलब किसी साँचे में सीमित न किया जाए। बुद्ध, नानक, कबीर की वैचारिकता
पर विश्वास रखनेवाली, सोहनी के जीवन-संघर्ष और प्रेम में दिखाई साहसिकता से
अनुराग रखनेवाली, पर्यावरण की दुर्दशा और वृन्दावन की विधवाओं की वेदना से व्यथित होनेवाली
और स्त्री-अस्मिता की सूक्ष्मता की पहचान करनेवाली चित्रकार अर्पणा कौर अपने विचारों
को किसी लिंगवादी दृष्टि के कोष्ठक में नहीं रखना चाहतीं। उनकी चित्रकारी की
सबसे बड़ी कसौटी मनुष्यता है।<span></span></span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">इस पुस्तक में देव प्रकाश चौधरी ने अर्पणा के रंगों
की मुखरता-विवर्णता, उग्रता-शालीनता, सघनता-विरलता, रेखाओं के
भंजन-संयोजन...सारी स्थितियों की समझ के रास्ते सहज बना दिए हैं। सचमुच यह पुस्तक चित्रों
के समझ की पिटारी खोलने की एक कामयाब कुंजी है। लेखक ने सही कहा कि अर्पणा
के चित्रों में रंगों के हर संस्करण एक नई सृष्टि करते हैं। रंग उनके
यहाँ पुकारते-से प्रतीत होते हैं, इस पुकार की अनदेखी असम्भव है। सामुदायिक जीवन में जनहितैषी वातावरण और मानवीय सद्भाव स्थापित करनेवाली
उनकी चित्रकारी की ओर भावकों की अनुरक्ति इस पुस्तक के कारण सुनिश्चित है। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">पुस्तक के प्रथम आन्तरिक पृष्ठ पर सन् 2014 के चित्र
'चरखा' का अनुशीर्षक देव प्रकाश ने दिया--'काला रंग भी साँस लेता है/बनाता है एक
रिश्ता तारीखों से...चुप्पी का दरवाजा टूटता है।' यह अनुशीर्षक चित्र के रूपकों की
विराट व्यंजना में झाँकने का मार्ग प्रशस्त करता है। सुधीजन स्मरण करें कि सन्
2014 का
समय सामाजिक-राजनीतिक घालमेल का वैसा समय था, जब सारे दल महात्मा गाँधी के विचारों-सिद्धान्तों
की स्वेच्छया व्याख्या कर अपने हितसाधन में तल्लीन थे। इस चित्र में अर्पणा
कौर ने रेखांकन तो किया चरखे का; जिसका सीधा रिश्ता या तो महात्मा गाँधी से बनता
है या उनके पूर्वज कबीर से। इनके अलावा चरखा भारतीय कुटीर उद्योग और भारतीय जीवन-कला
में गहरे समाया हुआ है। यह चरखा सूत कातने का एक माध्यम है, इस सूत के ताने-बाने से
बने वस्त्र से मनुष्य का तन ढकता है, इज्जत-आबरू की सुरक्षा होती है, इसी वस्त्र
से मनुष्य स्वयं को सभ्य समाज का नागरिक मानता है। मगर इस चरखे का चित्र गहन
रक्ताभ पृष्ठभूमि पर खचित है; चरखे के चारो ओर ढेर सारे घातक औजार बिखरे पड़े
हैं – तलवार,
कृपाण, कटार, दराँती, त्रिशूल, फरसा, धनुष, ठेलागाड़ी... आदि। जीवन में काम आनेवाले
और जीवन को तबाह करनेवाले ये सारे औजार भावकों की चिन्तन-पद्धति को कई दिशाओं में
दौड़ाते हैं। चित्र के बगल में काले रंग की एक पट्टी है, जिस पर लाल रंग की दो बून्दें
ऊपर से टपक रही हैं। वस्तुत: यह चित्र अपने समय के समाज की जीवन-प्रक्रिया का
महाकाव्यात्मक रूपक खड़ा करता है, काले रंग से आच्छादित जीवन-दशा में साँस
लेने और चुप्पी का दरवाजा तोड़ने की प्रक्रिया इसी दुर्वह स्थिति से शुरू
होती है। गहन निराशा और घोर भयावह स्थितियों में भी अर्पणा कौर की कला विवेकशील
आत्महित में तनकर खड़े होने की प्रेरणा देती है। वे आश्वस्त हैं कि बचे हुए
रंगों और बने हुए सपनों में कोई न कोई रोशनी अवश्य होती है। यह रोशनी उनकी कल्पनाओं
की फैण्टेसी नहीं, जनविवेक की शक्ति का यथार्थ है। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p style="margin: 0in 0in 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">पुस्तक की शुरुआत में ही लेखक कहते
हैं कि 'लकीर जिन्दगी का एक तजुर्बा है। किसी न किसी लकीर से घिरे हैं हम। कई बार
एक लकीर पर चलते-चलते ही बीत जाती है जिन्दगी। लेकिन मन अगर रंगरेज हो तो फिर लकीर
टूटती भी है। टूटी हुई लकीर खिलती भी हैं। आकार यहीं से बनते हैं...।' लकीरों के
टूटने की इसी प्रक्रिया में किसी रचनाकार की रचना-दृष्टि स्पष्ट होती है, रचनाकार
अपने समय को रेखांकित करता है। अपने समय और समाज के आचरणों की समीक्षा करती अर्पणा
कौर की चित्रकारी को लेखक ने इसी सूक्ष्मता से उजागर किया है। उनका दावा युक्तिसंगत
है कि इस पुस्तक के भावक निश्चय ही अर्पणा कौर की चित्रकारी की ओर उन्मुख
होंगे। उनके चित्रों में रंग सचमुच पहले खुद को रंगता दिखता है। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">अर्पणा कौर के चित्रों में स्त्री-जीवन
और स्त्री-देह के कई रूप दिखते हैं। सन् 2012 (पृष्ठ संख्या-12) के एक चित्र--'ऑल
इज फेयर इन लव एण्ड वार' (इश्क और जंग में सब कुछ जायज है) में हरे रंग की पृष्ठभूमि
में एक पैर पर खड़ी एक निर्वस्त्र स्त्री, ढेर सारे घातक औजारों--धनुष, गदा, कृपाण,
कटार, छूरा, तलवार, फरसा, भाला, बरछा, ढाल, त्रिशूल, तोप, बन्दूक, चक्र...आदि से
घिरी है। स्त्री की एँड़ी से सटा एक कच्चा घट है, मुड़े घुटने के नीचे
जीवन-रक्षा के लिए भागता एक पशु और उसे खदेड़कर दबोचता हुआ एक तेन्दुआ है। 'यत्र
नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता' जैसी सूक्तियों का पाठ करनेवाले देश
में सन् 2012 में जैसा जघन्य आचरण एक युवती के साथ दिल्ली में हुआ था, उसे भावक
इस चित्र से मिलाकर देखेंगे तो अर्पणा कौर का सामाजिक सरोकार और मानवीय दृष्टि
स्पष्ट रूप से सामने आ जाएगी। इस चित्र में स्पष्ट है कि ज्यों ही एक स्त्री
अपने बारे में सोचने लगती है, उसके सामने समाज-व्यवस्था के इतने सारे व्यवधान तैनात
हो जाते हैं। बचाव के लिए वह कितना भी तेज भागे, कितनी भी चतुराई और साहसिकता
से सोचे, इन आयुधों, हिंस्र आक्रमणों से कैसे बचेगी? मिट्टी के कच्चे घट इस पानी में
कितनी देर अपने आकार में रहेंगे? स्त्री-जीवन की सकारात्मक परिभाषा सुस्थिर करने
की व्यग्रता के साथ-साथ इस चिन्तक चित्रकार अर्पणा कौर के समक्ष पूरी दुनिया की बदसूरती
भी बिलखती खड़ी है। सन् 1997 में बने चित्र 'टियर्स फॉर हिरोशिमा' में उनकी वैश्विक
और मानवीय चिन्ता बेचैन कर देती है, जिसमें हिरोशिमा के त्रासद आँसू को तराजू
में रत्नादि से तौला जा रहा है। सन् 2004 में बने चित्र 'हार्वेस्ट' (उपज) में हरे
रंग की सघनता से एक स्त्री दोनों हाथों से धागा पकड़े बैठी है, धागे के दोनों शिराओं
से सस्य-श्यामला धरती के सारे उपजीव्य जुड़े हैं, किन्तु उनके पीछे आसन जमाए पुरुष
के हाथ की कैंची उस धागे को काट रही है। कैंची अर्पणा के चित्रों में मुख स्थान
घेरती है। उद्यमियों के आयास को कैंची द्वारा तत्परता से कुतरने की चेष्टा में तल्लीन
इस समाज को सभ्य कहलाने का कितना अधिकार है?</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;"><span class="jlqj4bchmk0b">कला संग्रहालय और कुलीन
प्रदर्शनियों में जनसामान्य की पहुँच न हो पाने के अन्देशे में अर्पणा कौर ने
कई सारे 'म्यूरल' भी रचे। चित्रांकन की </span><span class="jlqj4bchmk0b">तकनीक</span><span class="jlqj4bchmk0b"> में इस </span><span class="jlqj4bchmk0b">स्पेनिश विशेषण</span><span class="jlqj4bchmk0b"> का </span><span class="jlqj4bchmk0b">आम उपयोग</span><span class="jlqj4bchmk0b"> '</span><span class="jlqj4bchmk0b">भित्ति</span><span class="jlqj4bchmk0b">-</span><span class="jlqj4bchmk0b">चित्र</span><span class="jlqj4bchmk0b">' की संज्ञा से उन्नीस</span><span class="jlqj4bchmk0b">वीं
शताब्दी के अ</span><span class="jlqj4bchmk0b">न्</span><span class="jlqj4bchmk0b">त</span><span class="jlqj4bchmk0b">िम चरण</span><span class="jlqj4bchmk0b"> से</span><span class="jlqj4bchmk0b"> प्रचलन में आया। </span><span class="jlqj4bchmk0b">दीवार</span><span class="jlqj4bchmk0b">ों,</span><span class="jlqj4bchmk0b"><span lang="HI"> </span></span><span class="jlqj4bchmk0b">छत</span><span class="jlqj4bchmk0b">ों</span><span class="jlqj4bchmk0b"> </span><span class="jlqj4bchmk0b">जैसे</span><span class="jlqj4bchmk0b"> स्थायी सतहों पर सीधे </span><span class="jlqj4bchmk0b">बनाए गए </span><span class="jlqj4bchmk0b">चित्र </span><span class="jlqj4bchmk0b">को 'म्यूरल' (</span><span class="jlqj4bchmk0b">भित्ति</span><span class="jlqj4bchmk0b">-</span><span class="jlqj4bchmk0b">चित्र</span><span class="jlqj4bchmk0b">) कहा जाता है। बंगलोर अन्तर्राष्ट्रीय कला महोत्सव एवं
रॉरिक </span><span class="jlqj4bchmk0b">शताब्दी समारोह</span> <span class="jlqj4bchmk0b">(सन् 2004) में</span> हेब्बार-रॉरिक संग्रहालय की बाहरी
दीवार पर बनाए गए अपने 'बुद्ध म्यूरल' में उन्होंने
ध्यानस्थ महात्मा बुद्ध के हृदय और आसन में कुछेक कमल खिलाए, जिन्हें
वैज्ञानिक विकास के प्रतीक तेजतर वाहनों की कतार ने चारो ओर से घेर रखा है और चित्रकार
दोनों बाहें फैलाए मुस्कुराहट के साथ बगल में खड़ी हो गई हैं। गोया दुनिया को इस
ओर आने का निमन्त्रण दे रही हों। यह निमन्त्रण किस ओर आने का है? अर्पणा इस
निर्णय का दायित्व भावकों के विवेक पर छोड़ती हैं। वे अपने भावकों को बाध्य
नहीं करतीं, उद्बुद्ध करती हैं, निर्णय लेने की आजादी देती हैं। उन्हें अपनी
आजादी के साथ, औरों की आजादी भी पसन्द है। इस आजाद-ख्याल जीवन की प्रेरणा उन्हें
अपनी माँ से मिली है। जुझारू जीवन-संघर्ष की स्रोत उनकी माँ ने उन्हें बचपन से
ही इतनी आजादी दी कि पन्द्रह वर्ष की आयु में इनका नामकरण तक इन्हीं की इच्छा
से किया गया। उक्त <span class="jlqj4bchmk0b">भित्ति</span><span class="jlqj4bchmk0b">-</span><span class="jlqj4bchmk0b">चित्र</span> में एक साथ दो विपरीतमुखी चिन्ताएँ जुटाकर अर्पणा ने कई सारे
दार्शनिक चिन्तन के मार्ग प्रशस्त कर दिए हैं। एक ओर ध्यानस्थ महात्मा बुद्ध के
भीतर खिले कमल में शान्ति और मानवता का सम्पोषण, दूसरी ओर तेजतर वाहनों की शृंखला
द्वारा मानव-जीवन को अन्ततः दुर्वह बनानेवाली आधुनिकता की बेतरतीब चिन्ताएँ।
मानवता के हित में इस प्रेरणास्पद <span class="jlqj4bchmk0b">भित्ति</span><span class="jlqj4bchmk0b">-</span><span class="jlqj4bchmk0b">चित्र</span><span class="jlqj4bchmk0b"> की कितनी भी व्याख्या की जाए, कम होगी।</span> सन् 2008 में बने चित्र 'धरती' में
गहन अन्धकार से भरी पृष्ठभूमि को भेदकर, गहरे हरे रंग की एक स्त्री छवि
महात्मा बुद्ध की विश्राम मुद्रा में प्रकट हुई है; वक्षों के बीच नृत्य-मुद्रा
में एक स्त्री, उदर-भाग में ध्यान-मुद्रा में महात्मा बुद्ध, नाभि-योनि-प्रदेश
के नीचे एक सन्त एवं कई सांघातिक औजार, जाँघों-घुटनों-टखनों के नीचे बिखरे पड़े
आयुध और नर-कंकाल के टुकड़े, नीचे की काली सतह पर भिन्न-भिन्न दुरवस्थाओं में
लुढ़के हुए ढेरो स्त्री-पुरुष, पार्श्व की काली पृष्ठभूमि में ज्योति और हरीतिमा
उगाती उस स्त्री की बाँह और मुट्ठी...। इतनी भयावह स्थितियों के बावजूद इस चित्र
में पौधों के वर्द्धिष्णु ज्योति की आभा घनघोर दुराशाओं में भी आशान्वित चेतना
का बोध कराती है। जिसे सूक्ष्मता से देखने की जरूरत है। इन्हीं संकेतों के कारण
देव प्रकाश चौधरी उनके चित्रों के खालीपन में भी कोई बड़ी व्यंजना ढूँढते हैं और
कहते हैं कि रंग, जब चाहे वसन्त होने का दावा कर सकता है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">सन् 1993 के उनके चित्र 'बॉडी
इज जस्ट ए गार्मेण्ट' (<span class="jlqj4bchmk0b">शरीर</span><span class="jlqj4bchmk0b"> </span><span class="jlqj4bchmk0b">एक
वस्त्र मात्र है</span><span class="jlqj4bchmk0b">)</span> में उन्होंने जीवन के अनेक दार्शनिक पहलुओं को उजागर
किया है। एक भूरे रंग के कैनवास पर काले रंग का एक कुर्ता लटक रहा है; कुर्ते की
परिसीमा में स्त्री-पुरुष आकृतियों के समायोजन से मनुष्य का आकार गढ़ने का
उद्यम, उस आकार की बाँह, कमर, हाथ, गर्दन, जाँघादि में वस्त्राभूषणों की तरह लटके
मनुष्य की विभिन्न मुद्राएँ...। उसके ठीक नीचे भूरे रंग की पृष्ठभूमि पर खुली एक किताब,
किताब के आगे आग की लपटें, चारो ओर फैले मनुष्य के कटे हुए हाथ-पैर। ये दोनों चित्र
जीवन की नश्वरता, चरम दार्शनिकता और शाश्वतता की पहचान से दूर भागते मनुष्य की
नृशंसता का अनुशीलन करते हैं। बीते दशकों में सदा-सदा के लिए धरती से मनुष्यता गायब
कर देने की जैसी क्रियाएँ होने लगी हैं, उस पर चित्रकार की चिन्ता व्यग्र करती है।
उनकी ऐसी चिन्ताएँ 'धरती' शृंखला के चित्र में मर्माहत करती है। सन् 2010 में
बने इस शृंखला के चित्र में धरती के प्रतीक एक स्त्री शरीर के अंग-भंग से जनसामान्य
की दायित्वहीनता एवं स्वार्थपरता के सम्मोहन में नैतिकता के परित्याग,
चेतनशून्यता और लापरवाही को प्रहारक ढंग से उजागर किया गया है। सफेद पृष्ठभूमि
में मात्र रेखाओं द्वारा धरती पर खड़े किए गए दो भवन-बुर्जों के कारण रक्तिम पंख और
रंग से खण्डित स्त्री शरीर के वक्ष से ऊपर के अंग एक बुर्ज में, कमर से नीचे के
अंग दूसरे बुर्ज में समाए हुए हैं। इस चित्र में रंगों की मितव्ययिता और रेखाओं का
आधिक्य है। देव प्रकाश का कथन यहाँ भी परिपुष्ट होता है कि अर्पणा के चित्रों
में रिक्तता भी आवाज देती है। कंक्रीट के जंगल बनाते समय हमारे समाज के लोग धरती
को जिस निर्दयता से आहत कर रहे हैं, उसके अनेक प्रसंग अर्पणा कौर की चित्रकारी में
दिखाई देते हैं, जिसकी दिव्य व्याख्या होनी चाहिए। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">उल्लेखनीय है कि स्वातन्त्र्योत्तरकालीन
स्वदेशी शासन-व्यवस्था द्वारा प्रचारित भाषिक-द्रोह के कारण भाषिक व्यंजना निष्प्रभ
होने लगी थी। नियोजित पद्धति से भाषिक क्षमता को कमजोर कर आम नागरिक को निर्वाक्
बनाया बनाया जा रहा था, उनकी जुबान काटी जा रही थी। अनाज-पानी और व्यवस्था के
स्वघोषित देवतागण अंग्रेजों की निष्प्रयोजक क्रूर-कथा सुना-सुनाकर जनता के चिन्तन
और चेतना पर काबू पाने में तल्लीन थे। उन क्रूर कथाओं ने राष्ट्रप्रेमी भारतीय
नागरिक को ऐसा उलझाया कि उन्हें राष्ट्र और अपनी वास्तविक स्थिति का कभी
भान ही नहीं हुआ। ऐसे प्रवंचित समुदाय के नागरिकों के लिए रंगों की भाषा समझना तनिक
कठिन अवश्य है; किन्तु तय है कि सघन मानवीय सरोकार से समृद्ध किसी चित्रकार के
रंग इतने भी अबूझ नहीं होते कि उसकी समझ बने ही नहीं! वातावरण में फैली हवा के गति
की भाषा, पादपों की फुनगी के झूमने की भाषा, पशुओं के रँभाने की भाषा, पक्षियों के
चहचहाने की भाषा समझने का दावा करनेवाला समाज, एकनिष्ठ अनुराग से किसी चित्र
के समक्ष आए, और उन्हें रंग-रेखाओं की भाषा समझ न आए, ऐसा कैसे होगा! अर्पणा कौर
के चित्र और उनकी चित्रकारी पर देव प्रकाश चौधरी द्वारा लिखी गई अनुशीलनपरक पुस्तक
<i>'जिसका मन रंगरेज'</i> आम नागरिक से इसी अनुराग की माँग करती है; अपने लिए
नहीं, भावकों के निजी आत्म और मानवीयता के लिए। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p style="margin: 0in 0in 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">हर कलाकार की तरह अर्पणा के
यहाँ भी रंग जगह घेरते हैं, पर इनके यहाँ रंगों का होना एक घटना है, जो हमारी परम्परा
की नम्यता और ग्रहणशीलता को उजागर करती है। एक ही साथ वे बुद्ध, कबीर, नानक, सोहनी
एवं लोक-परम्पराओं की दुनिया में भी होती हैं और इक्कीसवीं सदी की आधुनिक
दुनिया में भी। मनत: इतने समयों में होते हुए वे चिन्तनानुभव की सघन पीड़ा अपने
चित्रों के रंगों-रेखाओं में दर्ज करती हैं। अपने चिन्तन की व्याख्या कोई
रचनाकार नहीं करना चाहता, क्योंकि समग्र व्याख्या उनकी कृतियों में समाहित होती
है। सन् 2015 के
एक चित्र 'वैनीशिंग ट्री' में उन्होंने पर्यावरण सम्बन्धी सजगता और आनेवाले दिनों
के सारे खतरों को जीवन्त कर दिया है। यह एक चित्र अपने आयत में एक सम्पूर्ण
ग्रन्थ बन गया है। इस चित्र के शीर्षक से भाषा में केवल दो ही अर्थ सामने आते
हैं--'लुप्त होते पेड़' अथवा 'पेड़ों को लुप्त करते हुए'। पर पेड़ तो स्वयं
लुप्त होते नहीं, लुप्त किए जाते हैं! इन्हें कौन, किस उद्देश्य से लुप्त
कर रहा है? इसकी निर्णायक परिणति क्या होगी? इस आत्मघाती, जीव-विरोधी आचरण
का परिणाम क्या हो रहा है, आनेवाले दिनों में क्या होगा?... प्रश्न असंख्य
हैं, उत्तर निर्वाक्। ये सारे प्रश्न जनजीवन को लिए-दिए एक गहन दार्शनिक बिन्दु
पर खड़ा कर देते हैं। जमीन-आसमान के बीच खड़े पेड़ों की हत्या परिन्दों के जीवन
को जिस तरह दुर्वह बनाती है, उसमें मनुष्य के जीवन की भयावहता भी समाहित है। इस
चित्र में नर-कंकाल के विभिन्न आकार की हड्डियों से एक पेड़ की आकृति रची गई है।
एक मोटी हड्डी के तने कुछ शिराओं से जमीन पकड़ने की चेष्टा में हैं। कुछ छोटी-छोटी
हड्डियों से पेड़ की डालियाँ बनी हैं। पत्ते गायब हैं। पृष्ठभूमि में हरीतिमा की
अभिलाषा दिख रही है। पेड़ के चारो ओर तरह-तरह के परिन्दे आश्रय की कामना में
फड़फड़ा रहे हैं। एक परिन्दा पेड़ के तने में चोंच मारकर अपने लिए कुछ आशा तलाश
रहा है। एक परिन्दा किसी जुगत से हड्डी की एक शाख पर बैठने की चेष्टा कर रहा है। इस
चित्र-रचना से पूर्व अर्पणा कौर निश्चय ही कंक्रीट के जंगल बुनते नव-धनाढ्यों की
संलिप्ति, धरती की खूबसूरती के प्रधान घटक पेड़ एवं हरियाली को जड़ से मिटा
देने के मानवीय आचरण से व्यथित हुई होंगीं। इस चित्र की व्याख्या शब्दों से सम्भव
नहीं, यह व्याख्या अनुभव से की जा सकती है। समय और सन्दर्भों को जीने की सद्भावपूर्ण
पद्धति से की जा सकती है। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;"><i>'जिसका मन रंगरेज'</i> शीर्षक देव प्रकाश चौधरी की यह पुस्तक अर्पणा कौर के चित्र-चिन्तन को
गम्भीरता से समझने और कला-समीक्षा में उद्यत होने के वे सारे सन्दर्भ देती है, जिसे
कला-शिक्षा के क्षेत्र में एक आकर ग्रन्थ माना जाना चाहिए। लेखक ने इसमें अपने वक्तव्यों में </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12pt; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Calibri;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;">जितना कहा है, उससे कहीं अधिक चित्रों के समायोजन और अनुशीर्षकों से कहा
है। इस समायोजन से सामान्य चित्र-प्रेमियों की भी अनुशीलक चेतना जग उठती है।</span></span> </span><span style="font-size: 12pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></p>
<p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-91328829539424382722021-06-10T22:05:00.004+05:302021-06-10T22:07:46.909+05:30कथेतर साहित्य के अनुवाद की सावधानियाँ Prudences While Translating Non-fiction<div><div style="text-align: justify;"><br /></div> <br /><span style="font-family: Yatra One;"><br /></span></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-size: medium;">एक सृजनात्मक कौशल एवं स्वैच्छिक क्रिया के रूप में अनुवाद की मान्यता अपने उद्भव काल से ही बनी हुई है। विदित है कि इसकी शुरुआत भिन्न-भिन्न भाषिक आचरण के कबीलों में पारस्परिक सम्प्रेषण, समझ, सरोकार बनाने-बढ़ाने की निर्विकार धारणा से हुई। ज्ञान-विस्तार, विचार-सम्प्रेषण और सांस्कृतिक-संचरण के लिए अनुवाद सदैव से एक पवित्र मानवीय उद्यम माना जाता रहा है। बीसवीं शताब्दी के तीसरे दशक तक आते-आते अनुवाद पहली बार अंग्रेज सम्पोषित बौद्धिकों-शासकों की दुर्नीति का शिकार हुआ और अनूदित पाठ को लोग सन्देहास्पद दृष्टि से देखने लगे। </span><br /></span></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">अनुवाद जैसे पवित्र कर्म में इस सन्देह के प्रवेश की कुछेक प्रभावी घटनाओं पर विचार करना सुसंगत होगा। इसके लिए हमें सर्वप्रथम ब्रिटिश पार्लियामेण्ट के हाउस आफ कामन में 2 फरवरी 1835 को लॉर्ड मेकॉले (थॉमस बिंग्टन मेकॉले; सन् 1800-1859) के कलुषित भाषण का ध्येय समझना होगा। उन्होंने कहा कि ‘मैंने पूरे भारत का आर-पार भ्रमण किया, मुझे एक भी व्यक्ति भिखारी या चोर नहीं दिखा। इस देश में ऐसी भव्यता, ऐसे ऊँचे नैतिक मूल्य, ऐसे निपुण नागरिक दिखे कि इस राष्ट्र की आध्यात्मिक एवं सांस्कृतिक विरासत में निहित भारतीय जनजीवन का मेरुदण्ड तोड़े बिना इस देश को काबू में लाने के आसार मुझे नहीं दिखते।’ इसलिए उन्होंने प्रस्ताव दिया कि भारत की प्राचीन परम्परागत शिक्षण प्रणाली तथा संस्कृति को विस्थापित कर भारतीयों के लिए अंग्रेजी संस्कृति एवं आयातित शिक्षण-प्रणाली का चलन बनाया जाए, ताकि अपनी भाषा और संस्कृति की तुलना में उन्हें अंग्रेजी संस्कृति एवं शिक्षण-प्रणाली अच्छी और महान लगे, वे अपना स्वाभिमान खो बैठें, और स्थानीय संस्कृति से विमुख होकर वैसे बन जाएँ, जैसा हम चाहते हैं। भारतीय नागरिकों के मनोबल तोड़ने की इसी ओछी नीति से मेकाॅले की अनुशंसा पर अंग्रेज प्रशासकों ने भारतीय ग्रन्थों के अनुवाद करवाए। अंग्रेज सम्पोषित उन अनुवादों में स्पष्टतः ऐसी अनुवाद-नीति (पॉलिटिक्स ऑफ ट्रान्सलेशन) अपनाई गई, जिसके सहारे वे भारतीय नागरिकों को असभ्य और पिछड़ा घोषित कर सकें! मानव सभ्यता के शुरुआती समय से सभ्यता, संस्कृति एवं ज्ञान के पवित्र कर्मों के ध्वजवाहक अनुवाद-कार्य की उज्ज्वलता पहली बार यहीं सन्देहास्पद हुई। </span><br /></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">प्रथम विश्वयुद्ध (सन् 1914-1918) की विभीषिका से आहत देशों ने मिलकर सन् 1929 में ‘राष्ट्र संघ’ (लीग ऑफ नेशन्स) का गठन किया; जिसका प्राथमिक उद्देश्य सामूहिक सुरक्षा, युद्ध-विरोध, निःशस्त्रीकरण एवं मध्यस्थता द्वारा अन्तरराष्ट्रीय विवादों का समाधान माना गया। सन् 1935 तक के अपने सबसे बड़े प्रसार के समय में इसके सदस्य-देशों की संख्या 58 थी। इस राष्ट्र संघ की आधिकारिक भाषाएँ फ्रांसीसी, अंग्रेजी और स्पैनिश थीं। स्पष्टतः संवाद के लिए यहाँ अनुवाद की महत्ता प्रमुख हो उठी। किन्तु महाशक्तियों के स्वेच्छाचार के कारण यह औपचारिक संगठन मात्र बनकर रह गया। <br />इधर भारत के मुक्तिकामी स्वाधीनता सेनानियों ने अंग्रेजी हुकूमत की नाक में दम कर रखा था। अंग्रेजों को समझ आने लगा था कि भारतीयों को सत्ता में यत्किंचित भी भागीदारी दिए बिना अब भारत पर राज करना सहज नहीं होगा। इसलिए सन् 1930-1932 के बीच भारत में संवैधानिक सुधारों पर चर्चा करने के लिए ब्रिटिश सरकार और भारतीय राजनीतिक कार्यकर्ताओं द्वारा शान्ति सम्मेलन शृंखला (तीन गोलमेज सम्मेलन) आयोजित हुई। यहाँ फिर से अनुवाद-कर्म की भूमिका उन्नत हो उठी। <br />फिर मानवता के सिर पर द्वितीय विश्वयुद्ध (सन् 1939-1945) का ताण्डव हुआ। युद्ध का परिणाम तो सदैव त्रसद ही होता है! इसलिए राष्ट्र संघ की प्रभावहीनता को देखते हुए, विजयी देशों ने मिलकर अन्तरराष्ट्रीय संघर्ष में हस्तक्षेप करने के उद्देश्य से ‘संयुक्त राष्ट्र’ का गठन किया, जिसका मूल उद्देश्य मानव अधिकार, विश्व शान्ति, आर्थिक विकास, सामाजिक प्रगति, अन्तरराष्ट्रीय सुरक्षा को बढ़ावा देना और अन्तरराष्ट्रीय कानून को सुविधाजनक बनाना माना गया। पचास देशों ने 24 अक्टूबर, 1945 को गठित इस संयुक्त राष्ट्र के अधिकार-पत्र पर हस्ताक्षर किए; ताकि द्वितीय विश्वयुद्ध जैसे युद्ध की स्थिति दुबारा न उभरे। संयुक्त राष्ट्र का कार्य संचालन तो अंग्रेजी और फ्रांसीसी में ही होता था, किन्तु इसमें चीनी और रूसी को भी स्वीकृति थी। बाद के दिनों में कुछ और भाषाओं का समावेश हुआ। अनुवाद-कर्म की अनिवार्यता यहाँ भी महत्त्वपूर्ण मानी गई। </span></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">दोनों युद्धों की समाप्ति के बाद जब अनुवाद का उपयोग अन्तर्राष्ट्रीय कूटनीति के संचालन में होने लगा; ब्रिटिश दुर्नीति के सम्पादन की चालाकी जब अनुवाद-क्षेत्र में प्रविष्ट हुई और भारतीय स्वाधीनता के कुछेक वर्ष बीत गए, इस उद्यम में आर्थिकता का प्रवेश हुआ, तब इस क्षेत्र में घनघोर विसंगतियाँ अवश्य आईं; पर ध्यातव्य है कि इसकी सृजनात्मक उपादेयता और कर्मनिष्ठ पवित्रता आज भी वरेण्य है। इस मानवधर्मी निष्ठा, कौशल एवं बौद्धिकता का प्रयोजन समाज को मानव सभ्यता के शुरुआती समय से रहता आया है। आज हम कह सकते हैं कि इस बहुभाषी संसार में सांस्कृतिक समन्वय के लिए अनुवाद एक सेतु है, जिसके सहारे आवाजाही बनी रही है। विचार एवं वस्तु के विनिमय का यह साधन है। अनुवाद जैसी व्यवस्था न होती तो दुनिया के विभिन्न क्षेत्रों की अलग-अलग सभ्यता, संस्कृति और साहित्य से लोग आज भी अपरिचित ही रहते। आज हम जितने सचेतन हुए हैं, वैश्विक ज्ञान हासिल करने में जितने भी समर्थ हुए हैं; इसका मूल स्रोत विभिन्न भाषाओं के साहित्य, दर्शन, मीमांसा आदि के अनुवाद ही हैं। <br />इस तरह प्रारम्भिक समय से जो अनुवाद विचार एवं वस्तु के विनिमय का काम कर रहा था; ज्ञान का प्रसार कर रहा था; एक क्षेत्र के संस्कृति, साहित्य, भाषिक प्रयुक्तियों को दूसरे क्षेत्र में पहुँचा कर महत्त्वपूर्ण काम कर रहा था; द्वितीय विश्व युद्ध की समाप्ति के बाद जब अन्तरराष्ट्रीय कूटनीतिक सम्बन्धों की शुरुआत हुई; तो इसकी महती भूमिका शुरू हो गई। स्वातन्त्रयोत्तर काल तक आते-आते अनुवाद-कर्म देश-दुनिया के लोगों के लिए पग-पग पर उपादेय हो गया। ज्ञान की विभिन्न शाखाओं का क्रमिक विकास हुआ। इसकी भूमिका राष्ट्रीय-अन्तरराष्ट्रीय सम्बन्धों में महत्त्वपूर्ण होने लगी। फिर तो साहित्यिक, दार्शनिक-धार्मिक ग्रन्थों के अनुवाद तक प्रारम्भिक समय में सीमित अनुवाद के चिन्तकों का ध्यान कथेतर साहित्य की अनुवाद-पद्धति की ओर केन्द्रित हुआ। समकालीन ज्ञान की विभिन्न शाखाओं से सम्बद्ध स्वार्थ-संलिप्त लोगों के लिए अनुवाद निश्चय ही आज उपार्जन का उद्यम बन गया है; किन्तु अटल सत्य है कि अपने प्रारम्भिक स्वरूप में अनुवाद सिर्फ नागरिक हित में किया जाता था। इसी कारण इसे स्वैच्छिक एवं सृजनात्मक प्रक्रिया के रूप में अपनाया गया। </span><br /></div><div><h3 style="text-align: left;"><span style="font-family: Gotu;">कथेतर साहित्य: परिचय एवं क्षेत्र </span></h3></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">कथा (fiction) साहित्य में कथन-भंगिमा को प्रभावी बनाने के लिए सामान्यतया काल्पनिकता को प्रश्रय दिया जाता है। घटनाओं, दृश्यों के काल्पनिक विवरणों से उसमें कथ्य की संरचना को सम्पुष्ट करने की चेष्टा दिखती है। पर, कथेतर (non-fiction) साहित्य में ऐसा नहीं होता। इसका एक मात्र उद्देश्य तथ्य एवं तर्क से सम्पुष्ट लक्षित सम्प्रेषण होता है। इसी कारण इसमें साहित्य की विभिन्न धाराओं के पाठ आने लगे। ज्ञान-शाखाओं के विकास के क्रम में इसमें कई तरह के पाठ समाहित हो गए। उल्लेखनीय है कि कथेतर साहित्य में दर्शाए गए स्थान, काल, पात्र, घटना, सन्दर्भ...सब कुछ वास्तविकता पर आधारित होते हैं; कपोलकल्पना से पूरी तरह निर्लिप्त। <br />कथेतर गद्य के ऐसे विधात्मक विस्तार से रचनात्मक कौशल सम्पुष्ट हुआ। इसमें ऐसी गम्भीरता आई, प्रयुक्तियों के ऐसे प्रतिमान दिखे कि इस धारा की रचनाएँ साहित्यिक सीमाबद्धता पार कर सामाजिक जीवन में भी वैचारिक हलचल पैदा करने लगीं। विषय, प्रसंग, स्थान, काल, पात्र के मद्देनजर रचनाओं की आलोचना करते हुए नई सूझ-बूझ का प्रवेश हुआ। सैद्धान्तिक एवं व्यावहारिक पक्ष के नए-नए सूत्र विकसित हुए। तर्क एवं व्याख्या की नई-नई अपेक्षाएँ सामने आने लगीं। साहित्य-सृजन एवं उनकी व्याख्या के पारम्परिक-विधान आलोचना के लिए अपर्याप्त दिखने लगे। कथेतर गद्य की विभिन्न विधाओं के प्रादुर्भाव से विधाओं के बीच चिन्तन-प्रक्रिया की यथेष्ट रूप से पारस्परिक आवाजाही भी होने लगी। सुधीजनों ने इसे ‘विधात्मक तोड़फोड़’ के रूप में रेखांकित करते हुए स्वीकार किया कि संस्मरण, रेखाचित्र, रिपोर्ट, डायरी जैसी विधाएँ एक-दूसरे से जितनी अलग हैं, उससे कहीं अधिक सन्नद्ध भी। नई सूझ-बूझ में तो बहुधा कथा-साहित्य में भी कथेतर विधाओं के सूत्र देखे जाने लगे। <br />अब, जब नई व्यवस्था के नागरिक-जीवन में कथेतर गद्य इतना महत्त्वपूर्ण साबित हुआ, तो जाहिर है कि इसके अनुवाद की दिशा में भी गम्भीरता से चिन्तन होने लगा। सामुदायिक जीवन में कथेतर साहित्य की धमक ‘रक्त’ और ‘संस्कार’ की तरह रच-बस गई। धर्म, दर्शन, कला, साहित्य, संस्कृति, इतिहास, भूगोल, समाज विज्ञान, चिकित्सा, प्रौद्योगिकी, प्रशासन, व्यापार, न्याय, पठन-पाठन...सारे क्षेत्रों के पाठ कथेतर साहित्य के अंग हैं, जिसका सीधा सम्बन्ध जनसामान्य की दिनचर्या, जीवन-यापन, आहार-व्यवहार, तीज-त्योहार, ज्ञान-परिष्कार, व्यवसाय-व्यापार से है। इसलिए इन सभी प्रसंगों से सम्बद्ध पाठों का अनुवाद नागरिक जीवन के लिए उपादेय माना गया; और इसीलिए कथेतर साहित्य के अनुवाद पर गम्भीरतापूर्वक चिन्तन करने की चिन्ता शुरू हुई। सुविधानुसार विचार करने की दृष्टि से यहाँ कथेतर साहित्य को प्रमुख सात कोटियों में बाँटकर देखा जा सकता है -- मानविकी, विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी, सामाजिक विज्ञान, प्रशासनिक, संसदीय कार्यवाही, विधि, और वाणिज्यिक-बैंकिंगःपर्यटन। इन सभी क्षेत्रों के पाठ के ग्राही-समाज की क्षमता, दक्षता एवं प्रयोजन भिन्न-भिन्न होते हैं। पाठ का अनुवाद करते समय इनके प्रयोजन एवं अपेक्षा का ध्यान रखना अनिवार्य होता है। <br />इस कोटि-विभाजन के सूत्र वस्तुतः शैक्षिक जगत में ‘अनुवाद अध्ययन’ जैसी ज्ञान-शाखा के विकास से जुड़ते हैं; जिसका उद्गम वैज्ञानिक युग के प्रादुर्भाव से विकसित मनुष्य की चेतना, चिन्तन-पद्धति एवं ज्ञान-विस्तार है। पश्चिमी देशों के शैक्षिक संस्थानों के भाषा-अध्ययन केन्द्रों में तत्सम्बन्धी गम्भीर चिन्तन एवं अध्ययन-अध्यापन बीसवीं शताब्दी के छठे दशक के आसपास शुरू हो गया था। भारतीय बौद्धिकता में क्रिया-कलाप के रूप में इसका सुचिन्तित विस्तार तो निरन्तर होता रहा, पर अंशकालिक पाठ्यक्रमों की पढ़ाई के रूप में डाॅ. नगेन्द्र के सत्प्रयास से यहाँ की शैक्षणिक व्यवस्था में भी इसका प्रवेश दिल्ली विश्वविद्यालय में उसी दौरान हुआ। शैक्षिक जगत में अनुवाद अध्ययन सम्बन्धी ऐसी अन्तरराष्ट्रीय सजगता प्रशंसनीय है। शैक्षिक क्षेत्र में अनुवाद-चिन्तन की इसी सजगता के कारण साहित्य के अलावा समाचार-पत्र, दूरदर्शन, विज्ञापन, आकाशवाणी, फिल्म उद्योग जैसे जनसंचार के विभिन्न क्षेत्र, पर्यटन, तकनीक, प्रकाशन-व्यवसाय आदि में इसकी महत्ता गम्भीरता से स्वीकार्य होने लगा। प्रयोजनमूलक भाषिक युक्तियों में भी अनुवाद के विविध प्रकार एवं प्रविधि का समावेश हुआ। अनुवाद की अनिवार्यता सभी क्षेत्रों में महत्त्वपूर्ण ढंग से स्पष्ट हुई। जाहिर है कि ज्यो-ज्यों मानवीय चेतना विकसित होगी, अनुवाद-क्षेत्र का कोटि-विस्तार होता जाएगा। </span><br /></div><div><h3 style="text-align: left;"><span style="font-family: Gotu;">मानविकी विषयक पाठ का अनुवाद</span> </h3><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">मानविकी विषयक साहित्य-खण्ड अनुवाद के सन्दर्भ में दिग्बाहु है। इसमें कई तरह के साहित्य का समावेश है। मोटे तौर पर इसे दो खण्डों में बाँट सकते हैं--साहित्यिक पाठ और साहित्येतर पाठ। साहित्येतर पाठ में हम मूलतः शास्त्रीय और ज्ञानात्मक पाठ का समावेश करते हैं। इसमें विज्ञान और विज्ञानेतर विषयक पाठ भी आते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">साहित्यिक पाठ के अनुवाद के समय सामाजिक, सांस्कृतिक प्रयुक्तियों और मान्यताओं की समस्याएँ अक्सर सामने आती हैं। भारतीय भाषाओं में संस्कृतिपरक और सामाजिक लोकाचारपरक प्रयुक्ति होती रहती है। ये प्रयुक्तियाँ स्थानीय लोक-जीवन से इतने गहरे जुड़ी रहती हैं कि दूसरे भाषा-क्षेत्र में जाकर उसके ध्वन्यार्थ बदल जाते हैं। इस कारण अनुवाद करते समय बड़ी समस्या खड़ी हो जाती है। उदाहरण के लिए, भारत में गणेश को बुद्धि का देवता, सरस्वती को विद्या की देवी, कामदेव को काम का देवता, यमराज को मृत्यु का देवता, भागीरथ को कठिन प्रयास करने का प्रतीक माना जाता है। ऐसी प्रयुक्तियाँ भारतीयेतर भाषाओं के पाठ का अनुवाद करते समय अक्सर बाधा उपस्थित करती हैं। जिस रूपक की प्रसंग-व्यवस्था लक्षित भाषिक क्षेत्र में हो ही नहीं, उसके लिए समानार्थी रूपक गढ़ना असम्भव हो जाता है। इसलिए अनुवादक को अनुवाद के समय लक्षित पाठक और लक्षित भाषा-प्रदेश की प्रयुक्तियों को ध्यान में रखकर इन प्रसंगों को सामने लाना होता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">कथेतर साहित्य के पाठ सर्वथा तथ्यात्मक, सूचनात्मक, संकल्पनात्मक, विचार-प्रधान और चिन्तन-प्रधान होते हैं। इन विषयों के पाठ का अनुवाद करते समय शब्द-प्रयुक्ति, वाक्य संरचना, अनुशासनात्मक विधानादि पर सावधान रहना पड़ता है। उल्लेखनीय है कि हर लेखक-अनुवादक सम्प्रेषण के साधन के रूप में अपनी भाषा में भिन्न-भिन्न प्रयोगों, संकेतकों का उपयोग करते हैं। लक्षित विषय, प्रसंग, पदार्थ, संकल्पना के गुण-क्रियादि का संकेत करते हुए ही कोई संकेतक उसे प्रकाश में लाता है। इसी कारण कोई वाचक जब किसी शब्द का उच्चारण करता है, तो भावक उन सुने हुए शब्दों और पदों का अर्थ अपने ज्ञान-विवेक के अनुसार लगाता है। कोई भी संकेतक स्वयं में स्वतन्त्र नहीं होता, उसका अर्थान्वेष उसकी प्रयुक्ति-प्रक्रिया में छिपा रहता है। उदाहरण के लिए किसी से कहा जाए कि ‘टेबल पर कलम रखी होगी ले आइए!’ यहाँ भावक अपने ज्ञान-विवेक के अनुसार, इस टेबल का संकेतक तय करेगा, क्योंकि घर में डाइनिंग टेबल भी होता है, सेण्ट्रल टेबल भी होता है, ड्रेसिंग टेबल भी होता है, स्टडी टेबल भी होता है। वह भावक कलम लाने के लिए निश्चय ही डाइनिंग टेबल, सेण्ट्रल टेबल की ओर न जाकर स्टडी टेबल की ओर जाएगा और वहाँ से कलम लेकर आएगा; क्योंकि कलम का कोई सम्बन्ध डाइनिंग टेबल और सेण्ट्रल टेबल से नहीं बनता। इसी तरह नीर, जल और पानी एक दूसरे का पर्याय है, किन्तु अनुवाद के समय इसके अर्थबोध को ध्यान में रखना होगा कि पानी पीने, पानी चढ़ने, पानी उतारने, नीर पीने, जल चढ़ाने, पानी-पानी होने जैसी प्रयुक्तियों में पानी, नीर और जल का भिन्न-भिन्न अर्थ सम्प्रेषित होता है। अनुवाद करते समय ऐसे अनेक प्रसंगों से जूझना होता है और इन सारी दुविधाओं से निपटने के लिए कौशल से काम लेना पड़ता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">उल्लेख सुसंगत होगा कि इन पाठों के अनुवाद के लक्षित ग्राही न केवल भिन्न संस्कृति के होते हैं, बल्कि उनकी ग्रहण-क्षमता भी भिन्न-भिन्न होती है। इन क्षमताओं का आकलन पाठ के विषय से किया जा सकता है। पाठ इतिहासपरक है या धर्म-संस्कृति-दर्शनपरक; सामान्य ज्ञान से सम्बद्ध है या साहित्य-कला-संस्कृति से; राजनीतिक है या प्रशासनिक, व्यापारिक, सूचनात्मक...इन सभी प्रसंगों को ध्यान में रखते हुए अनुवादक को लक्षित ग्राही समाज के ज्ञान-बोध का अन्दाजा लगाना होता है और तदनुसार अनूदित पाठ की शब्दावली एवं वाक्य-संरचना तय करनी पड़ती है। इन सावधानियों का ध्यान रखे बिना किए गए अनुवाद निश्चय ही यान्त्रिाक और निष्प्रयोजक होंगे। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">साहित्यिक पाठ में कई विधाओं की गणना होती है, किन्तु चूँकि यहाँ कथेतर साहित्य पर चर्चा होनी है, इसलिए कथेतर साहित्य की ग्यारह प्रमुख शैलियाँ--निबन्ध, समालोचना-समीक्षा, संस्मरण, यात्रा-वृत्तान्त, रेखाचित्र, जीवनी, आत्मकथा, रिपोर्ताज, पत्र लेखन, डायरी, साक्षात्कार -- पर विचार करना ही युक्तिसंगत होगा। </span><br /></div><div><h3 style="text-align: left;"><span style="font-family: Gotu;">निबन्ध </span></h3><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">लेखक के चिन्तनशील व्यक्तित्व को लालित्यपूर्ण गद्यात्मक शैली में उजागर करनेवाला साहित्यिक पाठ निबन्ध कहलाता है। इसमें प्रसंग-विशेष पर निस्संकोच चित्रित लेखकीय जीवनानुभव पाठकों को आत्मीयता से आमन्त्रित कर अपनी विचार-यात्रा का सहयात्री बना लेता है। इसलिए सघन और प्रमाणिक लेखकीय जनसरोकार से लिखे गए निबन्ध अत्यन्त प्रभावी होते हैं। प्रभावशाली सरल भाषा में विचारों की क्रमबद्ध अभिव्यक्ति का माध्यम होने के कारण इसके विषय बहुविध ज्ञान से सम्पन्न और रोचक होते हैं। इसके स्वरूप विचार-प्रधान भी होते हैं, भाव-प्रधान भी। विषय-वैविध्य के कारण इसके आयाम इतने विस्तृत होते हैं कि अन्य साहित्यिक विधाओं की तरह इसका सीमा-निर्धारण कठिन होता है। निस्सीमता ही इसका स्वभाव और संस्कार है। पाण्डित्य-प्रदर्शन की आभा फैलाने के बजाय इसमें लेखक का लक्ष्य पाठकों को लक्षित प्रसंग के भाव-तरंगों से सराबोर करना होता है। सृजनात्मक विधा के रूप में इसकी स्वीकृति दुनिया भर के साहित्य में आधुनिक युग की देन है। <br /></span></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">मध्ययुगीन रूढ़ियों से मुक्त सामाजिक-धार्मिक चेतना से निबन्ध-साहित्य के विकास का गहन सम्बन्ध है। इसकी लेखन-प्रक्रिया किसी निर्धारित अनुशासनों में निबद्ध नहीं होती, यह लेखन की ऐसी कला है, जिसके विधान निबन्धकार स्वयं बनाते हैं। लेखकीय जीवनानुभव और चिन्तनशील व्यक्तित्व को उजागर करनेवाली इस गद्य-रचना में पाठकों को आत्मीयता से आमन्त्रिात कर अपने विचार का सहयात्री बनाने की कामना होती है, इसलिए इसमें विषय-प्रसंग की सम्भावनाओं के अनुसार निबन्धकार अपना व्यक्तित्व-प्रकाशन करते हुए रचना करता है। अभिप्राय यह नहीं कि निबन्ध-साहित्य लेखकीय स्वेच्छाचार का अध्याय है। <br />अनन्त सम्भावनाओं से भरे इस रचनात्मक विधा के पाठ का अनुवाद वैश्विक स्तर पर जितने उपादेय हैं, इसके अनुवाद-कार्य की कठिनाइयाँ उतनी ही विकराल। निर्बन्ध स्वभाव के कारण इसके विषय-प्रसंग अन्तरानुशासनिक प्रकृति के होते हैं। इतिहास-बोध, भौगोलिक विस्तार, वैज्ञानिक आविष्कार, औद्योगिक विकास, सामाजिक-आर्थिक-राजनीतिक चर्या, जीवन-व्यवहार, मानवीय चेतना, नदी, पर्वत, प्रकृति, वातावरण, पशु-पक्षी...निबन्धकार किसी भी विषय के सहारे अपनी बात शुरू कर देते हैं। इसकी शैली भिन्न-भिन्न स्वरूप की होती है। इस विषय-वैविध्य और शिल्प-शैली के समग्र ज्ञान के बिना कोई अनुवादक इस पाठ के अनुवाद में सफल नहीं हो सकता। <br />गद्य के लालित्य के बावजूद इसमें भाव और विचार की शृंखला इतने मूल्य-बोधक (वैल्यू लोडेड) होती है कि अर्थ-द्योतन अत्यन्त सूक्ष्मता से करना पड़ता है। जरा-सी चूक से इसके महत्त्वपूर्ण अर्थ-सन्दर्भ परोक्ष हो जा सकते हैं। शब्द, भाव, विचार, व्यंजना...सारे सन्दर्भों को सुरक्षित रखना अत्यन्त कठिन होता है। स्थानीयता के कारण कई बार अननुवाद्यता की स्थिति भी प्रकट होती है। इसलिए निबन्ध-साहित्य का अनुवाद बहुत जटिल कार्य होता है, पर उद्यमी और नैष्ठिक अनुवादक सारी जटिलताओं का निराकरण अपने विवेक से कर लेते हैं। इस कार्य में अकेले कोई भी कोशीय सन्दर्भ उनकी सारी जटिलताएँ दूर नहीं कर पाता; लहिाजा आत्मज्ञान, नैष्ठिक श्रम और स्वविवेक ही अनुवादकों का प्रबल सहयोगी होता है। <br /></span></div><div><span style="font-family: Yatra One;">आधुनिक काल के प्रारम्भ से शुरू हुए हिन्दी निबन्ध-साहित्य के प्रमुख निबन्धकार भारतेन्दु हरिश्चन्द्र, प्रताप नारायण मिश्र, बालकृष्ण भट्ट, बालमुकुन्द गुप्त, महावीर प्रसाद द्विवेदी, रामचन्द्र शुक्ल, चन्द्रधर शर्मा गुलेरी, नन्ददुलारे वाजपेयी, हजारीप्रसाद द्विवेदी, महादेवी वर्मा, धर्मवीर भारती, विद्यानिवास मिश्र, कुबेरनाथ राय...प्रभृत्ति हैं। </span><br /><h3 style="text-align: left;"><span style="font-family: Gotu;">समालोचना, समीक्षा </span></h3><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">साहित्यिक सन्दर्भ में रचना-विशेष के गुणावगुणों का विवेचन करनेवाली गद्यात्मक विधा समालोचना या आलोचना या समीक्षा कहलाती है। हिन्दी में इस विधा की शुरुआत उन्नीसवीं सदी के उत्तरार्द्ध में भारतेन्दु युग से ही मानी जाती है। इस विधा में प्रारम्भिक समय से ही रचना के उद्देश्यपरक एवं सामाजिक उपादेयतापरक विश्लेषण पर बल दिया गया, जिसके अन्तर्गत रचना का अनुसन्धान एवं व्याख्यापरक अनुशीलन होने लगा। इस अनुशीलन की प्रकृति सदैव आलोचकीय जिज्ञासा और चिन्तन को सचेत करती रही, रचना के उद्देश्य एवं उपादेयता का मूल्य तलाशती रही। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">समाज को जीवनी शक्ति और शाश्वत मूल्य की प्रेरणा देनेवाली साहित्यिक रचना स्वयं में बहुफलकीय होती है। जन-रुचि-परिष्करण और अराजकता-नियन्त्रण का मार्ग हर समय के सत्साहित्य में प्रशस्त होता आया है। स्पष्टतः ऐसी रचना की विवेकशील आलोचना में वे परिप्रेक्ष्य रेखांकित होंगे। रचना के रसास्वाद की विवेकशील प्रक्रिया के साथ उसकी प्रकृति के पारम्परिक, ऐतिहासिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, शाश्वत सन्दर्भों को स्पष्ट करने और उसके गुणावगुण पर बौद्धिक निर्णय देने की क्रिया में आलोचक निश्चय ही अपने ज्ञान, चिन्तन और विवेक के कई सूत्र अपनाएँगे। इसलिए इसकी भाषा अन्तरानुशासनिक पद्धति की होती है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इस तरह पाठकों को रचना की उपादेयता या निरर्थकता उजागर करनेवाली समालोचना या आलोचना या समीक्षा की भाषा गहन तत्त्व-बोध से लदी होगी और उसमें कई अनुशासनों के परिप्रेक्ष्य-सम्मत ज्ञानकोश समाविष्ट होंगे। इसलिए इस विधा के पाठ के अनुवादकों का दायित्व बहुत बढ़ जाता है। स्रोत-लक्ष्य-भाषा के गहन ज्ञान के अलावा उन्हें साहित्य की सभी विधाओं की मूल्यगत समझ रखनी होती है। अनूद्य पाठ में व्यक्त धारणाओं, परिप्रेक्ष्यों, पारम्परिकताओं, ऐतिहासिकताओं, सामाजिकताओं, सांस्कृतिकताओं... को समझकर लक्ष्य-भाषा में संगत अर्थ-ध्वनि सम्प्रेषित करना होता है। साहित्यिक पाठ का रस-बोध तो उनकी प्राथमिक और अनिवार्य अर्हता है ही। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">समालोचना को भावयित्री प्रतिभा का प्रतिफल माना जाता है। इसलिए एक नैष्ठिक समालोचक से अनेक शास्त्रों, कलाओं, लोक-व्यवहारों, भाषा-साहित्यों, तुलनात्मक अध्ययन सहित ज्ञान के विभिन्न अनुशासनों के सम्यक ज्ञान की अपेक्षा की जाती है। शब्द-ज्ञान और वास्तविक अर्थ-ग्रहण के लिए स्पष्टतः ये सारी अपेक्षाएँ इस क्षेत्र के अनुवादकों से भी होती है। सम्भवतः यही कारण हो कि समालोचना-साहित्य के अनुवाद-क्षेत्र में क्रियाशील नैष्ठिक अनुवादक कम दिखते हैं। </span><br /></div></div><div><h3 style="text-align: left;"><span style="font-family: Gotu;">संस्मरण</span> </h3><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">सन्दर्भ की विलक्षणताओं के कारण किसी व्यक्ति, विषय, घटना, दृश्यादि की स्मृति के आधार पर लिखे गए आलेख संस्मरण कहलाते हैं। साहित्यिक सन्दर्भ में इसे जब-तब निबन्ध की प्रवृत्ति भी मान ली जाती है। यह साहित्य की अत्यन्त लचीली विधा है। इसके कई वैशिष्ट्य रेखाचित्र, जीवनी, रिपोर्ताज, यात्रा-साहित्य...जैसी कई साहित्यिक विधाओं में भी पाए जाते हैं। इस साहित्यिक विधा का विकास आधुनिकता के प्रवेश से उत्पन्न चेतना के कारण गद्य-लेखन के विस्तार के साथ हुआ। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">स्मृति आधारित होने पर भी संस्मरण, आत्मचरित से भिन्न है, क्योंकि आत्मचरित का केन्द्रीय चरित्र लेखक स्वयं होता है, जिसका उद्देश्य आत्मजीवनवृत्त का वर्णन होता है, जबकि संस्मरण में किसी भी व्यक्ति-घटना-प्रसंगादि के यथातथ्य चित्रण की प्रधानता होती है। अतीत की स्मृति के आधार पर लिखे जाने के कारण संस्मरण में ऐतिहासिक तत्त्वों का समावेश होता है, पर वहाँ इतिहास की तरह तथ्य-विवरण भर नहीं होता; प्रसंग-विशेष की पृष्ठभूमि, परिणति और प्रभाव का भी चित्रण होता है। हिन्दी के आरम्भिक संस्मरणकारों के रूप में पद्म सिंह शर्मा, बनारसीदास चतुर्वेदी, गुलाबराय, राजा राधिकारमण सिंह, रामवृक्ष बेनीपुरी, रामकुमार वर्मा, महादेवी वर्मा, रामधारी सिंह दिनकर...जैसे मूर्द्धन्य रचनाकारों के नाम में श्रद्धा से लिए जाते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इतिहास न होकर भी संस्मरणात्मक साहित्य चूँकि ऐतिहासिक सन्दर्भों का स्रोत बनता है; कई साहित्यिक विधाओं की ओर संकेत करता है; स्थान-काल-पात्र के पूर्वापेक्षाओं से सम्बद्ध रहता है; प्रत्यक्ष घटनाओं की पृष्ठभूमि एवं परिणति को रेखांकित करता है; लोक-व्यवहार एवं सांस्कृतिक सन्दर्भों पर नजर रखता है; इसलिए ऐसे पाठ के अनुवादकों को इन सभी क्षेत्रों के विषय-बोध के साथ मनोविज्ञान, सामाजिक विज्ञान, राजनीतिशास्त्र, तुलनात्मक-साहित्य...जैसे कई क्षेत्रों का भी सम्यक् ज्ञान रखना होगा। ज्ञान-साहित्य के इन अनुशासनों की तात्त्विक समझ के बिना अनुवादकों को मूल पाठ के मर्म का बोध ही नहीं होगा। बोधन के बिना तो विश्लेषण, अन्वय, संक्रमण, पुनर्गठन -- सब निरर्थक हो जाएगा। </span><br /></div></div><div><h3 style="text-align: left;"><span style="font-family: Gotu;">यात्रा-वृत्तान्त </span></h3><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">संवेदनाएँ हर मनुष्य की होती हैं। अपनी छोटी-बड़ी, स्थानीय-अन्तर्प्रान्तीय-अन्तर्राष्ट्रीय यात्रा में हर कोई अपने देखे हुए दृश्य-घटनादि के अच्छे-बुरे सन्दर्भों से उल्लसित-आहत-प्रभावित होता है। पर उन अनुभवों के अभिव्यक्ति की प्रभावी क्षमता हर किसी में नहीं होती, सृजनात्मक कलाकार में होती है; जिसकी अभिव्यक्ति के लिए वे अपने-अपने माध्यमों का उपयोग करते हैं। मूर्तिकार अपनी अनुभूति मूर्ति में व्यक्त करता है, चित्रकार चित्र में, लेखक भाषा में। नाजी जर्मनी और फासिस्ट इटली के विध्वंसक बमबारी की त्रसदी से आहत चित्रकार पाब्लो पिकासो की सन् 1937 में बनाई गुएर्निका शीर्षक पेण्टिंग में या सन् 1966 में बिहार के अकाल-सूखे को देखकर आहत फणीश्वरनाथ रेणु की रचना ऋणजल धनजल में ऐसी रचनात्मक संवेदनाओं की पहचान हो सकती है। सुदक्ष रचनाकार द्वारा यात्रा के दौरान अनुभूत ऐसे ही सौन्दर्य-विद्रूपादि से उल्लसित-आहत भावों की उन्मुक्त अभिव्यक्ति यात्रा-साहित्य या यात्रा-वृत्तान्त कहलाता है। अपने रमणीय या व्यथित अनुभवों से पाठकों को यथातथ्य परिचित कराकर उद्बुद्ध करना इस लेखकीय उद्यम का उद्देश्य होता है। अपेक्षाकृत नई विधा होने के बावजूद हिन्दी का यात्रा-साहित्य महापण्डित राहुल सांकृत्यायन, फणीश्वरनाथ रेणु, श्रीकान्त वर्मा, सच्चिदानन्द हीरानन्द वात्स्यायन अज्ञेय, मोहन राकेश, निर्मल वर्मा, मनोहरश्याम जोशी, कर्ण सिंह चैहान, रमेशचन्द्र शाह, गोविन्द मिश्र, मंगलेश डबराल, गिरधर राठी, गगन गिल, नासिरा शर्मा...जैसे कई सुविख्यात रचनाकारों के प्रभावशाली लेखन से भली-भाँति समृद्ध है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">यात्रा-वृत्तान्त का लेखक देखे गए सभी दृश्यों-परिस्थितियों की सहज-शुभग-आह्लादक छवियों से उल्लसित होता है, जबकि प्रेम-अनुराग-सौन्दर्य-करुणादि जैसे भावों के प्रतिकूल दृश्यों की विकृत छवि से आहत होता है। ये भाव उनकी चेतना में बसी मानवीयता से निदेशित होते हैं। यह अनुभूति नितान्त वैयक्तिक होती है, पर बहुफलकीय दृष्टिचेतना के कारण लेखक के उल्लास-अवसाद की भावनाओं से भरे ये विवरण क्षेत्र-विशेष की पारम्परिकता, ऐतिहासिकता, भौगोलिकता, सामाजिकता, आर्थिकता एवं सांस्कृतिकतादि की भंगिमाओं से पूरित होते हैं। इसलिए इसकी अभिव्यक्ति की भाषा में मनोभावों के कई स्मृति-खण्ड समाविष्ट होते हैं। परिणामस्वरूप स्रोत-लक्ष्य-भाषा-ज्ञान के अलावा ऐसे पाठ के अनुवादकों का प्राथमिक दायित्व उस परिवेश की समग्र चेतना का बोध जुटाना होता है। ऐसे पाठों में दर्ज विवरणों के स्थानीय मूल्यों से परिचित हुए बिना पाठ का सम्पूर्ण अनुवाद असम्भव है। कोशीय ज्ञान मात्र से ऐसे पाठों का अनुवाद नहीं हो सकता। सन्दर्भ-सम्मत ज्ञान हासिल किए बिना ऐसे पाठ के अनुवाद-कार्य में पदार्पण अनुचित है। </span><br /><h3><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-family: Gotu;">रेखाचित्र</span> </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">रेखाचित्र साहित्य की ऐसी आधुनिक गद्य विधा है, जिसमें कहानी, निबन्ध और चित्रकला के मिले-जुले भाव निहित होते हैं। इसे शब्द-चित्र भी कहा जाता है। इसके स्वरूप भाव-प्रधान होते हैं; विवरण निबन्धात्मक; शैली चित्रत्मक, किन्तु सम्प्रेषण-कौशल कथात्मक। स्मृतियों के चित्र-खण्ड होने पर भी यह संस्मरण नहीं होता; क्योंकि संस्मरण की तरह यह न तो अतीत मात्र पर आश्रित होता, न इसमें विवरण-विस्तार की गुंजाईश होती। विषयानुकूल प्रयोजन के आधार पर इसमें अन्य विधाओं के वैशिष्ट्य का उपयोग होता हैं। विलक्षण शब्दों के उपयोग से बिम्ब उजागर करने का प्रयास इसमें ठीक उसी तरह होता है, जैसे रंग-रेखा के उपयोग से चित्रों को प्रभावी और सम्प्रेषणीय बनाया जाता है। विषय एवं भाव के प्रयोजन के अनुसार इसकी विधि वर्णनात्मक भी होती है, संस्मरणात्मक, व्यंग्यात्मक, मनोवैज्ञानिक या चरित्र-प्रधान भी। पद्म सिंह शर्मा, बनारसीदास चतुर्वेदी, माखनलाल चतुर्वेदी, शिवपूजन सहाय, रामवृक्ष बेनीपुरी, कन्हैयालाल मिश्र प्रभाकर, महादेवी वर्मा, उपेन्द्रनाथ अश्क, फणीश्वरनाथ रेणु, विष्णु प्रभाकर, जगदीशचन्द्र माथुर, नगेन्द्र, रामविलास शर्मा, कृष्ण सोबती, भीमसेन त्यागी...जैसे महान रचनाकारों की रचनात्मकता से इस विधा का कोश पर्याप्त समृद्ध हुआ है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इसमें न्यूनतम शब्दों की मर्मस्पर्शी प्रयुक्ति से किसी व्यक्ति, विषय, वस्तु, घटना, भाव के मूत्र्त चित्र प्रस्तुत होते हैं। इसकी चित्रमयता को जीवन्त बनाने में कल्याणकारी कल्पना की बड़ी भूमिका होती है। अपने इसी गुण के कारण यह पाठकों की कल्पनाशीलता को उद्बुद्ध करती है; किन्तु स्वानुभूत प्रसंगों की योजनाओं में विश्वसनीयता को खण्डित करनेवाली कल्पना वर्जित होती है। अपनी कल्पनाशीलता से रंग भरने का भी अवसर इसमें पाठकों को भी होता है। अनुभूत प्रसंगों को मर्मस्पर्शी बनाने के लिए, पाठकों को प्रतीति दिलाने के लिए ही इसमें कल्पना को प्रवेश मिलता है, तथ्य को आहत करने के लिए नहीं। एकाग्रता, संवेदनशीलता, संक्षिप्तता, विश्वसनीयता, प्रतीकात्मकता इसकी मूल विशेषता होती है। यहाँ विस्तार की सम्भावना नहीं होती। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">स्पष्टतः ऐसे पाठ के अनुवादकों को भाषिक-प्रयुक्ति की संवेदनशीलता पर अत्यन्त सावधान रहना पड़ता है। प्रतीक-योजनाओं और बहुविधात्मक वैशिष्ट्य के प्रभावों के आलोक में मूल पाठ की अर्थध्वनियों के सही सम्प्रेषण की चिन्ता रखनी पड़ती है, ताकि पाठकों का भाव-बोध रत्ती भर भी विचलित न हो। विषय-प्रसंग के भावों के प्रति उसकी विश्वसनीयता बनी रहे। बहुविधात्मक वैशिष्ट्य की विधिवत् चेतना तो अनिवार्य है ही। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">रेखाचित्र के अनुवादकों को इस भावगत चित्रण और शैलीगत वैविध्य की समझ नहीं होगी; शब्दों के सहारे लक्ष्य-भाषा में चित्र बनाने का कौशल मालूम नहीं होगा, तो अनुवाद निरर्थक हो जाएगा। रेखाचित्र की पहचान उसके किसी एक अवयव से नहीं, विषय, स्वरूप, भाव, भाषा, विवरण, शैली, सम्प्रेषण -- सबसे होती है। अनूदित पाठ में भी वह रेखाचित्र ही बना रहे, तभी सही अनुवाद कहलाएगा। </span><br /><h3><span style="font-family: Gotu;">जीवनी </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">अपने नायक के प्रेरणा-सम्भूत जीवन का लेखक द्वारा समग्र, क्रमागत और अनाहत विवरण जीवनी या जीवनचरित कहलाता है। इतिहास, साहित्य और व्यक्ति-चित्र के मिश्रण से संगठित इस नवीन साहित्यिक विधा में घटनाओं का संकलन ही नहीं, उसका सन्दर्भगत अनुशीलन भी रहता है। इसमें विवरण तो नायक के पूरे जीवन का होता है, किन्तु उनके सारे क्रिया-प्रसंगों का वर्णन अनिवार्य नहीं होता। व्यक्तित्व सम्बन्धी गुण-दोष--दोनों का यथा-तथ्य, यथा-सन्दर्भ विवेचन अवश्य होता है, पर लेखक अपने विवेक से कई अनुपयुक्त, अनुपादेय प्रसंगों की उपेक्षा भी करता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इस साहित्यिक विधा में रचनाकार का उद्देश्य अपने पाठकों को एक महान या प्रेरणास्पद व्यक्तित्व की गाथा बताकर व्यवस्थित जीवन की प्रेरणा देना होता है। इतिहासकार की तरह घटना-क्रमों का विवरण प्रस्तुत करते हुए भी लेखक इसके तथ्य-निरूपण में सृजनात्मक प्रतिभा का रागात्मक उपयोग करता है, लिहाजा कृति किसी सीमा तक उपन्यास के करीब आ जाती है। जीवनी संस्मरणपरक भी हो सकती है, शोधपरक भी। इसलिए लेखकीय तटस्थता और ईमानदारी यहाँ अनिवार्य होती है। चरितनायक के आभामण्डल से सम्मोहित लेखक विवेकशील जीवनी नहीं लिख सकता। इसमें नायक के देशीय, धार्मिक,पौराणिक स्थितियों का समावेश भी सम्भव है, जिनमें चरित-नायक के मनोभावों की पुनर्रचना होती है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">प्राचीन काल के कई सम्राटों के जीवनचरित आज सहजता से उपलब्ध हैं। हिन्दी में नाभा दास रचित ‘भक्तमाल’ सबसे पुराना जीवनचरित माना जाता है। इनके अलावा गोसाईं गोकुलनाथ, बालमुकुन्द गुप्त, बाबू श्याम सुन्दर दास, आचार्य रामचन्द्र शुक्ल, आचार्य महावीर प्रसाद द्विवेदी, राजेन्द्र प्रसाद, बनारसी दास चतुर्वेदी, शिवरानी देवी, रामवृक्ष बेनीपुरी, राहुल सांकृत्यायन, जैनेन्द्र कुमार, राम विलास शर्मा, शिव प्रसाद सिंह, विष्णु प्रभाकर, कमला सांकृत्यायन, बिन्दु अग्रवाल...जैसे विशिष्ट रचनाकारों के योगदान से हिन्दी का जीवनी-साहित्य प्रभूत समृद्ध हुआ है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">जाहिर है कि जीवनी-साहित्य के अनुवादक को स्रोत-लक्ष्य-भाषा-ज्ञान और साहित्य-बोध के अलावा चरितनायक के ऐतिहासिक, भौगोलिक, सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक सन्दर्भों एवं उनकी दैनन्दिन गतिविधियों की भरपूर जानकारी रखनी होगी। अन्यथा पाठ में विवेचित अनेक सन्दर्भों की सही समझ वे नहीं बना पाएँगे। एक अनुवादक के लिए इतनी ज्ञान-शाखाओं का विशेषज्ञ होना कठिन अवश्य है, पर असम्भव नहीं। चूँकि उद्देश्य-साधक ज्ञानार्जन अलावा कोई अन्य विकल्प है ही नहीं, इसलिए रुचिशील अनुवादक ऐसे उद्यमों की साधना कर भी लेते हैं। </span><br /><h3><span style="font-family: Gotu;">आत्मकथा </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">अपने जीवन की अन्तर्बाह्य चर्याओं की लेखक द्वारा यथार्थ, ईमानदार एवं क्रमवार प्रस्तुति आत्मकथा कहलाती है। आत्मानुभूति-प्रधान यह आधुनिक विधा सत्य-केन्द्रित होती है। यहाँ लेखक को जाने-अनजाने किसी महत्त्वपूर्ण तथ्य को छिपाने या मिथ्या-वर्णन करने की छूट नहीं होती। कठिन होता है, किन्तु लेखक इसमें अपने अवगुणों और मन के विकारों को भी उतनी ही निर्ममता से उजागर करता है, जैसे अपनी सद्वृत्तियों को। समृतिपरक होते हुए भी यह संस्मरण-साहित्य से इस अर्थ में भिन्न है कि इसका केन्द्रीय चरित्र लेखक स्वयं होता है। आसपास के समाज, परिस्थिति एवं अन्य घटनाएँ आती भी हैं, पर प्रमुखता से नहीं, मूल के समर्थन में। स्पष्टतः आत्मकथा लेखक के निज-व्यक्तित्व का सम्पूर्ण उद्घाटन है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">व्यतीत जीवन की स्मृतियों को पुनर्जीवित करते हुए इसमें लेखक आत्मनिरीक्षण भी करता है; अपने देश, काल, परिवेश के घात-प्रतिघात से संघर्षशील अपने जीवन के साहस, भीरुता, चतुराई, धूर्तता को रेखांकित करता है और इस तरह पाठकों के लिए प्रेरणा-ग्रहण के कई आयाम प्रशस्त करता है। इस जनहितैषी महदुद्देश्य, तटस्थता एवं प्रमाणिक ऐतिहासिकता के कारण ही साहित्य और समाज में इस विधा का विशेष सम्मान है। विदित है कि आत्मकथा एवं जीवनी-साहित्य कई बार इतिहास-लेखन के स्रोत के रूप में मान्य होता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">आत्मकथा लेखक का कार्य-क्षेत्र साहित्य ही हो, यह आवश्यक नहीं; जीवन-चर्या प्रेरणास्पद हो, तो धर्म, शास्त्र, विज्ञान, राजनीति, कला, शिक्षण, खेल, वाणिज्य -- किसी भी क्षेत्र के मनीषी का आत्मवृत्त समाज के लिए उपादेय हो सकता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">बनारसीदास जैन, दयानन्द सरस्वती, भारतेन्दु हरिश्चन्द्र, महात्मा गाँधी, सुभाष चन्द्र बोस, गुलाबराय, राहुल सांकृत्यायन, राजेन्द्र प्रसाद, चतुरसेन शास्त्री, पदुमलाल पुन्नालाल बख्शी, पाण्डेय बेचन शर्मा उग्र, सुमित्रनन्दन पन्त, हरिवंश राय बच्चन, वृन्दावनलाल वर्मा, मोरारजी देसाई, बलराज साहनी, रामविलास शर्मा...जैसे अनेक भारतीय चिन्तकों की आत्मकथाएँ आज भारतीय समाज के लिए प्रेरणास्पद बनी हुई हैं। हिन्दी एवं अन्य भारतीय भाषाओ में देश-देशान्तर की अनेक आत्मकथाओं का अनुवाद हुआ है। महात्मा गाँधी और राजेन्द्र प्रसाद की आत्मकथाएँ भारतीय आत्मकथाओं के गौरवशाली ग्रन्थों में गिने जाते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">स्रोत-लक्ष्य-भाषा-ज्ञान के अलावा आत्मकथाओं के अनुवादकों से स्वभावतः ऐसी अपेक्षाएँ होती हैं कि वे पाठ के सार्वत्रिक सन्दर्भों से भली-भाँति परिचित हों। साहित्य-बोध के साथ-साथ लेखक के कर्म-क्षेत्र, उद्देश्योन्मुखी आचरण, वैचारिक उन्मेष, दैनन्दिन गतिविधियों, ऐतिहासिक, भौगोलिक, सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक सन्दर्भों के प्रसंगानुकूल ज्ञान से अनभिज्ञ व्यक्ति विवेचित सन्दर्भों को समझ नहीं पाएँगे, लिहाजा उसकी अनुगूँज अनूदित होने से रह जाएगी, और अनुवाद सही नहीं होगा। </span><br /><h3><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-family: Gotu;">रिपोर्ताज</span> </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">हिन्दी में साहित्य-सृजन एवं पत्रकारिता के मेल से रिपोर्ताज विधा शुरू हुई। प्रभाकर माचवे, अमृतराय, रांगेय राघव, फणीश्वरनाथ रेणु जैसे कई विशिष्ट रचनाकारों के योगदान से इस अत्याधुनिक गद्य विधा को पहचान मिली है। इसका विषय सदैव तथ्य पर आधारित होता है, तथ्य-चित्रण में रोचकता लाने के लिए इसमें कल्पना को जगह अवश्य मिलती है, पर मूल विषय कभी कल्पित नहीं होता। घटनाओं के प्रत्यक्ष-दर्शन से तैयार रिपोर्ट में भाषिक लालित्य और सहज साहित्यिक कौशल भरकर जो कलात्मक और आकर्षक गद्य प्रस्तुत होता है, वही रिपोर्ताज कहलाता है। इसका मुख्य विषय घटना होती है। लेखक की आँखें घटनाओं को कैमरे की तरह देखती है, कोई भी सूक्ष्मता छूटे नहीं; पर घटनाओं के कोटि निर्धारण की कोई अनुशासित सीमा नहीं होती। वैसी हर घटना, जिसकी तथ्य-रक्षा करते हुए लेखक भाव-प्रवण, कलात्मक अभिव्यक्ति कर सके, रिपोर्ताज का विषय हो सकती है। इसकी शैली चित्रत्मक एवं विवरणात्मक होती है। इसमें घटनाओं के सूक्ष्म निरीक्षण से मनोवैज्ञानिक विश्लेषण-विवेचन होता है, किन्तु अभिव्यक्ति में घटना के बाहरी रूप पर ही बल रहता है, आन्तरिक रूप सामान्यतया गौण रहता है। एक रिपोर्ताज लेखक का दायित्व पत्रकार एवं कलाकार--दोनों का होता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">स्वभावतः इसके अनुवादक को एक कलाकार, भाषाविद्, तत्त्वान्वेषी, पत्रकार...सबकी दृष्टि अपनानी पड़ेगी। चित्रित प्रसंग का अनुवाद यदि किसी ऐसे परिवेश का है, जिसके स्थानीय सन्दर्भ से लक्ष्य-भाषा के पाठकों के अपरिचय की सम्भावना बने; या भाषिक संयोजन में कोई ऐसी तरकीब हो, जिसकी ध्वनियाँ शब्द-प्रतिशब्द या वाक्य-प्रतिवाक्य अनुवाद करने से स्पष्ट न हो, तो अनुवादक को ऐसी व्यवस्था अपने अनुवाद में बनानी होती है, जिससे मूल-मर्म सम्प्रेषित हो जाए। </span><br /><h3><span style="font-family: Gotu;">पत्र लेखन </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">साहित्य-क्षेत्र में पत्र-लेखन एक नई विधा है। महान विचारक, साहित्यकार, कलाकार के पत्र-लेखन में उनके अनुभूत जीवन-सत्य के दार्शनिक आयाम प्रकट होते हैं। जनसामान्य के जीवन में वे तथ्य कई दृष्टियों से प्रेरक होते हैं। साहित्य-क्षेत्र में इसे पत्र-साहित्य कहते हैं। इन पत्रों में लेखक की प्रतिभा जनोपयोगी दृष्टि से उजागर होती है। नित्तान्त व्यक्तिगत धारणा होने के बावजूद, महत् लेखकीय जीवन-दृष्टि के कारण इन पत्रों में प्रकट सन्देश सामाजिक दृष्टि से उपादेय एवं अनुकरणीय होते हैं। इसीलिए समाज-हित में इनके संकलन, प्रकाशन एवं कालान्तर में विभिन्न भाषाओं में इसके अनुवाद होते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">एक महान जीवन-दृष्टि से लिखे जाने के कारण इनमें व्यक्त धारणाएँ सार्वत्रिक और शाश्वत मूल्य की अवश्य होती हैं, पर इनका लेखन चूँकि लेखक की भाषा एवं अनुभव-क्षेत्र में होता है, लिहाजा इनमें प्रयुक्त शब्दों, वाक्यों, मुहावरों के अर्थ-सन्दर्भ स्थानीय मूल्य से लदे होते हैं। अपने अनुभूत-सत्य के ज्ञापन में कई बार पत्र-लेखक अपनी सारी अच्छी-बुरी वृत्तियों--जय-पराजय, मान-स्वाभिमान, अभिमान-अहंकार, हताशा-निराशा, उपदेश-निदेश, क्रोध-घृणा...सब कुछ उजागर करते हैं। इस लेखकीय ईमानदारी और स्वीकारोक्तियों में अनुकरणीय और प्रेरणास्पद प्रसंगों का चयन-विवेक उसके भाषा-सन्दर्भ में अनुगुम्फित होते हैं। पाठक अपने ज्ञान-बोध से स्वयं तय करते हैं कि किन अच्छे प्रसंगों का अनुकरण करें और किन असहज वृत्तियों से प्रेरणा लेकर अपने जीवन को सुधारें। इसलिए इनकी भाषिक संरचना अत्यन्त व्याख्येय होती है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इनके अनुवाद के समय लक्ष्य-भाषा में स्रोत-भाषा का पर्याय-चयन करते हुए अनुवादक की ओर से तनिक भी चूक होगी, तो अकारण ही अर्थ-द्योतन का अराजक वातावरण छा जाएगा और फिर अनुवाद का उद्देश्य नष्ट हो जाएगा। इसलिए ऐसे पाठ के अनुवादकों को दोनों भाषाओं की स्थानीय प्रयुक्तियों का भी गहन ज्ञान होना चाहिए। ऐसे पाठ के अनुवाद में कोशीय सन्दर्भ कई बार निस्सहाय लगने लगते हैं, लौकिक सन्दर्भ और शाश्वत मूल्य के दार्शनिक पहलू के अनुवादकीय विवेक ही ऐसे समय में सबसे बड़े सहायक होते हैं। </span><br /><h3><span style="font-family: Gotu;">डायरी </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">कथेतर गद्य की प्रमुख विधा डायरी-साहित्य आधुनिक युग की देन है। यह लेखक के निजी जीवन के क्षण-विशेष में कौंधनेवाले विचारों, स्मरणीय प्रसंगों-विमर्शों, अनुभवों, चिन्तनों का दस्तावेज होता है। आत्म-साक्षात्कार की दृष्टि से लिखी गई महान लोगों की डायरियों में आज के सुबुद्ध नागरिक अपने जीवन में विलक्षण व्यवस्था बनाने, उन धारणाओं में अपने लिए अनुकरणीय अथवा प्रेरणास्पद सन्दर्भ ढूँढकर जीवन सँवारने में लगे हुए हैं। यह परवर्ती-काल की कई पीढ़ियों के पाठकों के लिए सन्दर्भ-स्रोत होता है। इसमें क्रूर लेखकीय ईमानदारी की बड़ी अपेक्षा होती है। ‘रूस में पच्चीस मास’ (राहुल सांस्कृत्यायन), ‘पैरों में पंख बाँधकर’ (रामवृक्ष बेनीपुरी), ‘एक साहित्यकार की डायरी’ (गजानन माधव मुक्तिबोध)...हिन्दी के विशिष्ट डायरी-साहित्य हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">अत्यन्त सरल और स्पष्ट भाषा में अभिव्यक्त लेखकीय अनुभव के संक्षिप्त विवरण डायरी में स्थान, तिथि एवं समय-संकेत वस्तुतः उन स्थितियों का विश्लेषणात्मक रेखांकन होता है, जिसका प्रभाव सामुदायिक जीवन पर पड़ता है। यह लेखकीय जीवन के अनुभूत यथार्थ का अतीत-दर्शन भर नहीं होता, भाषा में पुनर्जीवन पाकर परवर्ती पीढ़ी को पूरे युग का दर्शन कराता है। इसी कारण डायरी कई बार ऐतिहासिक सन्दर्भ का स्रोत भी बनता है। यही डायरी अवसर पाकर कभी आत्मकथा में परिणत हो जाती है, जिसमें लेखक के विचारों, अनुभवों, चिन्तन-प्रक्रियाओं, जीवन-चर्याओं की छवि अंकित होती है। जीवन के जिन गोपनीय प्रसंगों की अभिव्यक्ति मनुष्य किसी के समक्ष नहीं कर पाता, जिन चिन्तनों से जीवन भर किसी को सहमत नहीं कर पाता, उसे अत्यन्त सहजता से डायरी में दर्ज कर व्यक्त कर निश्चिन्त हो जाता है, जैसे किसी तनाव से मुक्ति पा लिया हो! इस अर्थ में डायरी वस्तुतः लेखक का अन्तरंग मित्र होता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">जिन अनुवादकों की अभिज्ञाति पत्र-साहित्य की इन सूक्ष्मताओं सेे नहीं होगी, इन रचनात्मक सन्दर्भों का जिन्हें गहन बोध नहीं होगा, वे अनुवाद के समय अपेक्षित सावधानियाँ नहीं बरत पाएँगे। </span><br /><h3><span style="font-family: Gotu;">साक्षात्कार </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">अत्याधुनिक गद्य विधा ‘साक्षात्कार’ का आधार अनुभव-सिद्ध महान व्यक्तियों के साथ प्रश्न-उत्तर शैली का संवाद है। इसके जरिए उत्तरदाता विशिष्ट व्यक्ति के जीवन-दर्शन, चिन्तन-दृष्टि, अभिरुचि, तथ्यमूलक जानकारी से प्रेरित होकर न्यूनतम समय में पाठक अपना दृष्टिकोण निर्मित करता है। प्रसंगानुकूल आए सन्दर्भों में उत्तरदाता के अध्यवसाय, अनुभव और समकालीन विलक्षण लोगों से सम्बद्ध विशिष्ट जानकारी प्राप्त करता है। प्रभाव के स्तर पर यह अत्यन्त उपादेय साहित्यिक विधा है। कारण जो हो, पर तथ्यतः अन्य भाषाओं एवं विधाओं की तुलना में हिन्दी की ‘साक्षात्कार’ विधा के सम्पन्न होने में अभी समय है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इसका उपादेयतामूलक सन्दर्भ सामान्य पाठकों से है, इसलिए इसके प्रश्न-उत्तर की शैली सहज सम्प्रेषणीय होती है। संवाद की भाषा की सहजता इसका प्राण-तत्त्व हैं। इसमें उत्तरदाता के जीवनानुभवों, रुचियों, चिन्तनों, प्रेरणाओं से सम्बद्ध प्रसंगों पर प्रश्नकर्ता प्रश्न करते हैं, उत्तरदाता उत्तर देते हैं। कल्पना के समावेश की इसमें कोई सम्भावना नहीं होती। इसी कारण इसका उपयोग इतिहास, साहित्येतिहास, समाजशास्त्र, राजनीतिशास्त्र...जैसे सन्दर्भपरक पाठ-लेखन के लिए स्रोत-सामग्री के रूप में होता है। अन्य विधाओं की तरह इसके आयाम किसी शिल्पगत सीमा में बँधे नहीं होते। समाज के विभिन्न वर्गों के लोग अनायास ही इससे जुड़ जाते हैं। हिन्दी में इस साहित्यिक विधा का पल्लवन सन् 1931 में रत्नाकर के साथ बनारसीदास चतुर्वेदी की बातचीत से माना जाता है। इसकी लोकप्रियता में पत्रकारिता की प्रशंसनीय भूमिका है। इलेक्ट्राॅनिक मीडिया के विस्तार से इसकी लोकप्रियता खूब बढ़ी है। विगत पाँचेक दशकों से इसमें विलक्षण निखार आया है। विख्यात लोगों के साक्षात्कारों के संकलन प्रकाशित होने लगे हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इसमें प्रश्नकर्ता-उत्तरदाता--दोनों की परिपक्वता रेखांकित होती है। उत्तरदाता के कार्य-क्षेत्र के गम्भीर ज्ञान के बिना साक्षात्कार के लिए प्रस्तुत होना प्रश्नकर्ता की नादानी समझी जाती है। इसी तरह प्रश्नों के वास्तविक मर्म को जाने बिना बेताबी से चलताऊ उत्तर देना भी अनैतिक माना जाता है। आम नागरिक से पाठकीय सन्दर्भ के जुड़े होने के कारण इसमें प्रश्न-उत्तर की स्पष्टता अनिवार्य मानी जाती है। साक्षात्कार पूर्ण होने के बाद संवाद के लिखित पाठ पर उत्तरदाता की सहमति भी व्यावहारिक और नैतिक माना जाता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">ऐसे पाठ के अनुवादकों को साक्षात्कार के विषय, उत्तरदाता के कार्य और अध्ययन-क्षेत्र की समझ के साथ-साथ संवाद के उद्देश्यों तथा वर्णित प्रसंगों की सूक्ष्मताओं से परिचित होना होगा। लक्ष्य-भाषा के पाठकों को मूल की वास्तविक ध्वनियाँ सम्प्रेषित करने की कोई कौशलपूर्ण व्यवस्था होगी। </span><br /></div></div><div><h3 style="text-align: left;"><span style="font-family: Gotu;">विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी विषयक पाठ का अनुवाद </span></h3><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">सामान्यतया विज्ञान कहने मात्र से ही विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी--दोनों का बोध हो जाता है, किन्तु दोनों में एक सूक्ष्म भेद है। ‘विज्ञान’ का वास्तविक अर्थबोध भारत की आध्यात्मिक परम्पराओं में प्रचलित शब्द ‘ज्ञान’ में ‘वि’ उपसर्ग लगाकर सम्भव नहीं है। बोध-प्राप्ति की जिस विशिष्ट पद्धति में प्रयोग एवं परीक्षण द्वारा अवधारित परिकल्पनाओं के वस्तु-सत्य की खोज होती है, उस अनुसन्धान-प्रक्रिया को विज्ञान कहते हैं। इसमें परीक्षण के लिए प्रयोग होता है, जिसकी परिणतियों से सिद्धान्त प्रतिपादित होते हैं। इसमें कार्य-कारण सम्बन्धों की तर्कसंगत परख होती है। प्रत्यक्ष प्रमाण से इतर कोई भी प्रमाण इसमें स्वीकार्य नहीं होता। किन्तु प्रौद्योगिकी में विज्ञान के सिद्धान्तों के उपयोग से श्रम-समस्या का निवारण करते हुए उत्पादकता बढ़ाने का उद्यम होता है। वैज्ञानिक आविष्कारों एवं सिद्धान्तों के बिना किसी भी उद्योग का विकास असम्भव है। विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी के निकटवर्ती अर्थ-ध्वनि का कारण यही है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">विज्ञान सम्बन्धी पाठ के दो खण्ड होते हैं -- सामाजिक विज्ञान और प्राकृतिक विज्ञान। सामाजिक विज्ञान में मनुष्य के आहार-व्यवहार, आचार-विचार के आधार पर मानव-जीवन का अध्ययन होता है; जबकि प्राकृतिक विज्ञान में सजीव-निर्जीव पदार्थों के रंग-रूप, आकार, वैशिष्ट्य का अध्ययन किया जाता है। उसके विकास-क्षरण में प्राकृतिक वातावरण के प्रभाव की व्याख्या की जाती है। इसमें भौतिकी, रसायन विज्ञान, आयुर्विज्ञान, भू-विज्ञान, जीव विज्ञान, वनस्पति-विज्ञान, के अलावा अभियान्त्रिाकी, कम्प्यूटर-विज्ञान, सांख्यिकी, गणित, पर्यावरण-विज्ञान, जैव प्रौद्योगिकी, कृषि -- जैसे शुद्ध एवं अनुप्रयुक्त विज्ञान के विषय भी शामिल होते हैं। प्राकृतिक विज्ञान में प्रकृति की शक्तियों तथा घटनाओं के कार्य-कारण सम्बन्धों या तत्सम्बन्धी नियमों का विवेचन होता है। दोनों ही अध्ययन वस्तुपरक होते हैं। अध्ययन की विधियाँ केवल अलग-अलग होती हैं। विधियों की भिन्नता और उपस्थित सरलता-जटिलता के कारण इस अध्ययन में भाषिक स्पष्टता की बड़ी जरूरत पड़ती है। वस्तुनिष्ठता की अत्यधिक महत्ता के कारण इसमें अलंकारिक अभिव्यक्तियों से परहेज रखा जाता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">प्राकृतिक विज्ञान के वैज्ञानिक अपने प्रयोग की पद्धतियों एवं परिणतियों का दृष्टा होता है। वह घटनाओं के कार्य-कारण सम्बन्ध और सैद्धान्तिक नियमों की वस्तु-परक खोज की इच्छा रखता है। घटनाओं को भावात्मक दृष्टि से देखने या अभिव्यक्त करने की चेष्टा नहीं करता। विज्ञान एवं अन्य शास्त्रों में सबसे बड़ा भेद यही है कि वैज्ञानिक-विधि में निष्कर्ष का सत्य परखा जाता है। सत्य की परख आध्यात्मिक ज्ञान में भी की जाती है, किन्तु उसकी परख अपने आत्म-चिन्तन और आन्तरिक अवलोकन से सम्भव होती है। यह परख तर्कों पर आधारित होती है। विज्ञान ऐसा नहीं मानता; इसकी राय में तर्क मात्र से कोई विचार सर्वमान्य सिद्धान्त नहीं होगा, मात्र परिकल्पना रहेगा। विज्ञान की यह सबसे बड़ी विशेषता है कि स्वीकृति पा लेने के बाद भी इसके सिद्धान्त वैज्ञानिक विधियों द्वारा असत्य सिद्ध किए जा सकते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">इस वस्तुपरकता के कारण विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी विषयक पाठ में भाषा का बड़ा महत्त्व होता है। सामुदायिक जीवन में अपने प्रभाव से यह नई-नई अवधारणाओं, शक्ति-स्रोतों, चेतना-मूल्यों एवं शब्दों का आविष्कार करता है। पाठकों के विचार को उद्बुद्ध करते हुए सत्य, निष्ठा, सहकार जैसे जीवन-मूल्यों की प्रेरणा भी देता है। यद्यपि विज्ञान के अनुप्रयोगों से परिपुष्ट प्रौद्योगिकी मनुष्य के भौतिक जीवन में उपभोक्ता-सुविधा के सम्मोहन से कुछेक खुशियाँ तो देती है, पर तार्किक सावधानी नहीं रखने से वे कभी खतरनाक भी हो जाती हैं। विज्ञान-प्रदत्त जीवन-मूल्य निस्सन्देह मानवीयता के लिए वरदान है; परन्तु प्रौद्योगिकी-प्रदत्त जीवन-मूल्य का अभिग्रहण सतर्कतापूर्वक करना चाहिए। इस गम्भीर स्थिति का स्पष्ट सन्देश भाषा द्वारा ही सम्भव है। भाषा जितनी सहज, स्पष्ट, एकार्थी और पम्प्रेषणीय होगी, सन्देश उतना स्पष्ट और लोकहितकारी होगा। इसलिए इसके मूल एवं अनूदित पाठ की भाषा पर अतिरिक्त सावधानी की जरूरत होती है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">विज्ञान वस्तुतः विकास का आलोकपुंज है, जिसके वैश्विक प्रचार-प्रसार एवं विकास की अपेक्षा दुनिया भर के लोगों को होती है। ज्ञान-प्रसार के इस क्षेत्र में वैज्ञानिक साहित्य की अहम् भूमिका होती है। वैज्ञानिकों के बीच ज्ञान के आदान-प्रदान से जागृति फैलाना, जिज्ञासुओं का ज्ञान-वर्द्धन करना, अनुसन्धित ज्ञान का दस्तावेज तैयार करना, जनसामान्य में वैज्ञानिक समझ बढ़ाना ही वैज्ञानिक साहित्य का प्रमुख उद्देश्य होता है। यह एक ओर मनुष्य को प्रश्नाकुल, जिज्ञासु, दक्ष, शक्ति-सम्पन्न और अन्धविश्वास से मुक्त बनाकर तर्कसंगत विचारों और अनुसन्धान एवं विकास की ओर उन्मुख होने की प्रेरणा देता है, तो दूसरी ओर उनमें ज्ञान और प्रेम का संस्कार भरता है। समाज-हित की सम्भावना से परांग्मुख लेखन किसी भी अर्थ में उपादेय नहीं होता, मनुष्य में ऐसी प्रेरणा विज्ञान से ही सम्भव होती है। अतएव वैज्ञानिक साहित्य मानव-समाज के लिए अत्यन्त उपयोगी है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">दुनिया भर के बौद्धिकों ने विकासशील सभ्यता के क्रम में विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी साहित्य को खण्डों में बाँटकर देखने की व्यवस्था भी दी है। तकनीकी विज्ञान-लेखन, लोकप्रिय विज्ञान-लेखन, ललित विज्ञान-लेखन जैसे खण्ड इनमें प्रमुख हैं। प्रकाशन उद्योग की विकसित पद्धतियों के कारण आज समाज में ढेर सारे वैज्ञानिक-साहित्य उपलब्ध हैं। बीते दशकों में शुद्ध साहित्य के अन्तर्गत भी विज्ञान-कथा जैसी विधा विकसित हुई है। विधात्मक तोड़फोड़ की पद्धतियों के कारण ज्ञान की विभिन्न शाखाओं में नई-नई विधाओं की शुरुआत हुई। जब कभी किसी वैज्ञानिक की जीवनी या उनकी कार्य-प्रणाली का दस्तावेजीकरण हुआ, उसमें लोकप्रिय विज्ञान-लेखन और ललित विज्ञान-लेखन की पद्धति भी देखी गई। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">ज्ञान-शाखाओं के अधीन विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी से सम्बद्ध पाठ एक तरह का ज्ञानात्मक पाठ है। ज्ञान मनुष्य-जाति की विशिष्ट पहचान है, जिसकी प्राप्ति विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी के विकास के समुचित ज्ञान के बिना असम्भव है। हर राष्ट्र की भौतिक उन्नति, आर्थिक समृद्धि एवं सैन्य-शक्ति संवर्द्धन के लिए आज विज्ञान और प्रौद्योगिकी अनिवार्य है। मूल एवं अनुवाद--दोनों ही रूपों का विज्ञान-लेखन आज हर राष्ट्र के विकास की कसौटी है। विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी के ज्ञान के माध्यम से ही आज कोई राष्ट्र अपने सर्वांगीण विकास का मार्ग प्रशस्त कर रहा है। इसलिए, इस क्षेत्र में उपलब्ध ज्ञान को आत्मसात करना आज हर किसी के लिए अनिवार्य है। इस दिशा में अनुवाद आज सर्वाधिक सार्थक माध्यम है। अन्य राष्ट्रों की तुलना में भारत जैसे बहुभाषिक-बहुसांस्कृतिक देश में आज अनुवाद की आवश्यकता अधिक है। अन्य भाषाओं की ज्ञान-सम्पदा अनुवाद मात्र के माध्यम से ही आ सकती है। प्रौद्योगिकी हस्तान्तरण में अनुवाद की महती भूमिका तो सर्वविदित है ही। ‘विश्व-ग्राम’ अथवा ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ की अवधारणा को विज्ञान विषयक पाठ के अनुवाद से ही सही अर्थों में साकार करना सम्भव है। विभिन्न भाषा-भाषी क्षेत्रों में विज्ञान-प्रसार का कार्य अनुवाद के द्वारा ही सम्भव होता है। एक वैश्विक सहकारी कार्य के रूप में विज्ञान-लेखन का अनुवाद आज अनिवार्य हो गया है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">वैज्ञानिक दृष्टिमें कोई भी विचार या संकल्पना अन्तिम नहीं होती; हर प्रयोग की हर परिणति सदैव परीक्षणीय होती है। इसलिए हर वैज्ञानिक अपने पूर्ववर्ती वैज्ञानिकों द्वारा प्रस्तावित नियमों एवं सिद्धान्तों का परीक्षण करता रहता है। आविष्कार की सतत विकासशील शृंखला में किस आविष्कार के अगले चरण को किस भाषा के वैज्ञानिक साकार कर दें, कोई नहीं जानता। अपनी भाषाओं में विज्ञान-विकास के कार्य में तल्लीन सभी वैज्ञानिकों को सभी भाषाओं का ज्ञान तो होता नहीं! उनकी ज्ञान-सम्पन्नता का एकमात्र आधार अनुवाद ही होता है! इसलिए अनुवाद के बिना विज्ञान-क्षेत्र की वांछित प्रगति भी असम्भव है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">स्पष्टतः विज्ञान सम्बन्धी पाठ के अनुवाद की महत्ता स्वयंसिद्ध है; किन्तु ऐसे पाठ के अनुवाद के बड़े-बड़े जोखिम हैं। क्योंकि वैज्ञानिक साहित्य का सही अनुवाद दो भाषाओं की शब्दावली के ज्ञान मात्र से सम्भव नहीं है। शब्दकोशों में भी विशिष्ट शब्दों की सारी अर्थ-ध्वनियाँ उपलब्ध नहीं होतीं। उन्हें जानने के लिए सम्बद्ध भाषा की प्रवहमान और जीवन्त संस्कृति को जानना जरूरी होता है। विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी सम्बन्धी पाठ के अनुवाद में केवल भाषा ही नहीं, तथ्यपरकता का विशेष ध्यान रखना पड़ता है। अनुवादक को सम्बद्ध विषय का पर्याप्त ज्ञान न होने पर, पाठ के मर्म की समझ अधूरी रहेगी, लिहाजा अनुवाद अविश्वसनीय होगा। विषय की अवधारणाओं, अभिव्यक्तियों की भरपूर समझ बनाने के लिए अनुवादक को प्रयोजनवश विषय-विशेषज्ञ की सहायता लेनी पड़ती है। अभिप्राय यह नहीं कि वैज्ञानिक पाठ का अनुवाद कोई वैज्ञानिक ही करें, बल्कि अभिप्राय यह है कि अनूद्य पाठ के विषय के मूल भाव की समझ अनुवादक को सही-सही हो। अनुवाद में भी मूल पाठ जैसी सुनिश्चित और एकार्थी अर्थ-ध्वनि उतरे। सूत्रों, संकेतों, अंकों, समीकरणों, प्रतीकों, संक्षिप्ताक्षरों के लिए किसी अनुवादक को लक्ष्य-भाषा के प्रति हठधर्मिता नहीं अपनानी चाहिए। इससे अनुवाद जटिल होता है। उसका प्रतिरूपण वैसे के वैसे कर दिया जाना चाहिए, ताकि भाषिक संरचना में अर्थ-सम्प्रेषण की कोई दुविधा न हो। परिमाण, लम्बाई, तापक्रम इत्यादि की माप इकाइयों में वैश्विक रूप से स्वीकृत और मानक शब्द अपनाना चाहिए। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">वैज्ञानिक पाठ के अनुवाद में गणितीय एवं वैज्ञानिक संकेतों के यथावत् उपयोग की पूरी छूट अनुवादकों को होती है, पर घट-बढ़ (Loss & Gain) की कोई सुविधा नहीं होती, वे ऐसी कोई स्वतन्त्रता नहीं ले सकते; वे न तो मूल का कोई अंश छोड़ सकते, न ही कुछ अपनी ओर से जोड़ सकते। अर्थात्, विज्ञान-लेखन का अनुवाद पूरी तरह बौद्धिक होता है। प्रयोजनवश कभी भावनात्मक भी होता है, पर इसके लिए सृजनशीलता अनिवार्य है। प्रयुक्त शब्दों का अर्थ मात्र पर्याप्त नहीं होता, सांस्कृतिक, सामाजिक, विषयगत अर्थ-सन्दर्भों को स्पष्ट करनेवाली विशिष्ट प्रयुक्तियों को भी समझना होता है। ऐसी जटिलता से उबरने के लिए पारिभाषिक शब्दों की अवधारणाओं एवं सिद्धान्तों का सहयोग लेना सुकर होता है। विज्ञान-प्रौद्योगिकी या ज्ञान की अन्य शाखाओं के शब्दों के लिए स्वनिर्मित नए पर्याय रखने के बजाय सर्वमान्य तकनीकी शब्दों का प्रयोग करना चाहिए। इससे शब्दों की एकरूपता स्थापित होगी, जो अनुवाद को प्रमाणिक और बोधगम्य बनाएगा। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">इस पाठ के अनुवाद में मूल पाठ के भाषिक वैशिष्ट्य का ध्यान रखना विशेष रूप से आवश्यक होता है। भावनाओं एवं विचारों सम्प्रेषण के लिए भाषा निश्चय ही एक विशिष्ट ध्वन्यात्मक माध्यम है; पर भाषा के रूप एवं शैली का भी अपना महत्त्व होता है। पाठ के विषय-प्रसंग से भाषा का गहन सम्बन्ध होता है। इसलिए विषय-प्रसंग की भिन्नता से पाठ की भाषा के रूप एवं शैली में भिन्नता आएगी। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">विज्ञान का उद्देश्य तथ्य-प्रस्तुति है; प्रौद्योगिकी का उद्देश्य उत्पाद बेचना। प्रौद्योगिक उत्पाद के साथ उपभोक्ताओं को उसकी उपयोग-विधि-पुस्तिका देना आज के वैश्विक बाजार की अनिवार्यता है। स्पष्ट और सम्प्रेषणीय भाषा में तथ्य की प्रस्तुति इस पुस्तिका में अनिवार्य होता है। यह सम्प्रेषणीयता भिन्न-भिन्न बोध और हैसियत के उपभोक्ताओं पर निर्भर करता है। इसका निदान अनुवादकों को अपने विवेक से करना होता है। तथ्यों के प्रतिरूप रचते हुए उन्हें सदैव ध्यान रखना होता है कि लेखन का माध्यम भाषा बेशक है, पर भाष विषय-प्रसंग के अनुकूल न होने पर ज्ञान-प्रसार असम्भव होगा। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">गणित और विज्ञान की भी अपनी भाषा होती है। इसमें लेखक-अनुवादक के वैयक्तिक दृष्टिकोण का कोई स्थान नहीं होता, यहाँ लेखक का अभिप्राय नहीं, परीक्षण आधारित वस्तुपरक निष्कर्ष प्रस्तुत होता है। इसमें पारिभाषिक शब्दों का उपयोग ही सर्वोचित होता है। अनुवादकों को जिस शब्द का उचित पर्याय लक्ष्य-भाषा-कोश में न मिले, उसे या तो उसी रूप ले लें या फिर अपने सुबुद्ध विवेक से कोई तथ्यपरक विकल्प चुनें। विज्ञान-लेखन सम्बन्धी पारिभाषिक शब्दावली पर पर्याप्त काम हुए हैं। विज्ञान के क्षेत्र में परमाणु, प्रकाश-संश्लेषण, नाभिकीय, विकिरण, वायुमण्डल, प्रदूषण, भूस्खलन, संवेग, ऊष्मा, जीवाणु, अन्तरिक्ष, गुरुत्वाकर्षण...जैसे अनेक तत्सम शब्द वैज्ञानिक सन्दर्भ के लिए पारिभाषिक हो गए हैं। इसी तरह कम्प्यूटर, मोनीटर, मेमोरी स्क्रीन, बूटिंग, बुफरिंग, माऊस...जैसे अनेक विदेशज शब्द पारिभाषिक अर्थ-सन्दर्भ में अभिगृहीत हो गए हैं। अनुवाद करते इस बात का ध्यान रखा जाना चाहिए। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><br /><span style="font-family: Yatra One;">वैज्ञानिक पाठ की रचना सरल-सहज अर्थ-ध्वनिवाले शब्दों-पदों से होती है। निश्चित एकार्थ की प्रस्तुति इस पाठ की अनिवार्यता होती है। इसलिए इसमें अभिधामूलक प्रयुक्ति के प्रति आग्रह और लक्षणा-व्यंजनामूलक प्रयुक्ति के प्रति वर्जना का भाव होता है। इस भाव का प्रयोजन स्पष्टतः अनुवाद में अनिवार्य होता है। अनुवाद के दौरान इनका विशेष ध्यान रखा जाना चाहिए। </span><br /><h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Gotu;">सामाजिक विज्ञान विषयक पाठ का अनुवाद </span></h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">ज्ञान की विभिन्न शाखाओं के व्यापक क्षेत्र ‘सामाजिक विज्ञान’ का सम्बन्ध लोगों के व्यवहारों, तौर-तरीकों एवं परिवेश पर उनके प्रभाव सम्बन्धी सामाजिक अध्ययन से है। जीवन-व्यवहार के अनेक उपक्रमों के लिए मनुष्यों के बीच पारस्परिक व्यवहार के सामाजिक सम्बन्ध बनते हैं। जीवन की अनेक आवश्यकताओं की पूर्ति मनुष्य निजी स्तर पर करता है, पर अधिकांश आवश्यकताएँ समान प्रकृति की होती हैं, जिनकी पूर्ति समाज के सामूहिक प्रयास से की जाती है। ये प्रयास सामूहिक गतिविधि बन जाते हैं। सामाजिक विज्ञान में इन्हीं क्रियाओं का अध्ययन-विश्लेषण होता है। इसका क्षेत्र-विस्तार अब इतना जटिल हो गया है, कि कोई एक विषय इसे समग्रता से समेट नहीं सकता। पर इसकी सभी शाखाओं का सम्बन्ध नागरिक-व्यवहार से है। इस व्यवहार के भिन्न-भिन्न पक्षों का अध्ययन ज्यों-ज्यों विस्तार पाता है, इसकी शाखाएँ बनती जाती हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">मुख्य रूप से इतिहास, भूगोल, समाजशास्त्र, तर्क-शास्त्र, मनोविज्ञान, अर्थशास्त्र, राजनीतिक अर्थशास्त्र, व्यावसायिक अर्थशास्त्र, राजनीति विज्ञान, लोक प्रशासन, अन्तरराष्ट्रीय अध्ययन, पुरातत्त्व विज्ञान, नृविज्ञान, सांस्कृतिक अध्ययन, समाज कार्य विकास अध्ययन, सूचना विज्ञान, पुस्तकालय विज्ञान, कृषि-विज्ञान, भाषाविज्ञान, समालोचना, दर्शनशास्त्र, धर्म-अध्यात्म, पर्यटन, सूचना-प्रधान विषय के अन्तर्गत जनसंचार के विविध पक्ष...जैसे विषय-क्षेत्र इसके अन्तर्गत आते हैं। हर विषय समाज के विशेष पक्ष पर ध्यान देता है। इन ज्ञान-क्षेत्रों की शब्दावली, भाषिक प्रयुक्ति, पद-वाक्य-संरचना, अभिव्यक्ति-शैली...का अपना-अपना वैशिष्ट्य होता है। वैज्ञानिक पाठ की तरह इस ज्ञान-क्षेत्र की भाषा भी अभिधात्मक होती है। अलंकारिक या लक्षणा-व्यंजनामूलक प्रयुक्ति से इसमें परहेज रखा जाता है। कथन में अर्थ-बाधा और अस्पष्टता उत्पन्न करनेवाली प्रयुक्तियाँ यहाँ सर्वथा वर्जित होती हैं। इसका मूल लक्ष्य पाठकों को विषय-प्रसंग की समुचित जानकारी उपलब्ध कराना होता है। इसलिए यहाँ सरल-सहज और स्पष्ट भाषा अपेक्षित होती है। वस्तुनिष्ठता इसकी भाषा का अन्यतम गुण है। भाषिक सरलता-जटिलता की सुनिश्चिति निश्चय ही लक्षित पाठकों की आयु और ज्ञान-स्तर से होती है। हर ज्ञानात्मक साहित्य का स्वभाव यही होता है। उच्चतर शिक्षा के शोधार्थियों और प्राथमिक कक्षाओं के शिक्षार्थियों के लिए समान भाषा उचित नहीं होगी। सरलता का स्तर दोनों के लिए भिन्न होगा। समाज-विज्ञानी के निजी आग्रह या दृष्टिकोण पर इसका भाषिक स्वरूप निर्भर नहीं करता। वे तथ्य-उद्घाटन के माध्यम होते हैं, सृजेता नहीं; इसलिए अभिव्यक्ति-शैली लक्षित पाठकों के ज्ञान-बोध के अनुकूल ही होनी चाहिए। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">इस ज्ञान-क्षेत्र के पाठ का अनुवाद स्पष्टतः सामान्य अनुवाद से बहुत भिन्न नहीं होता; किन्तु अनुवाद करते हुए उक्त बातों की सावधानी अनिवार्य होती है। अन्य विषयों की तरह इसके अनुवादकों को स्रोत-लक्ष्य-भाषा का सम्यक ज्ञान होना चाहिए। विशिष्ट परिवेश में उद्भूत और विकासित होने के कारण हर भाषा का विशिष्ट संस्कार होता है, भाषिक आचरण होते हैं, मुहावरे होते हैं, विशेष ध्वन्यात्मकता होती है, शब्दों-पदों-वाक्यों की स्थानीय व्यवस्था एवं तज्जन्य संरचनाएँ होती हैं, शैली-भेद होते हैं। इन सारे सन्दर्भों से स्रोत-भाषा में व्यक्त भावों-विचारों-संवेदनाओं को भली-भाँति समझकर उसी तरह लक्ष्य-भाषा में पहुँचाना दोनों भाषाओं के सम्यक ज्ञान के बिना असम्भव होगा। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">चूँकि सामाजिक विज्ञान विषयक पाठ अन्तरानुशासनिक प्रकृति का होता है; इसके स्रोत-सन्दर्भ निकटवर्ती कई विषयों से जुड़े होते हैं; इसलिए इसके अनुवादकों को तत्सम्बन्धी अनेक विषयों की सामान्य जानकारी के साथ उन अध्ययन क्षेत्रों एवं उपविषयों की पारिभाषिक शब्दावली का बोध रखना अनिवार्य होता है। किसी एक विषय के सीमित ज्ञान से इस क्षेत्र के अनुवाद-कार्य में प्रवृत्त होना उचित नहीं होता। विषयानुकूल सहज भाषा-प्रयोग, अध्ययन-क्षेत्र के अनुसार पारिभाषिक शब्दावली एवं पर्याय-चयन की तार्किकता अनुवाद में अनिवार्य होता है। ऐतिहासिक, सांस्कृतिक विवरणों में भी सन्दर्भों के प्रति विशेष सावधानी रखनी पड़ती है। ऐसे सन्दर्भ अक्सर मिथकों-प्रतीकों से जुड़े होते हैं, जो संगत समाज की संस्कृति के अभिन्न अंग होते हैं, स्वयं में विशिष्ट अर्थ लिए हुए होते हैं; फलस्वरूप एक भाषाभाषी समाज के मिथक-प्रतीक दूसरे भाषाभाषी समाज में उसी तरह स्वीकृत नहीं होते। सामाजिक विज्ञान साहित्य के अनुवादकों को इन जोखिमों से अक्सर जूझना पड़ता है। </span><br /><h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-family: Gotu;">प्रशासनिक पाठ का अनुवाद</span> </span></h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">प्रशासनिक गतिविधियों में प्रयुक्त होने वाली भाषा ‘प्रशासनिक भाषा’ कहलाती है। भाषा की स्वरूपगत विशेषताओं के आधार पर इसे सन्दर्भ विशेष में ‘कार्यालयीय भाषा’ या ‘राजभाषा’ या ‘प्रशासनिक पाठ’ भी कहते हैं। भारतीय संविधान में देवनागरी लिपि में लिखी हिन्दी को ‘राजभाषा’ की संज्ञा दी गई है। राजभाषा अधिनियम 1963 में प्रशासनिक कार्यों में अंग्रेजी के प्रयोग की भी अनुमति दी गई, परिणामस्वरूप अंग्रेजी का वर्चस्व बनता गया और प्रशासनिक कार्यों में हिन्दी, अनुवाद की भाषा हो गई। प्रशासनिक क्षेत्र की ‘हिन्दी’ आज तथ्यतः ‘अनूदित हिन्दी’ है। इसके अनुवाद इतने जटिल होते हैं कि अर्थ-बोध कठिन होता है। बात विचित्र, किन्तु तथ्य है कि आज लगभग सरकारी कागजात मूलतः अंग्रेजी में लिखे जाते हैं, फिर इसका हिन्दी अनुवाद होता है। अनूदित पाठ में यह जटिलता अनुवाद के दौरान पर्याय-चयन और वाक्य-विन्यास की असावधानी के कारण आती है। प्रशासनिक कार्यों की भाषा चूँकि वस्तुपरक एवं सन्दर्भमूलक होती है, इसलिए अनूदित पाठ की भाषा में निर्णय सम्प्रेषित करने की क्षमता होनी चाहिए। निर्दिष्ट अनुवाद-कार्य के बेहतर संचालन का दायित्व भारत सरकार ने ‘राष्ट्रीय अनुवाद मिशन’, ‘विधि मन्त्रालय’ के ‘राजभाषा विधायक खण्ड’ तथा ‘केन्द्रीय अनुवाद ब्यूरो’ को सौंपा है। केन्द्र सरकार ने कर्मचारियों के अनुवाद प्रशिक्षण की व्यवस्था भी है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">प्रशासनिक भाषा का स्वरूप चूँकि निहित सिद्धान्तों से नियन्त्रिात सरकार की विशिष्ट कार्य-प्रणाली पर आधारित होता है, इसलिए यह सामान्य भाषा से किंचित भिन्न होती है। सरकार तो तथ्यतः एक अमूर्त सत्ता है, जिसके अधिकारों का संचालन एक अधिकारी समूह द्वारा होता है। इस तन्त्र में लिया गया हर निर्णय उसी अदृश्य सरकार का निर्णय होता है, जिसके अनेक अधिकारों में से एक या कुछेक अधिकार, अधिकारी विशेष के पास होता है। उसी अमूर्त सरकार की ओर से वह अधिकारी भाषा का प्रयोग करता है। स्पष्टतः यह भाषा सरकारी कर्मचारियों एवं अधिकारियों के साथ-साथ जनसामान्य से भी सम्बन्धित होती है। अर्थात् उनका व्यवहार उन दोनों समूह से सम्बद्ध होता है जो व्यवस्था कर रहे हैं और जिनके लिए कर रहे हैं। इसी कारण प्रशासनिक भाषा की प्रकृति सामान्य से भिन्न होती है। एकार्थ प्रतिपादन और सम्प्रेषणीता इस भाषा की पहली शर्त होती है; इसीलिए इसमें अभिधामूलक भाषा का प्रयोग होता है। इससे भाषा की एकार्थता, कथ्य स्पष्टता बनी रहती है; अर्थबोध में कोई जटिलता नहीं आती। उदाहरण के लिए किसी कर्मचारी को उनके विधान-विरुद्ध आचरण के लिए चेतावनी देनी हो, तो घटना-प्रसंग और तिथि-बिन्दु के उल्लेख के साथ उन्हें स्पष्ट भाषा में सूचित किया जाना चाहिए, ताकि बात उन्हें पूरी तरह सम्प्रेषित हो जाए, अर्थबोध में कोई सन्देह न हो, एकार्थ-बाधा न आए। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">लक्षणा-व्यंजना से अर्थबहुलता और सम्प्रेषण की दुविधा उत्पन्न होने के कारण प्रशासनिक भाषा में सदैव अभिधा-शक्ति से अर्थान्वेष किया जाता है। साहित्यिक पाठ में लक्षणा-व्यंजना का प्रयोग भले प्रशंसनीय हो, प्रशासनिक भाषा में इसकी प्रयुक्ति उचित नहीं मानी जाती। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">कार्यालयीय प्रकरण के कई प्रपत्रों की घोषणाएँ वरिष्ठ अधिकारी से कनिष्ठ कर्मचारी तक के लिए एक समान होती हैं। इसलिए इसकी भाषा इतनी सरल और बोधगम्य होनी चाहिए कि पदक्रम, शिक्षा, सामाजिक वर्चस्व आदि की भिन्नता के बावजूद सम्प्रेषण समान हो, किसी को कोई अर्थ-भ्रम न हो। अर्थ-भ्रम का दुरुपयोग कर कोई अधिकारी-कर्मचारी कार्यालय को न्यायिक मामलों में फँसा सकता है। इसकी भाषा पूरी तरह औपचारिक होती है। व्यक्ति-निरपेक्ष कथन होने के कारण ही सरकारी प्रपत्रों की भाषा में कर्मवाच्य की प्रधानता रहती है। इसीलिए I am directed to ask you लिखा जाता है, जिसका अनुवाद होता है--मुझे निर्देश हुआ है कि मैं आपसे पूछूँ। Submitted for perusal लिखा जाता है, जिसका अनुवाद होता है--अवलोकनार्थ प्रस्तुत। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">पदों की क्रमिक शृंखला में निबद्ध परिवेश के कारण प्रशासनिक तन्त्र की भाषा में शिष्टाचार एवं औपचारिकता भरी होती है। ‘सेवा में’, ‘महोदय’, ‘प्रिय महोदय’ जैसे औपचारिक एवं शिष्टाचारपूर्ण पदबन्धों शुरू हुए प्रशासनिक पत्र ‘सादर आपका’, ‘सधन्यवाद सादर’ जैसी भद्रता पर समाप्त होते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">प्रशासनिक भाषा का एक सुनिश्चित ढाँचा होता है। इसमें टिप्पण या मसौदा लिखने की परिपाटी उसी निर्धारित ढाँचे के अनुसार चलती है। The undersigned is directed to acknowledge the receipt of your letter dated May 04, 2021. अर्थात् ‘अधोहस्ताक्षरी को आपके मई 04, 2021 के पत्र की पावती भेजने का निर्देश हुआ है।’ अनुवाद के समय इस सुनिश्चित ढाँचे पर गहन सावधानी बरतनी पड़ती है। प्रशासनिक पाठ में नियमों की बात होती है, प्रपत्रों में विधि-विधान, अधिनियम एवं प्रतिज्ञा की बात होती है; संविधानिक रूप भी सामने आते हैं; सामान्य सूचनाएँ भी होती हैं। फाइलों में लिखी जाने वाली टिप्पणियों में कभी उच्चाधिकारी की स्वीकृति की माँग की गई होती है, कभी नियम-कायदे का अनुपालन करते हुए अधीनस्थों की राय जानने की बात की जाती है। ज्ञापनों, प्रपत्रों, अधिसूचनाओं में नियमावली, वित्तीय क्षमता, अनुशासनिक कार्यवाही, कार्यालयीय कार्यविधि, आदेश-निदेश, आवेदन-प्रतिवेदन...की सटीक अभिव्यक्ति के लिए विशिष्ट शब्दावली की आवश्यकता होती है। प्रशासनिक कार्यवाहियों में प्रयुक्त होने के कारण इसे प्रशासनिक शब्दावली कही जाती है। ‘अधिकारी’, ‘कर्मचारी’, ‘आयोग’, ‘ग्रेच्युटी’, ‘तदर्थ‘, ‘पदस्थ’, ‘पेन्शन’, ‘निलम्बन’, ‘प्रपत्र’, ‘मंजूरी’, ‘सरकारी’...जैसे शब्द इसके उदाहरण हो सकते हैं। प्रशासनिक व्यवस्था में लिपिक से उच्चाधिकारी तक इसी निर्धारित भाषा-संरचना एवं शब्दावली का अनुसरण करते हैं। सम्भवतः इसी कारण यहाँ का भाषा-व्यवहार रूढ़ हो गया है। प्रशासनिक कार्यवाही में भिन्न-भिन्न सन्दर्भों की अभिव्यक्ति के लिए for the sympathetic consideration (सहानुभूति पूर्ण विचार के लिए), For necessary action (आवश्यक कार्रवाई के लिए), respectfully request (सादर निवेदन) जैसे कई रूढ़ हो गए सुनिश्चित वाक्यांश भी प्रयुक्त होते हैं। इसलिए प्रशासनिक पाठ के अनुवाद के समय प्रशासनिक शब्दावली का ही उपयोग होना चाहिए। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">प्रशासनिक कार्यों में अनुवाद की आवश्यकता का सीधा सम्बन्ध वैज्ञानिक युग के प्रादुर्भाव से चलन में आई आधुनिकता एवं आज के राष्ट्रीय-अन्तर्राष्ट्रीय सम्बन्ध-विस्तार से है। आभा-मण्डल के इसी विस्तार की कामना ने अनुवाद-कार्य को आज की सभ्यता एवं संस्कृति का अनिवार्य अंग बना दिया। देश-दुनिया के विभिन्न प्रशासनिक महकमों में आज विभिन्न ज्ञान एवं भाषा-क्षमता के लोग काम करते हैं। भारत जैसे बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक देश के प्रशासनिक महकमों और नागरिक जीवन में भाषिक अनभिज्ञता सहज सम्भाव्य है। अधिकंश लोगों को तो अपने ही राष्ट्र की अधिकांश भाषाओं का ज्ञान नहीं होता। पर प्रशासनिक परिपत्रों से सबका जुड़ाव होता है--अधिकारियों और कर्मचारियों का भी, और जनसामान्य का भी। इन सभी अक्षम लोगों तक परिपत्रों में दर्ज जानकारी पहुँचाने का एक मात्र साधन अनुवाद होता है। अनुवाद बेशक आज अन्तर्राष्ट्रीय संवाद का माध्यम है; वैश्विक बाजार का सेतु बना है; जन-जन तक प्रशासनिक गतिविधियाँ पहुँचाने की तरकीब है; पर इन सबके लिए अनुवाद की भाषा की सहजता, सरलता, सम्प्रेषणीयता, बोधगम्यता अनिवार्य है। सभी महत्त्वपूर्ण संविदाओं, करारनामों, सूचनाओं, लाइसेंसों, परमिटों...के प्रपत्र; अध्यादेश, नियमादि, सूचनाएँ, रिपोर्ट, प्रेस विज्ञप्ति, संसदीय कार्यवाही...हिन्दी एवं अंग्रेजी में साथ-साथ जारी किए जाते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">साहित्य की आधुनिकता के प्रारम्भिक दौर में यद्यपि अनुवादकों को कोई खास महत्त्व नहीं गया, पर अनुवादक सदैव डटे रहे। लोक-समर्थन एवं व्यावसायिक-प्रोत्साहन के क्षीणकाय स्वास्थ्य के बावजूद वे इसे ज्ञान-प्रसार, अन्तर्सांस्कृतिक संवाद, समाज में चेतना-प्रसार का साधन मानते थे। ज्ञान-क्षितिज के विस्तार से समाज की वैश्विक-दृष्टि निर्मित हुई, तो लोगों की चेतना जागृत हुई। लोग समझने लगे कि ‘जीने, जीते रहने और औरों को भी जीते रहने के अवसर देने’ का सीधा सम्बन्ध उदारता और व्यपकता से है; पारिवारिकता एवं क्षेत्रीयता की संकुचित धारणा से बाहर निकलकर वैश्विक समझ बनाने से है। इसलिए लोगों में विभिन्न वर्गों-व्यवसायोंवाले समाज की संस्कृति और सामाजिक प्रवृत्ति को जानने की इच्छा बलवती हुई। अनुवाद इस व्याकुलता को शान्त करने का सर्वश्रेष्ठ साधन बना। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">साहित्य, कला, संस्कृति, इतिहास, प्रौद्योगिकी, चिकित्सा, विधि, वाणिज्य, प्रशासन -- सभी क्षेत्रों के विशिष्ट पाठ के आदान-प्रदान से भाषिक अक्षमता की दीवर टूटी। ‘सबको सबका सब कुछ जानने की बलवती इच्छा’ पूरी हुई। मनुष्य के सामुदयिक जीवन-मूल्य में विलक्षण परिवर्तन आया। विश्व-युद्ध के पाशविक आचरण के कारण विभिन्न भूभागों के नागरिक जीवन की पीड़ा, बेचैनी, शवों की शृंखला के बीच एक मानवीय सम्बन्ध विकसित हुआ। इलेक्ट्राॅनिक और प्रिण्ट मीडिया तथा अधुनातन संचार के विभिन्न माध्यमों की जागृति से विश्व-मानव की कल्पना यथार्थ-चेतना से भर उठी। सचमुच, अनुवाद ने ही राष्ट्रीय समस्या के अन्तर्राष्ट्रीय समाधान ढूँढने का कौशल सिखया। वैश्विक स्तर पर नितान्त मानवीय, समाजिक, राजनीतिक, आर्थिक और व्यावसायिक सम्बन्धों के सम्प्रेषण का भगीरथ प्रयास तथ्यतः अनुवाद ने किया। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">स्वतन्त्रयोत्तर काल में हिन्दी को राजभाषा के रूप में स्वीकारे जाने के बाद सरकारी कामकाज हिन्दी में करने का विधान बना अवश्य, पर निरन्तर प्रयुक्त होनेवाले अंग्रेजी शब्दों के हिन्दी पर्याय की आवश्यकता हुई। इसकी प्रतिपूर्ति के लिए पारिभाषिक शब्दावली की आवश्यकता हुई; जिसके निर्माण के लिए आधिकारिक रूप से वैज्ञानिक एवं तकनीकी शब्दावली आयोग का गठन हुआ। इसके लिए अनुवाद एवं अनुकूलन को माध्यम बनाकर शब्द निर्मित हुए। इसके लिए प्राचीन शब्दों को अंग्रेजी के पर्याय के रूप में निश्चित अर्थ देने की संकल्पनात्मक अभिव्यक्ति अपनाई गई। उपसर्ग लगाकर ‘अभिकर्ता’, ‘उपसचिव’, ‘अधिकरण’, ‘परिपत्र’, ‘अभिलेख’...जैसे शब्दों और प्रत्यय लगाकर ‘सचिवालय’, ‘विधिक’, ‘प्रशासनिक’, ‘निदेशालय’, ‘निरीक्षण’, ‘संसदीय’...जैसे शब्दों का निर्माण हुआ। ‘मशीन’, ‘परमिट’, ‘लाइसेन्स’, ‘फॉर्म’, ‘स्कूल’...जैसे कई अंग्रेजी शब्द ज्यों के त्यों प्रयुक्त होने लगे। फिर इसमें भी प्रत्यय लगाकर ‘मशीनीकरण’, ‘लाइसेन्सदार’, ‘स्कूली’...जैसे शब्द प्रयुक्त होने लगे। </span><br /><h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-family: Gotu;">संसदीय कार्यवाही विषयक पाठ का अनुवाद</span> </span></h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">संसद हमारे देश के लोकतन्त्र की सर्वोच्च संस्था है। यहाँ देश भर की जनता की आशाओं, स्वप्नों, क्रान्तिकारी परिवर्तनों की दशा एवं दिशा पर विचार-विमर्श होता है। विचार-विमर्श के लिए यहाँ देश के विभिन्न जनपदों से निर्वाचित जनप्रतिनिधि अपने क्षेत्र के जनजीवन की दशा-दिशा-अपेक्षा-अभिलाषा-समस्यादि...रखते हैं। बहुभाषिक राष्ट्र होने के कारण इन प्रतिनिधियों की भाषा भिन्न-भिन्न होती है। भारतीय संविधान के अनुच्छेद 120 में प्रावधान है कि ‘अनुच्छेद 348 के उपबन्धों के अधीन रहते हुए संसद का कार्य हिन्दी या अंग्रेजी में किया जाएगा। परन्तु यथास्थिति, राज्य-सभा के सभापति या लोक-सभा के अध्यक्ष या ऐसे रूप में कार्य करनेवाला व्यक्ति, किसी सदस्य को, जो हिन्दी या अंग्रेजी में अपनी पर्याप्त अभिव्यक्ति नहीं कर सकता, अपनी मातृभाषा में सदन को सम्बोधित करने की अनुज्ञा दे सकेगा।’ इस प्रवाधान के आश्रय से जब कोई सदस्य मातृभाषा में भाषण करते हैं, तो अन्य भाषाभाषी प्रान्त से आए सदस्य समझ नहीं पाते। इस स्थिति में संसदीय कार्यवाही में भाषा-वैविध्य का गतिरोध उत्पन्न हो जाता है। ऐसे में द्विभाषी एकता का सन्दर्भ बनाकर संसदीय कार्यवाही के प्रत्येक दस्तावेज का द्विभाषी संस्करण तैयार करना अनिवार्य हो जाता है। इसलिए हिन्दी या अंग्रेजी या मातृभाषा में दिए गए भाषणों का द्विभाषी संस्करण अनुवाद द्वारा ही तैयार होता है। यह अनुवाद लोक-सभा और राज्य-सभा सचिवालय की तत्काल भाषान्तरण सेवा के भाषान्तरकार (इण्टरप्रेटर) से करवाया जाता है। संसदीय पाठ के लिखित अनुवाद भी होते हैं, मौखिक भी। मौखिक अनुवाद को आशु-अनुवाद, तत्काल भाषान्तरण (साइमल्टेनियस इण्टरप्रिटेशन) या निर्वचन भी कहते हैं। इस भाषान्तरकार से एक सफल संसदीय अनुवादक की सभी अपेक्षाएँ की जाती हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">मौखिक भाषान्तरण में लिखित कुछ भी नहीं होता, संसदीय कार्यवाही के समय सदस्यों के भाषण सुनते हुए भाषान्तरकार भाषण के साथ-साथ भाषान्तरण करते हैं। अर्थात सुनने और बोलने की क्रिया एक साथ चलती है। सामान्य अनुवादक की तरह उनके सहयोग के लिए कोई अनुवाद-उपकरण (शब्दकोश, सन्दर्भ साहित्य आदि) उपलब्ध नहीं होता, तत्काल भाषान्तरण करना होता है। उदाहरण के लिए, यदि कोई मन्त्री किसी विशिष्ट विषय पर अंग्रेजी में भाषण दे रहे हों, और कमतर अंग्रेजी-ज्ञान के कारण सदन में बैठे किसी सदस्य को बात समझ में नहीं आ रही हो, तो वे हिन्दी अथवा अपनी मनोनुकूल भाषा का चयन कर उपलब्ध हेडफोन अपने कानों पर लगाकर वह भाषण हिन्दी अथवा अपनी पसन्द की अन्य भाषा में सुन सकते हैं! यह अनूदित भाषण वे मन्त्री की आवाज में नहीं, भाषान्तरकार की आवाज में सुनेंगे, जो स्वयं हेडफोन लगाए उस मन्त्री का अंग्रेजी भाषण सुनते हुए साथ-साथ अनुवाद करते जाते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">एक सफल संसदीय भाषान्तरकार की श्रवण-शक्ति बेहतरीन और अभिव्यक्त शैली विलक्षण होनी चाहिए, ताकि भाषण सुनकर उसे पूरी तरह समझकर लक्षित भाषा में कौशल से अभिव्यक्त कर दें। इस भाषान्तर के समय भाषान्तरकार केवल वक्ता के विचारों की ही नहीं, लक्ष्य-भाषा में वक्ता के स्वर के आरोह-अवरोह और भाव को भी अभिव्यक्त करता है। इन भाषान्तरकारों को संसद की कार्यवाही के अलावा अनेक संसदीय समितियों की बैठकों के दौरान भी तत्काल भाषान्तरण करना होता है। इसलिए उन्हें संसदीय समितियों में उठने वाले हर विषय और समस्या से परिचित होना होता है। इस दौरान उन्हें सभी तनावों से मुक्त रहकर मानसिक सन्तुलन बनाए रखना होता है, ताकि एकाग्र होकर भाषण सुनें और प्रयुक्त भाषा की ध्वनि, अर्थ, मर्मादि को सूक्ष्मता से समझकर लक्ष्य-भाषा में सटीक अनुवाद करें। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">भारतीय भाषाओं के बीच पारस्परिक अनुवाद में सम्भवतः उतनी कठिनाई न हो, पर अंग्रेजी का भाषा-संस्कार, वाक्य-संरचना, मिजाज, व्याकरण...सब कुछ अलग होता है, इसलिए अलग प्रकृति की भाषा में अनुवाद करना सुगम नहीं होता। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">संसदीय कार्यवाही के अनुवाद में पारिभाषिक शब्दावली का उपयोग बहुत महत्त्वपूर्ण होता है। इन शब्दों के गहरे एवं सूक्ष्म ज्ञान के बिना संसदीय कार्यवाही के अनुवाद की व्यवस्थित पद्धति तैयार नहीं हो सकती। उदाहरण के लिए ‘प्रेसिडेण्ट्स एड्रेस’ शब्द का अनुवाद ‘राष्ट्रपति का सम्बोधन’ या ‘राष्ट्रपति का पता’ या ‘अध्यक्ष का पता’ नहीं हो सकता। ऐसे पदों के सटीक अनुवाद के लिए इसके सन्दर्भगत अर्थ-ज्ञान की बड़ी जरूरत होती है। लोक-सभा के गठन के पश्चात पहले अधिवेशन और प्रत्येक बजट अधिवेशन के प्रथम दिन संसद की दोनों सभाओं की संयुक्त बैठक में राष्ट्रपति द्वारा दिए गए भाषण को ‘प्रेसिडेण्ट्स एड्रेस’ कहते हैं; जिसका सही अनुवाद ‘राष्ट्रपति का अभिभाषण’ होता है। ध्यातव्य है कि राष्ट्रपति द्वारा दिया गया हर भाषण ‘अभिभाषण’ नहीं होता। भाषान्तरकार को यदि इस पृष्ठभूमि की जानकारी नहीं होगी तो निश्चय ही वे इसका सही अनुवाद नहीं कर पाएँगे। दो पदबन्ध और--Bar of house का अर्थ होता है--सभा का कठघरा। सदन की अवमानना के दोषी को जब संसद में दण्डित करने के लिए बुलाया जाता है, तो उन्हें Bar of house में खड़ा होना होता है। वहीं उसे दण्ड सुनाया जाता है। इसी तरह जब कोई सदस्य किसी विषय का विरोध करने के लिए सदन के बीचोबीच अध्यक्ष पीठ के सामने आकर खड़े हो जाते हैं, तो इस स्थान को well of house (वेल ऑफ हाउस) कहते हैं। संसदीय प्रणाली की इस अवधारणा एवं पृष्ठभूमि से अपरिचित अनुवादक इसका सही अनुवाद नहीं कर सकेंगे। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">हिन्दी में संसदीय पारिभाषिक शब्दावली का विकास अधिकांशतः संस्कृत भाषा के शब्दों के आधार पर किया गया है। भारत में लोकतन्त्र की अवधारणा अत्यन्त प्राचीन है-- सभा की महत्ता, सभा की सदस्यता, सभा की कार्यप्रणाली, बहुमत, निर्णय, सभासदों का निर्वाचन, जनमत, प्रतिनिधि सभा, मन्त्री परिषद, कार्यवाही संचालन, सभा लिपिक...जैसी अवधारणा यहाँ प्राचीन काल से प्रचलित थी। इसी कारण लोकतान्त्रिाक संस्थाओं से सम्बद्ध अनेक शब्द-पद संस्कृत में सहजता से मिल जाते हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">भाषा में मुहावरेदार प्रयुक्तियों का बड़ा महत्त्व होता है। साधारण वाक्य में तो प्रायः अभिधात्मक अर्थ लिया जाता है, पर मुहावरों में लक्षण, अभिप्रेत से; और उसके सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भौगोलिक सन्दर्भ से अर्थ लगाना होता है। अनुवाद के समय यदि लक्ष्य-भाषा में उसी वजन का मुहावरा मिल जाए तो भाषिक सौन्दर्य बढ़ जाता है। इससे अनुवाद में वक्ता की भाषा-शैली बरकरार रखने में सहयोग मिलता है किन्तु समान वजन के मुहावरे या लोकोक्ति न मिलने पर मुसीबत खड़ी हो जाती है। don’t throw the baby out with the bathwater का अर्थ स्पष्ट है, किन्तु हिन्दी में इससे मिलता-जुलता मुहावरा नहीं मिलता। जहाँ ऐसी स्थिति हो, वहाँ भावानुवाद से काम लेना श्रेयस्कर होता है। </span><br /><h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Gotu;">विधि साहित्य का अनुवाद </span></h3><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">स्वातन्त्रयोत्तर भारत के सांविधानिक प्रावधानों एवं विधिक व्यवस्थाओं के आलोक में आज विधि-साहित्य के अनुवाद की बड़ी जरूरत है। राजभाषा के रूप में हिन्दी की स्वीकृति के कारण विधि-क्षेत्र में भी इसका चलन हुआ, किन्तु उच्च न्यायालयों और सर्वोच्च न्यायालय की भाषा अंग्रेजी ही बनी रही। संविधान के अनुच्छेद 348 और राजभाषा अधिनियम की धारा 3((3) में सरकारी कार्यालयों से जारी--नियम, अधिनियम, सूचना, प्रशासनिक प्रतिवेदन, सामान्य आदेश, प्रेस विज्ञप्ति, संविदा, करार, लाइसेन्स...आदि सरकारी दस्तावेज अनिवार्य रूप से हिन्दी एवं अंग्रेजी उपलब्ध कराने का उल्लेख है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">राजभाषा अधिनियम 1963 तथा राजभाषा नियम 1976 के अधीन विधायिका एवं न्यायपालिका में राजभाषा-प्रयोग का जो मार्ग खोला गया, उसमें हिन्दी का विकल्प मौजूद रहा, किन्तु वर्चस्व अंग्रेजी का ही रहा। बाद के दिनों में, अक्टूबर 1976 से संसद में प्रस्तुत हर विधेयक के हिन्दी एवं अंग्रेजी में होने की अनिवार्यता हो गई। इसी द्विभाषिक स्थिति से विधिक सामग्री के अनुवाद की आवश्यकता हुई। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">न्याय और शासन के निष्पक्ष निर्णयों के प्रति जनसमान्य को आश्वस्त करने की की चिन्ता हरेक सत्ता को होती है। न्यायिक व्यवस्था की निष्पक्षता पर जनता तभी आश्वस्त होगी, जब जनता उसे अपनी चेतना से समझेगी। और, ऐसा तभी सम्भव होगा, जब दिए गए निर्णय समान्य-जन की भाषा में होंगे। जनता केवल अपनी भाषा में मिले सन्देश को ही आत्मसात कर पाती है, विदेशी भाषा में मिले न्याय उन्हें सम्प्रेषित ही नहीं होते। कानून की अंग्रेजी वैसे भी इतनी जटिल होती है कि अनपढ़ तो दूर, कई पढ़े-लिखे व्यक्ति भी भलीभाँति समझ नहीं पाते। इसीलिए अंग्रेजी में उपलब्ध विधि-साहित्य का हिन्दी अनुवाद अनिवार्य है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">आम जनता विधिक नियमों का अनुपालन तभी करेगा, जब उसे समझेगा; इस समझ के लिए जनभाषा में उसकी उपलब्धता अपरिहार्य है। बहुसंख्यक जनता को न्याय-निर्णय की भाषा सिखाने से बेहतर न्याय को बहुसंख्यक की भाषा सिखाना होगा। विधि-साहित्य के अनुवाद की अनिवार्यता इसी विवेक से जुड़ा है। कानूनी ज्ञान के अभाव में ही आज जनसामान्य को अपने कानूनी अधिकार का बोध नहीं हो रहा है; अन्याय-उत्पीड़न से स्वयं को बचाने के रास्ते उन्हें मालूम नहीं हैं। विधि-साहित्य के अनूदित संस्करण का प्रयोजन ज्ञान-पूर्ति के इसी खण्ड से सम्बद्ध है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">विधि-साहित्य का सीधा सम्बन्ध मानव-व्यवहार से है। जीवन-व्यवहार की व्यापकता के कारण ही विधि-साहित्य का क्षेत्र विस्तृत होता है। अन्य पाठों की तरह विधि-साहित्य के अनुवाद में अनुवादकों को स्रोत-लक्ष्य-भाषा के आधिकारिक ज्ञान की आवश्यकता तो होती ही है; इसके साथ-साथ विधि विषयक शैक्षणिक या अनुभवजन्य ज्ञान भी आवश्यक होता है। विधि-साहित्य के ज्ञान के बिना कोई भी अनुवादक सही अनुवाद नहीं कर पाएगा। विधि-क्षेत्र के सम्यक ज्ञान के बिना स्रोत-भाषा के मूल मर्म की समझ असम्भव है; फलस्वरूप लक्ष्य-भाषा में उसका सही सम्प्रेषण असम्भव होगा। यही कारण है कि विधि-साहित्य के अनुवाद के लिए नियोजित होनेवाले अनुवादकों के लिए विधि-विषयक ज्ञान अनिवार्य माना जाता है। विधि-साहित्य के प्रमाणिक अनुवाद की यह अनिवार्य अर्हता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">विधि-साहित्य में प्रयुक्त शब्द, वाक्य, क्रिया, अनुबन्ध, उपबन्धादि व्याकरणिक नियमों से इस तरह सधे होते हैं कि तनिक-सी चूक से अनर्थ हो जा सकता है; इसलिए इस क्षेत्र के अनुवादकों को दोनों भाषाओं के व्याकरण का सम्यक ज्ञान अनिवार्य है। अनुवादकों को इसके मूल पाठ बार-बार और सावधानी से पढ़ने पड़ते हैं। चूक होने से विकराल अर्थ-भेद की सम्भावना सदैव बनी रहती है। इस पाठ के अनुवाद में अभिव्यक्तियों पर विशेष ध्यान दिया जाता है। अर्थ-बोध की जटिलता की स्थिति में तकनीकी कोश अथवा अनुभवी विशेषज्ञ का सहयोग अनिवार्य रूप से लेना चाहिए; अनुमान का आश्रय कदापि नहीं लेना चाहिए। कोश में भी यदि शब्द-विशेष के एकाधिक पर्याय हों, तो सन्दर्भ के अनुसार मूल अर्थ का विवरण ध्वनित करनेवाले पर्याय का प्रयोग करना चाहिए। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">स्थिति शब्दानुवाद की हो या भावानुवाद की, विधि साहित्य के अनुवाद में प्रधानता शब्द की ही होती है। इसके वाक्य-विन्यास और प्रारूप अन्य पाठों से पूरी तरह भिन्न होते हैं। इसमें प्रयुक्त शब्द बोलचाल के नहीं होते। साहित्यिक पाठ में सामान्यतया शब्दों की पुनरावृत्ति दोष मानी जाती है; किन्तु कानून की भाषा में यह कोई दोष नहीं है, स्वाभाविक प्रक्रिया है। इस कारण भी विधि-क्षेत्र में शब्दों का स्पष्ट होना, निश्चित अर्थ-व्यंजक होना अनिवार्य माना जाता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">न्यायिक निर्णय चूँकि विधि की व्याख्या से होता है, और यह व्याख्या शब्दों में निहित अर्थ-ध्वनि से की जाती है, इसलिए शब्दों की विशेष महत्ता के बावजूद विधि-साहित्य के अनुवाद में भावों की स्पष्टता पर अत्यधिक सावधानी रखी जाती है। विधि-क्षेत्र में निश्चय ही शब्दों का विशेष महत्त्व होता है, पर निहित भावों की उपेक्षा नहीं की जाती। अनुवादकों को विशेष ध्यान रखना होता है कि किसी अनुच्छेद या वाक्य का जैसा अर्थ-द्योतन मूल-पाठ में होता है, अनूदित पाठ में भी ठीक वैसा ही हो। शब्द एवं भाव के इस सन्तुलन और सावधानी का यहाँ पल-पल ध्यान रखना होता है। असन्तुलन होने से, भाषा की जगह केवल भाव को ही प्रमुख मान लेने से अनुवाद का विधि-मूल्य आहत होगा। इसलिए विधि-साहित्य में भावानुवाद का रूढ़ार्थ स्वीकार्य नहीं होता। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;"></span><span style="font-family: Yatra One;">इसके अनुवाद में स्रोत-पाठ की शैली भी प्रभावी रहती है। पाठ के सहज सम्प्रेषण के लिए अनुवादक कभी-कभी मूल-शैली में परिवर्तन भी करता है; पर विधि-साहित्य के अनुवाद में शैली पर्याप्त सावधानी रखनी पड़ती है। वैसे अर्थ की सर्वोपरि सत्ता स्वीकारने के लिए शैली से कभी सहज समझौता भी कर लेता है। पर अर्थ-द्योतन के साथ-साथ शैली का बहुत ध्यान रखा जाता है। वस्तुतः शैली, पाठ की अर्थ-ध्वनि को प्रभावी बनाने की व्यवस्था होती है; इसलिए अर्थ निखारने के लिए प्रयोजनवश शैली से समझौता करना भी एक शैली है। विधि-साहित्य के अनुवाद की उपादेयता सीधे-सीधे सामान्य जन की समझ से होती है। इसलिए असम्प्रेषणीय अनूदित पाठ निष्प्रयोजक है। सोद्देश्यता की मद में विधि-साहित्य के अनुवादकों को निर्वचन के सिद्धान्तों का निष्ठापूर्वक अनुपालन करना होता है। विधिक मीमांसा शास्त्र से अपरिचित अनुवादक किसी भी मूल्य पर इस क्षेत्र का बेहतर अनुवाद नहीं कर सकता। </span><br /><h3><span style="font-family: Yatra One;"><span style="font-family: Gotu;">वाणिज्यिक, बैंकिंग, पर्यटन साहित्य का अनुवाद</span> </span></h3><span style="font-family: Yatra One;">वाणिज्य, बैंक और पर्यटन में भी इन दिनों अनुवाद की बड़ी महत्ता है। व्यावसायिक प्रतिस्पद्र्धा के कारण, वैश्विक और बहुभाषिक क्षेत्रों में फैले इसके आयाम के कारण आज वाणिज्यिक गतिविधियों में अनुवाद कदम-कदम पर अनिवार्य हो गया है। किसी व्यवसायी को जब कभी भिन्न भाषिक क्षेत्रों में कारोबार-विस्तार की इच्छा होगी, वाणिज्यिक साहित्य के अनुवाद का प्रयोजन सामने आएगा। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">ऐसा भी नहीं है कि ऐसी विवशता आधुनिक-काल में आई; वाणिज्य विस्तार के लिए प्राचीन-काल के व्यवसायियों को भी अनुवादक का प्रयोजन होता था। छोटी-छोटी रियासतों में बँटे देश के विभिन्न क्षेत्रों में भाषिक स्पष्टता या सहयोगी अभिकरणों की कोई स्पष्ट व्यवस्था तो नहीं थी; किन्तु वाणिज्य से जुड़े लोग भिन्न-भिन्न इलाकों के ग्राहकों, सहयोगी व्यापारियों की मदद से आवश्यकतानुसार अपनी तरह के कौशल विकसित कर लेते थे। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">व्यावसायिक गतिविधियों का विस्तार अब तो आसान हो गया है। सरकारी-गैरसरकारी अभिकरणों के सहयोग से इसकी कई बाधाएँ दूर हो गई हैं। यातायात की बेहतरीन सुविधा के कारण उत्पाद सम्बन्धी सेवाओं की आवाजाही आसान हो गई है; देश-देशान्तर तक कारोबार फैलाने की सुविधाएँ सहजता से उपलब्ध हो गई हैं। वाणिज्यिक-संगठन से भी व्यापारिक गतिविधियों को सारी सुविधाएँ प्राप्त हो रही हैं। किन्तु वाणिज्य के इस क्षितिज-विस्तार की गति अनुवाद का सहारा पाए बिना पल भर में रुक जाएगी। क्योंकि वस्तु एवं विचार का विनिमय हर व्यपार का प्राण-तत्त्व होता है। हरेक वाणिज्य-विस्तार में व्यापरियों के बीच पारस्परिक अनुबन्ध-प्रस्ताव होता है, नीतियों, योजनाओं एवं शर्तों का आदान-प्रदान होता है, पत्रचार होता है, ग्राहकों को जागरूक या आकर्षित या सम्मोहित करने के लिए विज्ञापन होता है, प्रचार-प्रसार के और भी कई परिपत्र होते हैं, ग्राहक-वितरक-मध्यस्थादि को दी जानेवाली सूचना-पुस्तिकादि होती है; ये सब के सब वाणिज्यिक साहित्य या वाणिज्यिक पाठ कहे जाते हैं। जाहिर है कि बहुभाषिक समुदाय तक ये सारी बातें सुविधा से पहुँचाने के लिए अनुवाद का प्रयोजन निरन्तर बढ़ता जा रहा है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">वाणिज्यिक-पाठ का अनुवाद अन्य कई पाठों के अनुवाद से भिन्न होता है। इसकी भाषा बोल-चाल की होती है; ताकि समग्र उपभोक्ता समुदाय एवं कम्पनी की गतिविधियों से जुड़े हर व्यक्ति उसे भली-भाँति समझ सकें। इसमें जटिल वाक्य अक्सर अर्थ-बाधा उत्पन्न करते हैं। वाणिज्यिक साहित्य में अर्थशास्त्र, प्रशासन, प्रबन्धन, कानून आदि के तकनीकी शब्दों का बहुत प्रयोग होता है। इसलिए इसके अनुवादकों से अपेक्षा की जाती है कि वे इन क्षेत्रों की पारिभाषिक शब्दावली से परिचित हों; सन्दर्भ एवं आवश्यकतानुसार उन शब्दों या पदों का चयन करें। इस क्षेत्र का अनुवाद-कार्य सामान्य शब्दकोशों की सहायता से सम्भव नहीं है। इसकी शब्दावली व्यावसायिक कामकाजों से सम्बद्ध होती है, वे शब्द बाजार-केन्द्रित होते हैं। उनका अर्थ-द्योतन बाजार की जरूरतों के अनुसार होता है। इसके अलावा हर व्यावसायिक इकाई की अपनी भिन्न शब्दावली होती है, जिनके सन्दर्भगत अर्थान्वेष अनिवार्य होते हैं। इसके लिए भिन्न-भिन्न कम्पनियाँ अपने वितरकों, फुटकर विक्रेताओं, ग्राहकों, प्रचार-प्रसार प्रतिनिधियों की गतिविधियों एवं विक्रय विभाग के सहयोग से समय-समय पर सर्वेक्षण भी कराती रहती हैं। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">प्रतिस्पर्धा के अधीन हर व्यावसायिक कम्पनी पर बेहतर उत्पाद तैयार करने और उपभोक्ताओं को बेहतर सेवाएँ उपलब्ध कराने का दबाव होता है। इस प्रतिस्पर्द्धा में अपना वर्चस्व बनाने के लिए वे अपने उत्पाद, सेवा-प्रणाली में सुधार-परिस्कार करते रहते हैं। इस क्रम में बाजार की भाषा भी बदलती रहती है। व्यावसायिक प्रस्तावों, योजनाओं, विज्ञापनों की भाषा और उत्पादों के आवरणों पर मुद्रित जानकारियों में सहज सम्मोहक आकर्षण लाना होता है। ऐसा आकर्षण, जो देर तक उपभोक्ताओं की पसन्द पर छाए रहे। आज के सूचना-सम्पन्न उपभोक्तओं को इस तरह प्रभावित करनेवाला सम्मोहन स्पष्टतः चमत्कारी भाषा के बिना असम्भव होता है। इसलिए ऐसे प्रस्तावों, योजनाओं, विज्ञापनों का अनुवाद करते हुए शब्दानुवाद के बजाय उनके भावार्थ, उनके मर्म पर सावधान रहना होता है; लक्षित भोक्ताओं की संवेदना का पल-प्रतिपल ध्यान रखना होता है। इस क्रिया में आवश्यक नहीं कि स्रोत-भाषा के पदों के समानार्थी पद सहजता से लक्ष्य-भाषा में मिल ही जाएँ। इसके अनुवादकों को प्रचलित कोशों के अलावा सम्बद्ध उपभोक्ता समाज के आहार-व्यवहार में प्रचलित भाषिक प्रयुक्तियों और अपने विवेक का भी सहारा लेना पड़ता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">अनुवाद-कर्म के क्षेत्र में बैंकिंग साहित्य का अनुवाद भी एक महत्त्वपूर्ण कार्य है। उदारीकरण के दौर में आज सभी सरकारी, गैरसरकारी, निजी क्षेत्र के देशी-विदेशी बैंकों में प्रतिस्पर्धा का वातावरण चरम पर है। सभी बैंक अपनी योजनाओं, प्रस्तावों एवं उत्तम ग्राहक सेवाओं के असरकारी विज्ञापन से ग्राहकों को आकर्षित करने में लगे हैं। भारतीय ग्राहकों को लुभाने के लिए जाहिर है कि हिन्दी एवं अन्य भारतीय भाषाओं में उनकी विज्ञप्तियाँ प्रभावी होंगी। लिहाजा जिन निजी क्षेत्र के बैंकों पर भारत सरकार की राजभाषा-नीति लागू नहीं होती, वे भी अपने विज्ञापन, साइन-बोर्ड एवं अन्य सूचनात्मक प्रपत्र हिन्दी में बनवाने लगे हैं। हिन्दी में किए जानेवाले काम-काज के लिए अपने कर्मियों को प्रशिक्षण एवं कार्यशाला आयोजित करने लगे हैं। ग्राहक-सेवा के अन्तर्गत पूछताछ-केन्द्र से दूरभाष पर हिन्दी एवं संगत भारतीय भाषाओं में जानकारी दी जाने लगी है। एटीएम और कम्प्यूटर में हिन्दी भाषा के प्रयोग का विकल्प दिया जाने लगा है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">अनुवादकों के सामने इन सभी उपक्रमों में बैंकिंग-साहित्य के अनुवाद की चुनौतियाँ आती हैं। इस कार्य में स्रोत-लक्ष्य-भाषा पर अधिकार के अलावा अनुवादकों से अपेक्षा की जाती है कि उन्हें बैंकिंग-साहित्य में प्रयुक्त शब्दों एवं वाक्यों के विशेष सन्दर्भ का विधिवत ज्ञान हो, ताकि उनके द्वारा अनूदित पाठ ग्राहकों को सम्यक जानकारी दे। बैंकिंग-व्यवस्था में कई विभाग होते हैं--सामान्य शाखा, लोक-लेखा विभाग, लोक-ऋण विभाग, जमा खाता विभाग, ग्रामीण योजना एवं ऋण विभाग, औद्योगिक ऋण विभाग, कृषि ऋण विभाग, प्रतिभूति विभाग, रोकड़ विभाग, व्यय एवं बजट नियन्त्रण विभाग, विनिमय नियन्त्रण विभाग, बैंकिंग संचालन एवं विकास विभाग, विज्ञापन विभाग, नॉन-बैंकिंग कम्पनी विभाग, साख (क्रेडिट) योजना एकांश, आर्थिक विश्लेषण एवं नीति विभाग, सांख्यिकी विश्लेषण एवं संगणक सेवा विभाग, विधि विभाग, निरीक्षण विभाग, प्रशासन एवं कार्मिक विभाग, प्रबन्धन सेवा विभाग, केन्द्रीय अभिलेख-प्रलेख केन्द्र, अन्तर्राष्ट्रीय बैंकिंग एवं निवेश विभाग, प्रशिक्षण विभाग...। इन सभी विभागों द्वारा अनेक विषयों से सम्बन्धित परिपत्र जारी होते हैं। इसलिए विषयानुकूल सन्दर्भों के अनुसार बैंकिंग-साहित्य में भिन्नता होना स्वभाविक है। अनुवादक इन विषयों और सन्दर्भों से भली-भाँति परिचित नहीं होंगे तो अनुवाद के दौरान पाठ के साथ न्याय नहीं होगा। इसके साथ-साथ अनूदित पाठ का भाषिक स्वरूप सम्बद्ध विषय के अनुसार और सही अर्थ-ध्वनि के साथ होना चाहिए। कई बार सम्प्रेषणीय अभिव्यक्ति के बावजूद विषय की सही जानकारी देने में चूक हो जाती है, इसीलिए बैंकिंग साहित्य के अनुवादकों को विषय-सन्दर्भ पर विशेष सावधानी रखनी होती है। इस क्षेत्र के अनुवादकों को कई बार सामान्य शब्दकोश यथेष्ट सहयोग नहीं देता, उन्हें सन्दर्भ के अनुसार सुनिश्चित पदबन्धों का प्रयोग करना पड़ता, मूल पाठ के मर्म को आत्मसात करते हुए समतुल्य शब्द ढूँढना पड़ता है। विषय के अपर्याप्त ज्ञान से अनर्थ की सम्भावना सदैव बनी रहती है। बैंकिंग-सेवा की पारिभाषिक शब्दावली का उपयोग इसमें उपयोगी होता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">पर्यटन-साहित्य में भी अनुवाद-कर्म की विशेष भूमिका होती है। वैश्विक पर्यटन सेवा के विस्तार से इस क्षेत्र में अनन्त सम्भावनाओं एवं प्रयोजनों की दिशाएँ स्पष्ट हुई हैं। पर्यटन साहित्य मूलतः सूचना-प्रधान होता है। इस क्षेत्र के पाठ अक्सर समाजशास्त्रीय प्रकृति के होते हैं, जिसका गहन सम्बन्ध मानविकी एवं सामाजिक विज्ञान से होता है। अन्य पाठ की तरह इस पाठ के अनुवाद में भी लक्ष्य-भाषा के अभिप्राय का सही-सही सम्प्रेषण अनिवार्य होता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">इस पाठ में उपलब्ध सूचनाएँ अक्सर संस्कृति और इतिहास का वाहक भी होती हैं। ऐसे पाठ का अनुवाद करते हुए तथ्यों के प्रति सजगता और राष्ट्रीय अस्मिता, इतिहास एवं संस्कृति की रक्षा का दायित्व अनुवादक के कन्धों पर होता है। इस तरह पर्यटन-साहित्य का अनुवादक लक्ष्य-भाषा की संस्कृति में अभिव्यक्त पाठ में स्रोत-भाषा की तथ्य-रक्षा करते हुए स्थानीय संस्कृति और पारम्परिक रीति-रिवाजों के मर्म की सुरक्षा भी करता है। </span><br /><span style="font-family: Yatra One;">पर्यटन सम्बन्धी पाठ मुख्यतः सूचना-प्रधान होता है, जिसके निर्माण के समय राष्ट्रीय, प्रान्तीय, क्षेत्रीय एवं स्थानीय सन्दर्भों के समावेश और भिन्न-भिन्न संस्कार-बोध के जिज्ञासुओं की रुचि एवं योग्यताओं का ध्यान रखा जाता है। सांस्कृतिक सन्दर्भों एवं धार्मिक आस्थाओं के साथ-साथ इस पाठ में राष्ट्रीय भावनाएँ भी निबद्ध होती हैं। ये पाठ उपादेय सूचनाओं के साथ-साथ कई उपयोगी एवं प्रासंगिक सन्दर्भों से भरे होते हैं। ये सूचनाएँ बेशक कला के तात्कालिक सन्दर्भ और उपयोग के हों, किन्तु स्थानीयता की गहन समझ इसके अनुवादक को अनिवार्यतः होनी चाहिए। सन्दर्भ, स्थिति और स्थान को ध्यान में रखे बिना अनुवाद भ्रामक और अनर्थकारी होगा। जनसंचार के मुद्रित, श्रव्य, दृश्य-श्रव्य एवं अन्य इलेक्ट्राॅनिक माध्यमों से इसके सूचना-साहित्य विज्ञापित होते रहते हैं। इसमें चित्रों, आरेखों, आँकड़ों की बहुलता होती है। ऐसे प्रसंगों में इसकी शब्दावली तथा सन्देश की रूपरेखा पर सावधान रहना पड़ता है। इस क्रम में अनुवादकों को आंकड़ों के महत्त्व दर्शानेवाली शब्दावली का उपयोग करना पड़ता है। </span><br /></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">पर्यटन एक प्रकार की वाणिज्यिक और आर्थिक गतिविधि है। स्वाभावतः इसमें बाजार, उपभोक्ता-सन्दर्भ, अर्थ-शास्त्र, बैंक एवं अन्य वित्तीय सन्दर्भ, पारिस्थितिकी, भू-विज्ञान, यातायात, परिवहन, मौसम, पर्यावरण, प्रदूषण, जैविकी...से सम्बद्ध प्रसंग बार-बार आएँगे। इन प्रसंगों में प्रयुक्त शब्दों के सही पर्याय की खोज श्रम-साध्य होती है, किन्तु इस गुरुतर कार्य को ईमानदारी से निभाने की अपेक्षा एक नैष्ठिक अनुवादक से की जाती है। </span><span style="font-family: Gotu;"><br /></span><h3><span style="font-family: Gotu;">निष्कर्ष</span></h3></div><div style="text-align: justify;"><span style="font-family: Yatra One;">शैक्षिक जगत में ‘अनुवाद अध्ययन’ जैसी ज्ञान-शाखा का विकास वस्तुतः वैज्ञानिक युग में विकसित मनुष्य की चिन्तन-पद्धति का परिणाम है। जें-ज्यों मानवीय चेतना विकसित होती गई, अनुवाद-क्षेत्र का कोटि-विस्तार होता गया। साहित्यिक क्षेत्र में नई-नई विधाओं का विस्तार हुआ। जीवन और शासन-व्यवस्था के संचालन में प्रयुक्तियों के ऐसे प्रतिमान विकसित हुए कि विधात्मक सीमाएँ तोड़कर रचनाएँ सामाजिक जीवन में भी वैचारिक हलचल पैदा करने लगीं। सैद्धान्तिक एवं व्यावहारिक पक्ष के नए-नए सूत्र विकसित हुए। जनसामान्य की दिनचर्या से सम्बद्ध सभी क्षेत्र--धर्म, दर्शन, कला, संस्कृति, इतिहास, भूगोल, समाज विज्ञान, चिकित्सा, प्रौद्योगिकी, प्रशासन, व्यापार, न्याय, पठन-पाठन...से जुड़े कथेतर गद्य के अनुवाद पर विचार शुरू हुआ। नागरिक जीवन के लिए अत्यन्त उपादेय इन पाठों में निबन्ध, समालोचना, संस्मरण, यात्रा-वृत्तान्त, रेखाचित्र, जीवनी, आत्मकथा, रिपोर्ताज, पत्र लेखन, डायरी, साक्षात्कार...जैसी प्रमुख कथेतर शैलियाँ भी हैं। ऐसे पाठ का अनुवाद केवल भाषा-ज्ञान से सम्भव नहीं होता; पाठ के विषय, प्रयोजन, उद्देश्य, लक्षित पाठक के ज्ञान-स्तर...जैसे कई प्रसंगों का ध्यान रखना अनिवार्य होता है। प्रयोजनमूलक भाषिक युक्तियों में भी अनुवाद के विविध प्रकार एवं प्रविधि का समावेश रहता है, इसलिए इन सभी प्रसंगों पर अनुवादकों की अतिरिक्त सावधानी अनिवार्य होती है। विषयानुकूल भाषा और सन्दर्भ-ज्ञान की दक्षता हासिल कर अनुवाद-क्षेत्र में उतरना एक नैष्ठिक अनुवादक का मूल विवेक होना चाहिए। </span><br /></div></div></div></div>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-5948480070889886002021-01-08T14:53:00.002+05:302021-01-23T18:56:01.206+05:30शर्मनाक समय और दर्दनाक सामाजिक जीवनचर्या की कविता (धूमिल की कविता 'राजकमल चौधरी के लिए')<p> <!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></p><p style="text-align: left;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</p><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">राजकमल चौधरी की स्मृति
में बेशुमार शोक-सभाएँ आयोजित हुईं</span>, <span lang="HI">कविताएँ एवं संस्मरणात्मक
लेख लिखे गए</span>, <span lang="HI">पत्रिकाओं के विशेषांक छपे। प्रेमचन्द के अलावा
किसी भी भारतीय रचनाकार पर सम्भवतः इतने विशेषांक प्रकाशित नहीं हुए। इनमें से अधिकांश
संस्मरणात्मक लेखों में छवि-ध्वंस की दानवीय चेष्टा प्रबल दिखती है</span>; <span lang="HI">उनकी रचनाओं की मूल्यगत समालोचना गिने-चुने आलेखों में ही हुई। किसी सामान्य
बातचीत में हिन्दी के चर्चित कवि पंकज सिंह ने एक बार उल्लेख किया कि राजकमल चौधरी
अकविता के दौर के ऐसे आलोक-पुंज थे</span>, <span lang="HI">जिनकी आभा में उस दौर के
बहुत सारे रचनाकार दिखाई देते थे</span>, <span lang="HI">उनके आकस्मिक निधन के बाद</span>,
<span lang="HI">उस आभा में दिखने वाले रचनाकार अलक्षित होने लगे</span>; <span lang="HI">तो </span>‘<span lang="HI">खिसियानी बिल्ली</span>, <span lang="HI">खम्भा नोचने</span><span>’</span> <span lang="HI">पर उतर आए</span>,
<span lang="HI">राजकमल चौधरी पर प्रतिकूल टिप्पणियाँ चस्पाँ करने लगे। पंकज सिंह की
इस धारणा की शतशः पुष्टि उसी दौर के विशिष्ट कवि धूमिल की विलक्षण कविता </span>‘<span lang="HI">राजकमल चौधरी के लिए</span><span>’</span> <span lang="HI">से होती है।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल जब समय और समाज
के प्रति ईमानदार रचनाकार राजकमल चौधरी की रचनात्मक स्मृतियों के समस्त तिनकों को सहलाते
हुए यह कविता लिख रहे थे</span>; <span lang="HI">असल में वे कोई कविता नहीं लिख रहे
थे</span>, <span lang="HI">अपने समय के समाज</span>, <span lang="HI">मूल्य और मानवता
के लिए आर्तनाद कर रहे थे</span>; <span lang="HI">उस दौर के बौद्धिक दायित्व एवं रचनात्मक
सरोकार से परांग्मुख क्षुद्रों को उग्रता से फटकार रहे थे। संस्मरणात्मक उद्घोषकों</span>,
<span lang="HI">शृंखलाबद्ध शोक-सभा आयोजित कर कुतूहल फैलानेवाले साहित्यिकों की छुद्रताओं
से वे वस्तुतः खिन्न हो उठे थे। उन शोक-सभाओं में उपस्थित होना उन्हें कष्टकर लगता
था</span>, <span lang="HI">क्योंकि उन आयोजकों की नीयत में उन्हें राजकमल की कविताई
को ध्वस्त कर उनके रूपकों से राजकमल को कलंकित करने की चेष्टा प्रबल दिख रही थी।...मेरे
दोस्त चायघरों में/अगली शोकसभा का कार्यक्रम तैयार कर रहे हैं/मगर मैं उन में शरीक
नहीं होना चाहता/मैं कविताओं में उनका पीछा करना चाहता हूँ/इसके पहले कि वे उसे किसी
संख्या में/या व्याकरण की किसी अपाहिज धारणा में बदल दें/मैं उन तमाम चुनौतियों के
लिए/खुद को तैयार करना चाहता हूँ/जिनका सामना करने के लिए छत्तीस साल तक/वह आदमी अन्धी
गलियों में/नफरत का दरवाजा खटखटाकर/कैंचियों की दलाली करता रहा...</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">ध्यातव्य है कि धूमिल
की कविताओं में भाषा एवं शब्दों की प्रयुक्ति अनेक व्यंजनाओं से भरी रहती है। यहाँ
लोकजीवन के एक प्रसंग का उल्लेख तर्कपूर्ण होगा कि पैर में चुभे काँटे</span>, <span lang="HI">काँटे से ही निकाले जाते हैं। उसी तरह धूमिल काँटे से काँटा निकाल रहे थे</span>,
<span lang="HI">अर्थात् जनसमूह की शब्दावली में उन्हीं की वस्तुस्थिति सम्प्रेषित कर
रहे थे</span>; <span lang="HI">उन्हें शासकीय षड्यन्त्रों से सावधान कर आमूल परिवर्तन
के लिए तैयार करना चाह रहे थे। जैसे राजकमल चौधरी करते आ रहे थे। क्योंकि दोनों की
गहन संवेदना सदैव सामान्य जन के पक्ष में थी। वे भारतीय स्वाधीनता के जश्न में मटियामेट
हो रही जनाकांक्षा को गौर से देख रहे थे</span>; <span lang="HI">सत्ता के तिकड़मियों
द्वारा बेरहमी से कुचले जा रहे जनसामान्य के अस्तित्व और देश की अस्मिता को देख रहे
थे। आजाद भारत के शासकीय आचरण में नागरिक-जीवन की दुरवस्था अपने शरीर में भोगते हुए
राजकमल चौधरी ने लिखा कि </span>‘<span lang="HI">मेरे देश और मेरे
मनुष्य का भविष्य निर्धारित करने के लिए अतीत/निर्धारित करने के लिए/मैं इतिहास-पुस्तक
की तरह खुला पड़ा हुआ हूँ/लेकिन मेरा देश मेरा पेट मेरा ब्लाडर मेरी अँतड़ियाँ खुलने
से पहले/सर्जनों को यह जान लेना होगा/हर जगह नहीं है जल अथवा रक्त अथवा माँस/अथवा मिट्टी/केवल
हवा कीड़े जख्म और गन्दे पनाले हैं अधिक स्थानों पर इस देश में/...अब राख ही राख बच
गया है पीला मवाद...।</span><span>’</span> <span lang="HI">वे यह भी देख रहे
थे कि </span>‘<span lang="HI">लोक-सभा में अन्न-मन्त्री कहते हैं/बसते
हैं कोई पाँच अरब चूहे/इस देश में.../आदमी खुद बिके अथवा बेच ही डाले अपनी स्त्री अपनी
आँखें अपना देश/मगर भीड़ अब खाने के लिए गेहूँ/और सो जाने के लिए किसी भी गन्दे बिस्तरे
के सिवा कोई बात/नहीं कहती है...।</span><span>’</span> <span lang="HI">लोकतन्त्र उन्हें अत्यधिक अनुराग था। मगर लोकतन्त्र की उनकी परिभाषा मनुष्य
को मजबूर नहीं करती थी। भारत के उपलब्ध लोकतन्त्र में उन्हें मदारी का करतब दिख रहा
था</span>, <span lang="HI">इसीलिए उन्होंने कहा कि </span>‘<span lang="HI">आदमी को तोड़ती नहीं हैं लोकतान्त्रिक पद्धतियाँ/केवल पेट के बल/उसे झुका देती
हैं धीरे-धीरे अपाहिज/धीरे-धीरे नपुंसक बना लेने के लिए उसे शिष्ट राजभक्त देशप्रेमी
नागरिक/बना लेती हैं/आदमी को इस लोकतन्त्री संसार से अलग हो जाना चाहिए/...मसानों में/अधजली
लाशें नोचकर/खाते रहना श्रेयस्कर है जीवित पड़ोसियों को खा जाने से/हम लोगों को अब शामिल
नहीं रहना है/इस धरती से आदमी को हमेशा के लिए खत्म कर देने की/साजिश में...(मुक्ति
प्रसंग/राजकमल चौधरी)।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">अपने देश और पेट का
ब्लाडर खोलने से पहले चिकित्सकों को दी गई इस चेतावनी (कि हर जगह नहीं है हवा और पानी</span>;
<span lang="HI">अधिक स्थानों पर इस देश में केवल कीड़े</span>, <span lang="HI">जख्म</span>,
<span lang="HI">गन्दे पनाले</span>, <span lang="HI">मवाद और रक्तमिश्रित पेशाब ही हैं)
से शासी-निकाय को सोचने की सदीच्छा बेशक नहीं हुई</span>, <span lang="HI">इस त्रासद
अमंगल के इशारे से बौद्धिक समुदाय को तो कम से कम सचेत हो जाना चाहिए था</span>; <span lang="HI">पर धूमिल जैसे कुछ गिनती के लोगों के अलावा कोई इस त्रासदी को भाँप नहीं सके।
इस पूरे प्रसंग पर विवेकशील दृष्टि डालने के बजाय अधिकांश लोग उनके चित्रण में जुगुप्सा
और अश्लीलता ढूँढने लगे</span>; <span lang="HI">चारित्रिक लांछण चिपकाने लगे। जबकि शब्द
कोई अश्लील नहीं होता</span>, <span lang="HI">अश्लीलता मनुष्य के सोच में होती है। चिकित्सा-शास्त्र
में जो शब्द किसी अंग अथवा क्रिया की संज्ञा है</span>, <span lang="HI">वही शब्द साहित्य
में आकर अश्लील कैसे हो जाता है</span>? <span lang="HI">राजकमल चौधरी या कि धूमिल को
ऐसे पुलिसिया विचार के लोगों से परहेज था। वे अपनी रचनाओं में रूपक बनाने</span>, <span lang="HI">प्रतीक रचने और व्यंजना पिरोने में सृजनात्मक रूप से लक्ष्य-केन्द्रित रहते
थे। वस्तुतः वे जीवन-क्रियाओं में पूरी तरह अश्लील हो गए समाज की अश्लीलता से निरपेक्ष
रहने की क्रिया को अश्लील मानते थे। क्योंकि उस दौर की शासकीय बेईमानी एवं राजकीय प्रपंच
में नागरिक संवेदना इतनी भोथरी हो चुकी थी कि गहरे खरोंच के बिना जागृति असम्भव थी।
यही खरोंच पैदा करने के लिए ये दोनों कवि या इन जैसे अन्य कवि भी</span>, <span lang="HI">ऐसे उद्वेलन भरे शब्दों का इस्तेमाल करते थे। ये प्रयुक्तियाँ साहित्य में
अश्लीलता फैलाने के लिए नहीं</span>, <span lang="HI">संवेदनाओं को कुरेदने के लिए होती
थीं।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">भारत देश की दो दशकों
की आजादी के शासकीय आचरण एवं नागरिक जीवन-पद्धति में चूँकि धूमिल भी ये स्थितियाँ देख
रहे थे</span>, <span lang="HI">इसीलिए उन्हें ऐसे समझदार एवं मानवीय घोषणाओं</span>,
<span lang="HI">मान्यताओं</span>, <span lang="HI">वैचारिकताओं वाले राजकमल चौधरी के मानवीय
सरोकार से प्यार था। वे राजकमल की कविताओं मे दर्ज रूपकों की वस्तुनिष्ठता पर विचारक
की तरह चिन्तन करते थे</span>; <span lang="HI">शोक-सभा के समकालीन आयोजकों की तरह उनकी
कवतिाओं के रूपकों का आरोपण उनके चरित्र में नहीं करते थे। वे इस धरती से आदमी को हमेशा
के लिए खत्म कर देने की साजिश में शामिल नहीं होना चाहते थे। उनकी दृष्टि में भारत
या दुनिया के पाँच अरब (उल्लेखनीय है कि मुक्तिप्रसंग शीर्षक यह कविता राजकमल चौधरी
ने सन् </span>1966<span lang="HI"> में लिखी</span>, <span lang="HI">और उस समय भारत की
आबादी </span>50.96<span lang="HI"> करोड़ और दुनिया की आबादी </span>339.39<span lang="HI"> करोड़ थी) नागरिक</span>, <span lang="HI">निस्सहाय नागरिक थे</span>, <span lang="HI">पाँच अरब चूहे नहीं।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल को अपने अग्रज
कवि राजकमल चौधरी की इस धारणा से अनुराग था कि वे अपने जीवन को भी दुनिया के हर नागरिक
के साथ जी रहे थे</span>, <span lang="HI">वे अपनी शारीरिक व्याधि को भी देश और दुनिया
की व्याधि के साथ भोग रहे थे। उन्हें इस बात से सुख मिलता था कि उनके अग्रज कवि अपने
ब्लाडर के आॅपरेशन से पूर्व भी अपनी पीड़ा किनारे कर</span>, <span lang="HI">देश और दुनिया
की पीड़ा से परेशान थे। धूमिल अपने पूरे जीवन और अपनी पूरी कविताई में इसी तरह देश और
दुनिया की व्याधियों से परेशान रहे। उन्हीं परेशानियों में उन्हें राजकमल चौधरी की
चिन्ता</span>, <span lang="HI">चिन्तन और भाषा मुनासिब लग रही थी। प्रसिद्ध समालोचक
नामवर सिंह ने धूमिल को </span>‘<span lang="HI">गँवई अनुभव और किसानी
संस्कार</span><span>’</span> <span lang="HI">का सच्चा कवि सही
ही माना। यकीनन ग्राम्य-परिवेश के भदेस आचरणों में प्रयुक्त शब्दों</span>, <span lang="HI">मुहावरों</span>, <span lang="HI">कहावतों के सहयोग से उन्हें अपनी कविताओं में
सहज सम्प्रेषण की नई दुनिया रचने की सुविधा मिलती थी। लोक-जीवन एवं ग्रामीण संस्कृति
से रचे गए रूपक उनकी कविता के कथ्य को इतना तीक्ष्ण और उर्वर बना देता था कि कविता
सामान्य जन की चेतना को उद्बुद्ध कर देती थी। शिष्टोक्ति के प्रचलित प्रतिमानों से
रची गई कविता से उन्हें कोई विरोध नहीं था</span>, <span lang="HI">किन्तु जिस गुंजलक
धूर्तता से उस दौर की व्यवस्था संचालित हो रही थी</span>, <span lang="HI">उसमें भद्राचरण
के किसी रूपक का सही अर्थान्वेष असम्भव था</span>, <span lang="HI">शास्त्रीय कौशल से
रची गई पंक्तियों में शासकीय चतुराई के नीचे अर्थ-ध्वनि दब जाती थी। वे आश्वस्त हो
चुके थे कि </span>‘<span lang="HI">अब वहाँ कोई अर्थ खोजना व्यर्थ है/पेशेवर
भाषा के तस्कर-संकेतों/और बैलमुत्ती इबारतों में/अर्थ खोजना व्यर्थ है।</span><span>’</span>
‘<span lang="HI">कविता</span><span>’</span> <span lang="HI">शीर्षक उनकी कविता
में भाषा की विवशता</span>, <span lang="HI">सभ्यता एवं संस्कृति से </span>‘<span lang="HI">प्रभुओं</span><span>’</span> <span lang="HI">की परांग्मुखता
और समाज-व्यवस्था का पाखण्ड भली-भाँति उजागर है। व्यवस्था के पूरे भाषा-विधान में ऐसा
सम्मोहक जादू मिलाया जा चुका था कि हितैषी और हत्यारे का भेद मिट चुका था। यहीं पर
तनिक ठहरकर धूमिल की उस चिन्ता पर विचार कर लेना श्रेयस्कर होगा कि वे राजकमल केन्द्रित
शोक-सभा के आयोजकों से क्यों खिन्न थे!</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">क्योंकि उन्हें उन आयोजकों
के आयास में पेशेवर भाषा के नए संकेतक रचे जा चुके थे। अब सामान्य ज्ञान-बोध से जीवन-यापन
करनेवाले किसान-श्रमिक उन शातिर शिकारियों की चतुर भाषा की अर्थ-व्यंजकता कैसे समझे</span>?
<span lang="HI">उन्हें जनपदीय शब्दावली की जरूरत इसीलिए हुई। </span>‘<span lang="HI">बैलमुत्ती इबारत</span><span>’</span> <span lang="HI">पद सुनकर भदेस प्रयुक्ति
का बोध बेशक हो</span>, <span lang="HI">पर इस रूपक का सन्दर्भ एक दुर्निवार विमर्श की
अर्थ-व्यंजकता प्रस्तुत करता है। इस इबारत का अर्थ-सन्दर्भ व्याख्येय है। अपने मालिक
के हितार्थ बोझ ढोता बैल उत्सर्जन की विवशता में भी खड़े होकर पेशाब करने की मोहलत नहीं
पाता</span>; <span lang="HI">चलते हुए पेशाब करते हुए</span>, <span lang="HI">धरती की
धूल पर जैसी आरी-तिरछी अर्थहीन लकीर बनाता है</span>, <span lang="HI">उसमें कोई अर्थ-संकेत
नहीं होता</span>, <span lang="HI">उसके मालिक उसमें मनोनुकूल अर्थ-सन्दर्भ डालते हैं</span>,
<span lang="HI">जबकि दो पल बाद वह इबारत ही गायब हो जाती है। इस बैलमुत्ती इबारत की
अर्थ-ध्वनियाँ जिस गहनता से जनसामान्य तक सम्प्रेषित हो सकती थी</span>, <span lang="HI">दूसरा कोई भी रूपक ऐसा कर पाने में अक्षम था। वे अपने समकालीनों द्वारा आयोजित
शोक-सभाओं में इसलिए शरीक नहीं होना चाहते थे</span>, <span lang="HI">कविताओं में इसलिए
उनका पीछा करना चाहते थे</span>, <span lang="HI">कि उन्होंने नागर बौद्धिक आचरणों के
छद्म की शिनाख्त कर ली थी</span>, <span lang="HI">जैसा राजकमल ने भी कर ली थी। व्याख्येय
है कि धूमिल या कि राजकमल को केवल उस दौर के राजनीतिक षड्यन्त्र एवं शासकीय विधान से
ही चिढ़ नहीं थी</span>, <span lang="HI">उस दौर के बौद्धिकों के छद्म भी उन्हें अत्यधिक
परेशान करते थे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">राजनीतिज्ञों की धूर्तता
से तो कमोबेश जनसामान्य भी सावधान हो गए थे</span>; <span lang="HI">किन्तु जिन उपदेशकों</span>,
<span lang="HI">निदेशकों को जनसमूह अपना पथ-प्रदर्शक मानता था</span>, <span lang="HI">उसके फरेबी आचरण की पहचान थोड़ी जटिल थी</span>, <span lang="HI">राजकमल और धूमिल
ने उनकी जातिमूलक पहचान कर ली थी</span>, <span lang="HI">और अपनी कविताओं में उन्हें
सरेआम वे नंगा करने लगे थे। अब आत्मरक्षा के निमित्त बौद्धिक-जन आनन-फानन राजकमल को
अश्लील घोषित करने का फरेब न रचते</span>, <span lang="HI">तो उनकी अश्लीलता स्थापित
हो जाती! वे चाहते थे कि राजकमल चौधरी को न पढ़ा जाए! वे मृत राजकमल को वाकई मार देने
की तरकीब रच रहे थे। वे आश्वस्त थे कि ऐसा वे कर सकेंगे</span>; <span lang="HI">पर उनके
इस फरेब की पहचान धूमिल ने कर ली। इसीलिए वे कविताओं में राजकमल का पीछा करते हुए उन
फरेबियों को भयभीत रख रहे थे</span>, <span lang="HI">उन्हें बताना चाह रहे थे कि राजकमल
कोई निर्वंश कवि नहीं था! बल्कि धूमिल उन बौद्धिकों के कलुष में अपना भी भविष्य देख
रहे थे</span>; <span lang="HI">उन चुनौतियों के लिए खुद को भी तैयार कर रहे थे</span>,
<span lang="HI">जिनका सामना राजकमल ने अन्धी गलियों में नफरत का दरवाजा खटखटाकर जीवन
भर किया...।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">उल्लेखनीय है कि भाषा</span>,
<span lang="HI">भारतीय लोकतान्त्रिाक शासन-व्यवस्था के प्रारम्भिक दौर में ही बड़ी चिन्ता
का विषय बन गया था। </span>‘<span lang="HI">भाषा</span><span>’</span>
<span lang="HI">उस दौर के क्रूर कठघरे में खड़ी थी</span>, <span lang="HI">जिसकी ध्वनि
सचेत मनुष्य की </span>‘<span lang="HI">जुबान</span><span>’</span> <span lang="HI">तक जाती थी। कोई भी चेतन मनुष्य अपने असन्तोष पर भाषा में ही सवाल कर सकता
है। सत्ता (शास्ता) सवाल सुनना पसन्द नहीं करती</span>, <span lang="HI">उसे प्राश्निक
नहीं</span>, <span lang="HI">आदेशपालक (शासित) की आवश्यकता थी। इसलिए उस दौर की जनता
को भाषाविहीन बनाना</span>, <span lang="HI">अर्थात् उनकी जीभ काट लेना जरूरी था। भारतीय
सोच-विचार में </span>‘<span lang="HI">जीभ काटना</span><span>’</span>,
‘<span lang="HI">भाषा बदलना</span><span>’</span> <span lang="HI">और </span>‘<span lang="HI">भाषा छीनना</span><span>’</span> <span lang="HI">जैसे पदों का उपयोग
व्यंजना में होता है। धूमिल जब लोगों से भूख और भाषा के बीच की दूरी तय करने की सिफारिश
कर रहे थे</span>, <span lang="HI">उसमें भाषा की इसी व्यंजना का चरम अर्थ शामिल था।
मनुष्य की जीभ काटने की क्रिया भूख की छुरी से हो रही थी। विद्यमान परिस्थितियों में
कवि को मालूम हो चुका था </span>‘<span lang="HI">कि शब्दों के पीछे/कितने
चेहरे नंगे हो चुके हैं/और हत्या अब लोगों की रुचि नहीं/आदत बन चुकी है/वह किसी गँवार
आदमी की ऊब से/पैदा हुई थी और/एक पढ़े-लिखे आदमी के साथ/शहर में चली गई...।</span><span>’</span>
<span lang="HI">जी हाँ</span>, <span lang="HI">शब्द का भी अपना नेपथ्य होता है। उस नेपथ्य
में नग्न हुए चेहरों की वास्तविकता तनिक ठहरकर ही देखी जा सकती है।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">गौरतलब है कि किसी का
गला रेत देना ही हत्या नहीं होती</span>, <span lang="HI">मनुष्य के जीवन से सहजता छीन
लेना भी हत्या ही होती है। सभ्यता-विकास के दौर में आदिमानव जिजीविषा-पूर्ति के लिए
जंगली पशुओं की हत्या करते थे। आधुनिक समय में वर्चस्व-निर्माण की प्रक्रिया में हत्या
का यह आचरण गँवारों की रुचि नहीं</span>, <span lang="HI">सभ्य-सुशिक्षित कहलानेवालों
की आदत बन गई। लिप्सा-पूर्ति का हर आचरण उनकी आदतों में समाविष्ट हो गया। </span>‘<span lang="HI">यत्रनार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता</span><span>’</span> <span lang="HI">का मन्त्र जपनेवाला या </span>‘<span lang="HI">कुँआरी कन्याओं को
देवी</span><span>’</span> <span lang="HI">माननेवाला या स्त्रिायों से प्यार करनेवाला
समाज इतना नृशंस हुआ कि स्त्री को धर्मशाला बना डाला। स्त्री उसकी दृष्टि में कोई मानवीय
इकाई नहीं</span>, <span lang="HI">कुछ पल रुककर विश्राम करनेवाली धर्मशाला बन गई--</span>‘<span lang="HI">एक सम्पूर्ण स्त्री होने के पहले ही/गर्भाधान कि क्रिया से गुजरते हुए/उसने
जाना कि प्यार/घनी आबादी वाली बस्तियों में/मकान की तलाश है/लगातार बारिश में भीगते
हुए/उसने जाना कि हर लड़की/तीसरे गर्भपात के बाद/धर्मशाला हो जाती है और कविता/हर तीसरे
पाठ के बाद।</span><span>’</span> <span lang="HI">ऐसी परिस्थिति में
जीवन-व्यवहार के अनगढ़ प्रसंग ही काव्य-कथ्य को जन-चेतना में पहुँचा सकते थे। इसलिए
उन्होंने खीज भरी घोषणा की कि </span>‘...<span lang="HI">हो सके तो बगल
के गुजरते हुए आदमी से कहो/लो</span>, <span lang="HI">यह रहा तुम्हारा चेहरा/यह जुलूस
के पीछे गिर पड़ा था...।</span><span>’</span> <span lang="HI">यह घोषणा उन परिस्थितियों
और परिस्थितियों से बेफिक्र इन्सानों की विडम्बना पर है जिसमें मनुष्य की पहचान (चेहरा)
तक किसी वस्तु में परिवर्तित हो गई थी</span>, <span lang="HI">गमछा या रुमाल की तरह</span>,
<span lang="HI">जो किसी भी जुलूस में चलते समय गिर जाता था</span>, <span lang="HI">और</span>,
<span lang="HI">मनुष्य को इल्म तक नहीं हो पाता था कि उसकी पहचान किसी जुलूस में उत्सर्जित
हो गई। </span>‘<span lang="HI">वह बहुत पहले की बात है/जब कहीं किसी निर्जन
में/आदिम पशुता चीखती थी और/सारा नगर चैंक पड़ता था/मगर अब/अब उसे मालूम है कि कविता/घेराव
में/किसी बौखलाए हुए आदमी का/संक्षिप्त एकालाप है...।</span><span>’</span>
<span lang="HI">यह कवि के आत्मबोध से उपजी पीड़ा है</span>, <span lang="HI">जिसमें वे
कविता जैसे ताकतवर औजार को भी अशक्य होता देख रहे थे। आदिम पशुता की चीख सुनकर पूरे
नगर के चैंक पड़ने की सभ्यता जिस लोकतान्त्रिक व्यवस्था ने जड़ से मिटा दी</span>, <span lang="HI">उस व्यवस्था पर यह धूमिल की क्रोधाग्नि है। ऐसे ही समय में कविता के लिए बासी
नहीं</span>, <span lang="HI">किसी ताजा और खरोंचदार भाषा का प्रयोजन था</span>, <span lang="HI">जिसका आविष्कार राजकमल चौधरी कर चुके थे और धूमिल कर रहे थे</span>; <span lang="HI">इसी कारण वे राजकमल चौधरी का पीछा उनकी कविताओं में करना चाहते थे। </span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">जिस देश में मनुष्य
की भूख </span>‘<span lang="HI">प्रदर्शन</span><span>’</span>
<span lang="HI">से शुरू होकर </span>‘<span lang="HI">दर्शन</span><span>’</span>
<span lang="HI">बन जाए</span>; <span lang="HI">जहाँ सबूत के बिना सच को बचा पाना मुश्किल
हो जाए</span>; <span lang="HI">और दाना-पानी के देवतागण घोषणा करें कि इस स्वाधीन भारत
में लोकतान्त्रिाक सरकार है</span>; <span lang="HI">उसी देश का एक गाँव </span>‘<span lang="HI">खेवली</span><span>’</span> <span lang="HI">धूमिल का गाँव है</span>;
<span lang="HI">जो हर भारतीय गाँव का प्रतीक है। धूमिल ने स्वाधीन भारत के इस गाँव को
कुछ ऐसा देखा कि वहाँ </span>‘...<span lang="HI">न जंगल है न जनतन्त्र/भाषा
और गूंगेपन के बीच कोई/दूरी नहीं है/एक ठण्डी और गाँठदार अँगुली माथा टटोलती है/सोच
में डूबे हुए चेहरों और/वहाँ दरकी हुई जमीन में/कोई फर्क नहीं है/...वहाँ कोई सपना
नहीं है। न भेड़िये का डर/बच्चों को सुलाकर औरतें खेत पर चली गई हैं/खाए जाने लायक कुछ
भी शेष नहीं है/वहाँ सब कुछ सदाचार की तरह सपाट/और ईमानदारी की तरह असफल है (खेवली)
-- खेवली गाँव की यह स्थिति स्वाधीन भारत के मनुष्य-विरोधी व्यवस्था की निर्लज्ज छवि
है</span>, <span lang="HI">जहाँ मनुष्य की चेतना से भाषा</span>, <span lang="HI">सपना
और भय...इस तरह गायब कर दिया गया कि औरतें बच्चों को सुलाकर बेफिक्री से खेत पर जाने
लगीं</span>; <span lang="HI">निर्भीकता में नहीं</span>, <span lang="HI">विवशता में।
उन्हें भेड़िये का डर नहीं है</span>, <span lang="HI">क्योंकि घर में खाए या कि चुराए
जाने लायक कुछ शेष नहीं है। मूल्य-निरपेक्ष जनतन्त्र की दुव्र्यवस्था और आतंक में निरन्तर
जीते हुए नागरिक ने भय से निरपेक्ष होकर जीना बेहतर समझा और भय को अंगूठा दिखाने लगा।
भाषा और गूंगेपन के बीच पहचान सुनिश्चित करने के लिए माथा टटोलती </span>‘<span lang="HI">गाँठ</span><span>’</span><span lang="HI">दार </span>‘<span lang="HI">ठण्डी</span><span>’</span> ‘<span lang="HI">अंगुलियाँ</span><span>’</span> <span lang="HI">उपस्थित हुईं। नहीं
होतीं</span>, <span lang="HI">तो भाषा और गूंगेपन के बीच कोई नया विमर्श घुसा दिया जाता--</span>‘<span lang="HI">मौनम् स्वीकार लक्षणम्</span><span>’</span>! <span lang="HI">धूमिल के यहाँ
इसका उल्टा अर्थ होता है--</span>‘<span lang="HI">मौनम् प्रतिकार लक्षणम्</span><span>’</span>!
<span lang="HI">उनके मौन में भी पुरजोर हुँकार होता है। इसलिए गौर करना श्रेयस्कर होगा
कि ये अशक्य </span>‘<span lang="HI">भेड़िये</span><span>’</span> <span lang="HI">कौन हैं</span>? <span lang="HI">मनुष्य और सम्बन्ध की पहचान के लिए अंगुलियों
के स्पर्श का प्रयोजन क्यों हुआ</span>? <span lang="HI">अंगुलियों में गाँठ और ठण्डापन
क्यों आया</span>? <span lang="HI">खेवली गाँव में जंगल और जनतन्त्र की एक साथ अनुपस्थिति</span>,
<span lang="HI">भाषा और गूंगेपन के बीच का अभेद</span>, <span lang="HI">मेहनतकश मजदूरों
की अंगुलियों की गाँठें और ठण्डापन</span>, <span lang="HI">माथा टटोलकर स्पर्श द्वारा
पहचानन की क्रिया...उन तस्करों के लिए वस्तुतः चुनौती थी।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल की कविता वाकई
समसामयिक शासन-व्यवस्था से विद्रोह की कविता है</span>; <span lang="HI">जिसकी जमीन आजादी
के बाद के सत्ता-सुखलीन लोगों की बाजीगरी और निर्लज्जता से निर्मित हुई थी। सत्ताधीशों
के नृशंस आचरणों से हताश जनसामान्य का मोह-भंग हो चुका था। नई कविता की क्षणानुभूति
में भी उन्हें विद्रोह की मुखरता दुर्बल ही दिख रही थी। हिन्दी में अकविता का उदय उसी
आधी-अधूरी आजादी के वातावरण में हुआ। अपने नूतन भाषिक चमत्कार के आन्दोलनात्मक रवैये
के साथ धूमिल तनकर खड़े हुए थे। उनकी सूत्रबद्ध व्यंग्यात्मक भाषा में उस दौर के युवा
पीढी की आकांक्षाओं</span>, <span lang="HI">उम्मीदों</span>, <span lang="HI">सपनों और
संघर्षों को अभिव्यक्ति मिल रही थी। भारतीय लोकतन्त्र के संचालकों के प्रति उस अभिव्यक्ति
में तीक्ष्ण घृणा भरी हुई थी। उनकी काव्य-चेतना वस्तुतः स्वातन्त्र्योत्तर युवा पीढ़ी
के विद्रोह की अनुगूँज थी। उनकी कविता सत्ता-संचालकों की धूर्तता को उजागर करनेवाला
बयान है</span>, <span lang="HI">और बेबस जनता की पक्षधरता का गीत है।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">बीसवीं शताब्दी के छठे-सातवें
दशक की राष्ट्रीय पर्यवस्थिति और काव्य-चेतना अपने-अपने कारणों से तथ्यतः उद्वेलित
थीं। अस्तित्व पर मँडराते संकटों के बादल को टाल पाने के उद्योग में जनसामान्य हाँफ
रहे थे</span>; <span lang="HI">जबकि </span>‘<span lang="HI">प्रभु-सम्प्रदाय</span><span>’</span>
<span lang="HI">उनके हिस्से का पवन-प्रकाश अपने नाम करने की आखेटक-वृत्ति में तल्लीन।
इधर उस दौर के प्रतिबद्ध कवि-समाज व्यग्रता से नए विचारों की कविता द्वारा जन-चेतना
के प्रसार में लगे हुए थे। इस लीन-तल्लीन शास्ताओं की ओर आकांक्षा-भरी दृष्टि से देखती
हुई जनता किंकर्तव्यविमूढ़ थी। चौथे आम चुनाव के बाद भारतीय लोक-तन्त्र की नई परिस्थितियों
को देखते हुए राजकमल चौधरी ने लिखा था कि </span>‘‘...<span lang="HI">वस्तु-मूल्य</span>,
<span lang="HI">नीति-मूल्य</span>, <span lang="HI">अर्थ मूल्य और वचन-मूल्य</span>, <span lang="HI">चुनाव के बाद किसी भी </span>‘<span lang="HI">मूल्य</span><span>’</span>
<span lang="HI">अथवा किसी भी स्थिति में कोई विशेष या साधारण भी</span>, <span lang="HI">परिवर्तन देश की नई और कांग्रेस-विपरीत सरकारों ने भी</span>, <span lang="HI">नहीं किया है।...लादी गई अंकुशहीन शासन-व्यवस्था से जनता ऊब गई है।...सारे
मोर्चों पर क्रान्ति के लिए--आमूल परिवर्तन के लिए</span><span>--</span><span lang="HI">जनता को प्रस्तुत करना</span>, <span lang="HI">केवल हमलोगों का कर्तव्य है--क्योंकि</span>,
<span lang="HI">अन्य सभी सामाजिक कार्यकर्ता</span>, <span lang="HI">अर्थात पत्रकार</span>,
<span lang="HI">उपदेशक</span>, <span lang="HI">शिक्षक</span>, <span lang="HI">नेता</span>,
<span lang="HI">संन्यासी और राज्याश्रित बुद्धिजीवी स्वार्थ लाभ और सत्ता की राजनीति
में इस तरह उलझ गए हैं कि खेतों में काम करने वाली जनता उनके पास पहुँच नहीं पाती है</span>,
<span lang="HI">और वे लोग जनता के पास जाने की इच्छा नहीं रखते...(आलोचना</span>, <span lang="HI">अप्रैल-जून-</span>1967, <span lang="HI">युयुत्सा</span>, <span lang="HI">अगस्त-</span>1967)<span lang="HI">।</span><span>’’</span> <span lang="HI">ऐसे दुर्निवार
समय में</span>, <span lang="HI">जब </span>‘<span lang="HI">जंगल</span><span>’</span>
<span lang="HI">और </span>‘<span lang="HI">जनतन्त्र</span><span>’</span>
<span lang="HI">का भेद समाप्त कर दिया गया था</span>; ‘<span lang="HI">भाषा</span><span>’</span> <span lang="HI">और </span>‘<span lang="HI">गूंगेपन</span><span>’</span> <span lang="HI">के बीच की दूरी
मिटा दी गई थी</span>; <span lang="HI">अपने दायित्व का बोध रखनेवाले गिने-चुने बौद्धिक
थे</span>, <span lang="HI">जिन्हें </span>‘<span lang="HI">पेशेवर भाषा के तस्कर-संकेतों
और बैलमुत्ती इबारतों में अर्थ खोजना व्यर्थ</span><span>’</span> <span lang="HI">लग रहा था</span>, ‘<span lang="HI">शब्दों के पीछे</span>,
<span lang="HI">न जाने कितने चेहरे नंगे हो चुके थे</span><span>’</span>, <span lang="HI">आदत के बजाय </span>‘<span lang="HI">हत्या लोगों की रुचि</span><span>’</span>
<span lang="HI">बन गई थी। राजकमल चौधरी या धूमिल या उन जैसी वैचारिकता से सहज सहमति
रखनेवाले सृजनशील उन्नायक उस दौर के काव्य में नए भाषा-सन्दर्भ की प्रयुक्ति से अपने
कहन को प्रभावी बनाने की चेष्टा में व्यग्र थे। नागरिक-दृष्टि उन्नत करने</span>, <span lang="HI">उनमें नई कव्याभिरुचि एवं नए सौन्दर्यबोध पैदा करने के उनके जनसरोकार स्पष्ट
दिख रहे थे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">स्वाधीनता के बाद की
लोकतान्त्रिाक व्यवस्था में भारतीय जनता किसी अच्छे कल की प्रतीक्षा में एक-एक साँस
गिन-गिनकर बिता रहे थे। पर</span>, <span lang="HI">दशक बीत जाने के बाद भी उन्हें अपने
सपनों के पूरे होने के आसार नहीं दिख रहे थे। राजनीतिक शिकारियों के करतबों में स्वाधीनता
किसी खिलौने की तरह बेबस दिख रही थी। राजकमल चौधरी ने देखा कि शहीद स्मारक के नीचे
स्वाधीनता</span>, <span lang="HI">अर्थात् </span>‘<span lang="HI">पागल काली एक मरी
हुई स्त्री/उजाड़ आसमान में दोनों बाँहें फैलाकर रोने के लिए/रोते हुए सो जाने के लिए
पानी और अनाज के देवताओं से भीख माँगती है/तिरंगा फहराने के अपराध में मार डाले गए/</span>1942<span lang="HI"> के छात्रों के नाम पर...।</span><span>’</span> <span lang="HI">भारतीय स्वाधीनता एवं लोकतन्त्र के नियन्ताओं की कुटिल नीति की ऐसी गहन पड़ताल
और चीड़-फाड़ राजकमल चौधरी और धूमिल जैसे कुछेक सृजेता ही कर रहे थे। दीर्घ-काल से पोषित
जनाकांक्षाएँ मोहभंग में तब्दील हो चुकी थीं। आक्रोश दहक रहा था। विद्रोह की सारी स्थितियाँ
मौजूद थीं। जनचेतना के इस स्वरूप की पहचान हर समय के समर्थ और सावधान कवि को होती है।
कर्मवीर जनसामान्य की निष्ठा और मानवीयता के साथ व्यवस्था के बहुविध दुराचारों से धूमिल
परिचित हो चुके थे</span>; <span lang="HI">जिनकी स्पष्ट छवि </span>‘<span lang="HI">बीस साल बाद</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">कुत्ता</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">अकाल दर्शन</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">भाषा की रात</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">शहर का व्याकरण</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">नक्सलबाड़ी</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">प्रौढ़ शिक्षा</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">मोचीराम</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">विद्रोह</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">हर तरफ धुआँ है</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">रोटी और संसद</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">लोहे का स्वाद</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">जनतन्त्र: एक हत्या सन्दर्भ</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">हरित क्रान्ति</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">जनतन्त्र के सूर्योदय में</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">लोहसाँय</span><span>’</span> <span lang="HI">जैसी उनकी अनेक
कविताओं में उजागर हुईं। वैसे तो उनकी सारी ही कविताएँ लोहसाँय पर बैठे जनवृत्त का
प्रतिबिम्ब है</span>; <span lang="HI">जिसे प्रखरता से अभिव्यक्त करने के लिए वे जनजीवन
के व्यावहारिक सन्दर्भों के मुहावरों का इस्तेमाल करते थे</span>; <span lang="HI">और
इसी निष्ठा एवं अभिव्यक्ति के कौशल के कारण राजकमल चौधरी उनकी चेतना में सारे सन्दर्भों
के साथ चहलकदमी करते रहते थे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल अपनी काव्य-चेतना
का सही-सही सन्दर्भ राजकमल चौधरी की कविताओं में देख रहे थे। इसीलिए वे बौद्धिकों द्वारा
किसी संख्या</span>, <span lang="HI">या व्याकरण की किसी अपाहिज धारणा में बदले जाने
से पूर्व कविताओं में उनका पीछा करना चाहते थे। ध्यातव्य है कि शब्द स्वयं में विराट
नहीं होता</span>, <span lang="HI">कविता में उसकी प्रयुक्ति से बनी व्यंजना उसे वैराट्य
देती है। धूमिल यहाँ कविताओं में उनका पीछा करना चाहते थे और इसके लिए वे जल्दबाजी
में थे</span>, <span lang="HI">क्योंकि वे उन्हें संख्या या व्याकरण की अपाहिज धारणा
में बदल देने की जुगत में तल्लीन समकालीन साहित्यिकों की नीयत देख रहे थे। इस व्यंजना
को गम्भीरता से समझने की जरूरत है। किसी व्यक्ति के संख्या में तब्दील किए जाने का
अभिप्राय है</span>, <span lang="HI">व्यक्ति का एक अंक में रूढ़ हो जाना</span>; <span lang="HI">उसकी समस्त गुणवत्ता</span>, <span lang="HI">भावुकता</span>, <span lang="HI">चेतना</span>, <span lang="HI">सोच...सब कुछ को निरर्थक कर देना। इसी तरह मनुष्य
को व्याकरण की अपाहिज धारणा में तब्दील कर देने का अर्थ है उसे निष्प्रयोजक बना देना।
किसी भाषा के लिए व्याकरण</span>, <span lang="HI">निश्चय ही एक महान शास्त्र है। इसके
बिना किसी भाषा की प्रतिष्ठा नहीं होती। मगर इस अपाहिज धारणा ने व्याकरण में अपनी खेती-बारी
से ढेरो विसंगतियाँ पैदा की हैं। इसी अपाहिज धारणा एवं सोच-विचार के मनुष्य अपने प्रतिपक्षियों
को निरर्थक घोषित कर देते हैं</span>, <span lang="HI">क्योंकि उन्हें भय रहता है कि
वे उनकी असंगत और अमानवीय प्रवृत्तियों को उजागर कर देंगे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल</span>, <span lang="HI">भाषा के मानक अनुशासन की महान व्यवस्था </span>‘<span lang="HI">व्याकरण</span><span>’</span> <span lang="HI">के विरोधी नहीं
थे</span>, <span lang="HI">किसी व्यवस्था या अनुशासन के निर्दिष्ट भंजक नहीं थे</span>;
<span lang="HI">वस्तुतः वे व्याकरण या व्यवस्था या संख्या की उस परिभाषा के विरुद्ध
थे जो अनाज-पानी के देवताओं द्वारा विरूपित सन्दर्भों से निर्मित किए गए थे</span>;
<span lang="HI">जिसने पवित्र भाषिक अनुशासन को अपाहिज धारणा बना दी थी</span>; <span lang="HI">अब वहाँ मानव-जीवन के अनुकूल कुछ भी शेष नहीं रह गया था। मनुष्य का सब्र उसे
जानवर बनने को मजबूर कर रहा था</span>, <span lang="HI">हत्या व्यवस्थापतियों की आदत
बन गई थी</span>, <span lang="HI">बेशुमार भूख उपजानेवाले शिकारियों की पहचान सुनिश्चित
नहीं हो पा रही थी</span>, <span lang="HI">आजादी और गाँधी के नाम पर अबूझ-से मुहावरे
गढ़े जा रहे थे...इन सबसे न तो भूख मिट रही थी</span>, <span lang="HI">न मौसम बदल रहा
था। उन्हें वे लोग भी </span>‘...<span lang="HI">अपराध के असली
मुकाम पर/अँगुली रखने से मना</span><span>’</span> <span lang="HI">कर रहे थे जिनके
</span>‘<span lang="HI">आधे से ज्यादा शरीर/भेड़ियों ने खा लिया</span><span>’</span> <span lang="HI">था। अपनी निजता तक से परांग्मुख हो गए ऐसे ही जनसमूह की निश्छलता और निष्क्रियता
से या कि चतुर बौद्धिकता से धूमिल चिन्तित थे</span>; <span lang="HI">राजकमल चौधरी चिन्तित
थे। वे जनता को उनकी स्थिति की सही सूचना देना चाहते थे</span>; <span lang="HI">उन्हें
आमूल परिवर्तन के लिए तैयार करना चाहते थे</span>; <span lang="HI">क्योंकि वे समकालीन
बौद्धिकों एवं उपदेशकों के दायित्व-बोध की बेफिक्री से भी दुखी थे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">इधर धूमिल अपनी आँखों
में सभ्यता के गर्भाशय की दीवारों का सुरमा लगाए बौद्धिकों को देख रहे थे कि </span>‘<span lang="HI">एशिया में दाएँ हाथों की मक्कारी ने/विस्फोटक सुरंगें बिछा दी हैं/उत्तर-दक्षिण-पूरब-पिश्चम-कोरिया</span>,
<span lang="HI">वियतनाम/पाकिस्तान</span>, <span lang="HI">इसराइल और कई नाम/उसके चारों
कोनों पर खूनी धब्बे चमक रहे हैं</span><span>’</span>, <span lang="HI">मगर लोग-बाग </span>‘<span lang="HI">अपनी भूखी अँतड़ियाँ
हवा में फैलाकर/पूरी नैतिकता के साथ अपने सड़े हुए अंगों को सह</span><span>’</span>
<span lang="HI">रहे हैं</span>, ‘<span lang="HI">भेड़िये को भाई कह</span><span>’</span>
<span lang="HI">रहे हैं और </span>‘<span lang="HI">कबूतर का पर लगाकर/विदेशी
युद्धप्रेक्षकों ने/आजादी की बिगड़ी हुई मशीन को/ठीक कर दिया है</span><span>’</span>
(<span lang="HI">शान्ति-पाठ)। उधर राजकमल चौधरी अपने समय के वैश्विक और राष्ट्रीय सवालों
से व्यग्र थे--</span>‘<span lang="HI">क्यों बर्लिन की दीवार/क्यों देशप्रेम क्यों
अफीम की गोलियाँ क्यों चैप्लिन की फिल्में/क्यों ताशकन्द-सम्मेलन क्यों रीढ़ की हड्डियों
में/गैंग्रीन/मादाम नू क्यों क्यों दास-क्ै</span>$<span lang="HI">पिटल/क्यों सुकरात
क्यों सेगाँव की बौद्ध भिक्षुणियाँ जल मरती हैं/क्यों गर्गातुआँ की कहानियाँ क्यों
काश्मीर के लिए/सेनाएँ क्यों अजन्ता/क्यों एक ही युद्ध मेरी कमर की हड्डियों में और
कभी वियतनाम में/होता है क्यों इन्दिरा गाँधी क्यों तुम वह/मैं क्यों क्ु</span>$<span lang="HI">छ नहीं क्ु</span>$<span lang="HI">छ नहीं/...देह की राजनीति से विकट सन्निकट
और कोई राजनीति नहीं है संजय/अन्न और अफीम की राजनीति यहीं शुरू होती है/जन्म लेता
है यहीं मृग-मारीच (मुक्ति प्रसंग)। देश और दुनिया की इन तमाम व्याधियों को राजकमल
और धूमिल एक ही सतह पर खड़े होकर अपने शरीर और मन-प्राण में झेल रहे थे। इन विकराल स्थितियों
को प्रभावकारी रूप से उजागर करने में स्थापित भाषा-फलक उन्हें लाचार दिख रहा था</span>,
<span lang="HI">काव्य के प्रचलित प्रतिमान अशक्य लग रहे थे। इसलिए ये दोनों कवि हिन्दी
कविता को नई भाषा और नए मुहावरों का नया परिधान दे रहे थे। मगर ऐसे दुर्निवार समय की
अशुभ वेला में राजकमल चौधरी का निधन हो गया।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल की दृष्टि में
उनका निधन किसी द्रष्टा का निधन था</span>, <span lang="HI">जिससे राष्ट्र और समाज और
इसलिए खुद धूमिल को एक अपूरणीय क्षति हुई थी। जबकि समाज के अधिकांश बौद्धिकों और साहित्यिकों
की दृष्टि में धूमिल ऐसी वेदना नहीं देख रहे थे। वे समय के बौद्धिक और भाषिक पाखण्ड
से तो पहले से परेशान थे</span>, <span lang="HI">जिसका रूपांकन उनकी कविताओं में जगह-जगह
होता आया था। इस घटना के बाद एक समानधर्मा महान कवि के गत हो जाने के अलावा उन्हें
दो बातें सर्वाधिक असंगत लग रही थीं--राजकमल की स्मृति में शोक-सभा के शृंखलाबद्ध आयोजनों
में घड़ियाली आँसू बहाने का बौद्धिक नाटक और राजकमल चौधरी की कविताओं में प्रयुक्त यौन-प्रतीकों
एवं रूपकों का उनके चरित्र में आरोपण। ऐसे बौद्धिक उद्यम उन्हें वस्तुतः उन सियासी
तिकड़मों के अनुषंग ही लग रहे थे</span>, <span lang="HI">जो पूरे समुदाय को दासानुदास
बनाने के उद्योग रचने में तल्लीन थे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">राजकमल के गत होते ही</span>,
<span lang="HI">उनके समकालीन अपनी अशक्यता और अक्षमता को छिपाने के लिए संस्मरणों और
उद्गारों में उनके चरित्र को लांछित करने लगे। उनके रूपकों को उनके चरित्र में आरोपित
करने लगे</span>; <span lang="HI">धूमिल के लिए यह बात असह्य थी। उन्होंने साफ-साफ घोषणा
की कि </span>‘<span lang="HI">उसे जिन्दगी और जिन्दगी के बीच/कम से कम
फासला/रखते हुए जीना था/यही वजह थी कि वह/एक की निगाह में हीरा आदमी था/तो दूसरी निगाह
में/कमीना था/...एक बात साफ थी/उसकी हर आदत/दुनिया के व्याकरण के खिलाफ थी...राख और
जंगल से बना हुआ वह/एक ऐसा चरित्र था/जिसे किसी भी शर्त पर/राजकमल होना था/-- वह सौ
प्रतिशत सोना था...</span>’ <span lang="HI">यकीनन धूमिल को राजकमल की जिन्दगी</span>,
<span lang="HI">वैचारिकता और कविताई--तीनों से आत्मीय अनुराग था। क्योंकि राजकमल को
दोहरी जिन्दगी से नफरत थी। चूँकि उन्हें किसी अतिरिक्त</span>, <span lang="HI">हिस्से
से अधिक</span>, <span lang="HI">गैरमुनासिब सुविधा की आकांक्षा नहीं थी</span>, <span lang="HI">इसलिए जीवन में कोई दुविधा नहीं थी। क्षणिक सुविधा की पूर्ति के लिए नीति-विवेक-धर्म
को ताख पर रखनेवाले लोगों के लिए निश्चय ही राजकमल कमीना थे</span>, <span lang="HI">क्योंकि उनकी हर आदत दुनिया के व्याकरण की अपाहिज धारणाओं के खिलाफ थी। </span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">अपने दिववंगत स्वजनों
की स्मृति में कविता या डायरी या संस्मरण लिखने की असंख्य घटनाएँ हिन्दी अथवा अन्य
भारतीय भाषाओं में हुई हैं</span>, <span lang="HI">किन्तु राजकमल चौधरी की स्मृति में
रची गई धूमिल की इस कविता जैसी घनीभूत पीड़ा वस्तुतः गिनी-चुनी कविताओं में दिखती है।
वैयक्तिक शोक को अन्तर्राष्ट्रीय विस्तार देनेवाली यह एक असाधारण कविता है। राजकमल
चौधरी की ही स्मृति में नागार्जुन की लिखी दो कविताएँ--</span>‘<span lang="HI">चौधरी राजकमल</span><span>’</span> <span lang="HI">और </span>‘<span lang="HI">अच्छा किया उठ गए हो दुष्ट</span><span>’</span> <span lang="HI">तथा बेटी की स्मृति में निराला की </span>‘<span lang="HI">सरोज स्मृति</span><span>’</span>
<span lang="HI">का स्मरण यहाँ उचित है! धूमिल की यह कविता न केवल राजकमल चौधरी पर लिखी
गई सर्वाधिक विशिष्ट कविता है</span>, <span lang="HI">बल्कि धूमिल की भी विशिष्ट कविताओं
में से एक है। ऐसा कहा जा सकता है कि धूमिल की यह अकेली कविता राजकमल चौधरी के काव्य-कर्म
की समझ बनाने की कई खिड़कियाँ एक साथ खोल देती है। इस कविता की रचना-तिथि का उल्लेख
कहीं नहीं हुआ है</span>, <span lang="HI">किन्तु इस कविता की एक पंक्ति से गणना सहज
है कि निश्चय ही इसकी रचना सन् </span>1967<span lang="HI"> में </span>19<span lang="HI"> जून के बाद हुई होगी। भारत की आजादी के बीस वर्ष बाद भी राजकमल चौधरी भारतीय
लोकतन्त्र और समकालीन बौद्धिकों का जैसा असंगत एवं मानव-विरोधी आचरण चारो ओर देख रहे
थे</span>, <span lang="HI">अपनी प्रसिद्ध कविता </span>‘<span lang="HI">मुक्तिप्रसंग</span><span>’</span> <span lang="HI">एवं अन्य कई रचनाओं
में उन्हीं को बेरहमी से उधेड़ रहे थे</span>; <span lang="HI">धूमिल उन्हीं आचरणों को
समर्थन दे रहे थे--</span>‘<span lang="HI">वर्तमान की बजबजाती हुई सतह पर/हिजड़ों की
एक पूरी पीढ़ी लूप और अन्धा कूप/के मसले पर/बहस कर रही है/आजादी--इस दरिद्र परिवार की
बीससाला </span>‘<span lang="HI">बिटिया</span><span>’</span>/<span lang="HI">मासिक धर्म में डूबे हुए कुँवारेपन की आग से/अन्धे अतीत और लँगड़े भविष्य की/चिलम
भर रही है/वर्तमान की सतह पर/अस्पताल की अन्तर्धाराओं और नर्सों का/सामुद्रिक सीखने
के बाद...।</span><span>’</span> <span lang="HI">इन दिनों लिंगबोध
विमर्श एवं शारीरिक अक्षमता पर चर्चा होने लगी है। कोई भावक इन प्रयुक्तियों की अर्थ-ध्वनि
उस मद में निकालने की चेष्टा कतई न करें</span>, <span lang="HI">क्योंकि ये दोनों कवि
इन विषयों को लेकर जितने संवेदनशील थे</span>, <span lang="HI">उतना चिन्तनशील मानस आज
भी कम देखने को मिलता है। ये प्रसंग उस दौर के भारतीय समाज के सोच-विचार के हैं</span>,
<span lang="HI">जनपदीय प्रयुक्तियों के हैं। शासकीय व्यवस्था की यह विचित्रता थी कि
अज्ञ और अनुभवहीन लोग लिंग-बोध के वैशिष्ट्य के विमर्शक बने हुए थे</span>; <span lang="HI">वैचारिक रूप से दरिद्र समाज की स्वाधीनता का अतीत दृगान्ध था</span>, <span lang="HI">भविष्य पंगु</span>; <span lang="HI">चिकित्सालय के सफेदपोशों का कर्तव्य समाज
की व्याधियों का उपचार करना था</span>, <span lang="HI">पर वे नर्सों</span>, <span lang="HI">अर्थात् अधीनस्थ युवतियों को सामुद्रिक विद्या की शिक्षा दे रहे थे। मानव-शरीर
के विभिन्न अंगों की बनावट के आधार पर उसके गुण-कर्म-स्वाभावादि का निरूपण करने वाली
सामुद्रिक विद्या में मुख</span>, <span lang="HI">मुखमण्डल तथा सम्पूर्ण शरीर के अध्ययन
की प्रथा भारत में प्राचीन काल से ही प्रचलित है। इस प्रथा के सहारे भी सफेदपोशों ने
किसिम-किसिम की अनैतिकता बरतने में अपनी बरकत बना रखी थी</span>, <span lang="HI">बना
रखी है। जिस चिकित्सालय का धर्म मानव-शरीर के अंगों के जैविक आचरण का पठन करना है</span>,
<span lang="HI">वहाँ उनकी यौनिकता का आखेट किया जा रहा था! राजकमल चौधरी अपने समय की
ऐसी राजनीतिक</span>, <span lang="HI">प्रशासनिक</span>, <span lang="HI">बौद्धिक आचार-पद्धति
से व्यथित रहते थे। इसीलिए उन्होंने स्वस्थ-सबल नागरिक को शिष्ट राजभक्ति एवं देशप्रेम
का वास्ता देकर धीरे-धीरे अपाहिज बनाने</span>, <span lang="HI">नपुंसक बनाने की लोकतान्त्रिाक
पद्धति एवं शासकीय नीति-प्रवृत्ति की ओर इशारा किया। इस धरती से आदमी को हमेशा के लिए
खत्म कर देने की साजिश में शामिल रहने के बजाय उन्हें इस लोकतन्त्री संसार से अलग हो
जाना बेहतर लगा</span>; <span lang="HI">जीवित पड़ोसियों को खा जाने की तुलना में मसानों
में अधजली लाशें नोचकर खाते रहना श्रेयस्कर लगा (मुक्तिप्रसंग)।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span>‘</span><span lang="HI">राजकमल चौधरी के लिए</span><span>’</span> <span lang="HI">शीर्षक से लिखी
गई धूमिल की कविता उनके दुख</span>, <span lang="HI">शोक</span>, <span lang="HI">परिताप</span>,
<span lang="HI">क्रोध</span>, <span lang="HI">चिन्ता...जैसे कई भावों का समेकित सम्प्रेषण
है। उन्हें अपने आसपास पसरे वैसे निश्चेष्ट बौद्धिकों के प्रति घोर पीड़ा उत्पन्न होती
थी</span>, <span lang="HI">जो भेड़ियों को अपना आधा शरीर खिलाकर भी </span>‘<span lang="HI">अपराध के असली मुकाम पर किसी को अँगुली रखने से मना</span><span>’</span>
<span lang="HI">कर रहे थे। इसीलिए उन्होंने इस कविता का उपशीर्षक दिया-- यूकलिप्टस के
दरख्त में एक भी पत्ती नहीं है अब/बरामदे में पड़ी लाश का चेहरा/ढँकने के लिए--राजकमल
चौधरी... यह उपशीर्षक भी उस क्रोध और चेतावनी का परिचायक है। यूकलिप्टस भारत में आया
हुआ विदेशी मूल का एक पेड़ है। जिसके बारे में यह कहा जाता है कि यह जमीन की नमी बहुत
सोखता है। यह यूकलिप्टस का दरख्त पदबन्ध इस देश के उन सफेदपोशों के लिए है</span>,
<span lang="HI">जिन्होंने भारत में जनसामान्य के हिस्से की नमी सोख कर स्वयं को सुपुष्ट
किया है। इसका अर्थ थोड़ी गम्भीरता से लगाना होगा। इस पेड़ में वैसे भी पत्तियाँ बहुत
कम होती हैं। सामान्य नागरिक इससे किसी छाया की उम्मीद नहीं करते</span>, <span lang="HI">यहाँ तो उसकी बची-खुची पत्ती भी समाप्त हो गई है। पूरी जमीन</span>, <span lang="HI">पूरी आबादी के हिस्से की नमी सोखकर खुद को सुपुष्ट</span>, <span lang="HI">चिकना
और सुशोभन बनानेवाले ये सफेदपोश अब इस काबिल भी नहीं रहे कि बरामदे में पड़ी लाश तक
को छाया दे सके</span>; <span lang="HI">उसमें एक भी पत्ती नहीं बची</span>, <span lang="HI">जो इस लावारिस लाश का चेहरा ढक सके। इस लाश का रूपक व्याख्येय है। यह लाश वस्तुतः
वह मानवीयता है</span>, <span lang="HI">जो दुर्भाग्यवश भारतीय लोकतान्त्रिक व्यवस्था
के चिन्तन से सिरे से गायब थी। भारत के बौद्धिक परिवेश को इस विकृत-विसंगत परिस्थिति
से उबरने के लिए सही मार्ग राजकमल चौधरी को समझकर ही निकाला जा सकता था</span>, <span lang="HI">जिसका रूपांकन उनके विचारों</span>, <span lang="HI">उनकी कविताओं में हुआ था</span>;
<span lang="HI">इसलिए उनकी चेतना की सावधान स्मृति से ही वह जागृति सम्भव थी</span>,
<span lang="HI">जो धूमिल कर रहे थे। </span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">एक सामूहिक भ्रम और
सन्नाटे से शुरू हुई धूमिल की इस कविता में </span>‘<span lang="HI">कहीं कुछ भी नहीं
है</span>, <span lang="HI">सिर्फ उसका (राजकमल चौधरी का) मरना है इस भ्रम के साथ-साथ/जिसे
मैंने अपनी कविता का गवाह/कर लिया है। औरतें/योनि की सफलता के बाद/गंगा का गीत गा रही
हैं/देह के अन्धेरे में/उड़द और अजवाइन के पौधों का सपना/उग रहा है...।</span><span>’</span>
<span lang="HI">पर ऐसे दिग्भ्रान्तों की शिनाख्त कविता की पच्चीस पंक्तियों के बाद होती
है जहाँ </span>‘<span lang="HI">उसका मर जाना पतियों के लिए/अपनी पत्नियों
के पतिव्रता होने की/गारण्टी है...।</span><span>’</span> <span lang="HI">जिस समाज में जिस्मानी</span>, <span lang="HI">जेद्दी और दिमागी तौर पर ऐसे
अकलमन्दों (बौद्धिकों) की भरमार हो</span>, <span lang="HI">जो अपनी कमजोरी की बजाय पत्नी
की यौनिकता के लिए चिन्तित रहें</span>, <span lang="HI">उन्हें राजकमल चौधरी की कविता
का रूपक निश्चय ही भ्रम में डालेगा</span>, <span lang="HI">वे बेशक कविता के रूपकों
को कवि का चरित्र मानेंगे</span>; <span lang="HI">उनके लिए ऐसे कवि</span>, <span lang="HI">कोई कवि नहीं</span>, <span lang="HI">बदनाम व्यक्ति ही नहीं</span>, <span lang="HI">पुंशत्व से भरे एक पूरे मर्द दिखेंगे</span>, <span lang="HI">जिनकी मृत्यु में
उन्हें अपनी पत्नी की यौनिक सुरक्षा दिखेगी। क्योंकि उस दौर का पुरुष समाज इतना सामथ्र्यहीन
हो चुका था</span>, <span lang="HI">जिन्हें अपनी क्षमता से अधिक भरोसा अपनी अक्षमता
पर हो रहा था</span>, <span lang="HI">और अपनी अक्षमता की समझ के अहंकार पर ही वे तुष्ट
थे। एक पुरुष के मर जाने से जो समाज अपनी पत्नी के पर-पुरुषगामिनी होने के भाव से मुक्त
हो जाए</span>, <span lang="HI">धूमिल ऐसे पुरुषों की पुंशत्व-चेतना से खिन्न थे। पत्नी
के पातिव्रत्य सुरक्षित रहने का जिक्र</span>, <span lang="HI">वस्तुतः उन बौद्धिकों
के प्रति धूमिल के उग्र क्रोध की अभिव्यक्ति है</span>, <span lang="HI">जो इतने पुंशत्वहीन
हैं</span>, <span lang="HI">निश्चेष्ट हैं</span>, <span lang="HI">बेफिक्र हैं कि उन्हें
देश-दुनिया तो क्या</span>, <span lang="HI">खुद अपनी ही वास्तविकताओं की कोई सुधि नहीं
थी</span>, <span lang="HI">वे राजकमल चौधरी की कविताओं के रूपकों में यौन-चित्रण का
अर्थान्वेष करने के बजाय उसकी वास्तविकता तलाशते हुए अपनी पत्नी की चारित्रिक शुचिता
पर जा टिके थे!...</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">यकीनन धूमिल की कविता
की वास्तविक समझ बनाने के लिए हर पाठक को जीवन-जगत के भदेस प्रकारणों के प्रति जागरूक
होना होगा! पड़ताल करना होगा कि जिस बात को धूमिल ने अपनी कविता का गवाह कर लिया</span>,
<span lang="HI">वही बात औरों के लिए सन्नाटे का भ्रम क्यों थी</span>? <span lang="HI">केवल एक पुंशपूर्ण पुरुष का मर जाना क्यों था</span>? <span lang="HI">वह मृत्यु
एक जनहितैषी</span>, <span lang="HI">राष्ट्रवादी मनुष्य का अवसान क्यों नहीं बन पाया</span>?
<span lang="HI">धूमिल की यह कविता उस दौर की बौद्धिक दिग्भ्रान्ति की क्रूर अभिव्यक्ति
है। भावकों को गौर करना होगा कि इस कविता में </span>‘<span lang="HI">योनि की सफलता के बाद औरतों का गंगा का गीत गाना</span><span>’</span>
<span lang="HI">या कि </span><span>‘</span><span lang="HI">देह के अन्धेरे में
उड़द और अजवाइन के पौधों के सपने उगने</span><span>’</span> <span lang="HI">का ध्वन्यार्थ क्या है</span>? <span lang="HI">इन पदबन्धों में भावकों को यौन
विषयक रूपकों के ध्वन्यार्थ पर गौर करने की जरूरत है। अभिधा में इन शब्दों के अर्थ
लगाने पर धूमिल की आत्मा को एक बार फिर से क्रोध उपजेगा। इन पंक्तियों में भारतीय लोकतान्त्रिक
समाज के उन पाखण्डी बौद्धिकों को धिक्कारा गया है जो धर्मभीरुता के अधीन न केवल टोटकों
और किंवदन्तियों में जीने के अभ्यस्त हो गए थे</span>, <span lang="HI">बल्कि धर्म तक
के साथ वंचना करते रहते थे। आज भी करते हैं</span>, <span lang="HI">उन दिनों तो करते
ही थे। </span>‘<span lang="HI">तन</span><span>’</span> <span lang="HI">और </span>‘<span lang="HI">मन</span><span>’</span> <span lang="HI">के उमंगों से वे इतने आक्रान्त थे</span>, <span lang="HI">तात्कालिक लाभ/लोभ/लिप्सा
में इस तरह संलिप्त थे कि चेतना से उनका साथ छूट गया था। वे धार्मिक या नैतिक होने
का दावा तो करते थे</span>, <span lang="HI">पर थे नहीं। धर्म-विरुद्ध</span>, <span lang="HI">नीति-विरुद्ध आचरण कर लेने के बाद प्रायश्चित की औपचारिकता पूरी करने में जुट
जाते थे। उड़द मेंे वीर्यवर्द्धन</span>, <span lang="HI">अजवाइन में रजोधर्म-पीड़ा-नाशन
का नुस्खा तलाशकर काम-तृप्ति की जुगत में लग जाते थे</span>, <span lang="HI">फिर गंगा
का गीत गाकर पाप-मुक्त होने का प्रयास करते थे। भ्रम</span>, <span lang="HI">अन्धकार
एवं पापाचार के लोलार्क-कुण्ड में गहरे डूबे ऐसे लोगों को राजकमल चौधरी के रूपकों में
चरित्र ढूँढते देखकर धूमिल बेचैन थे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल को...लोलार्क
कुण्ड की बनावट पर गौर करते हुए/उसने (राजकमल चौधरी) कहा था/मासिक धर्म रुकते ही सुहागिन
औरतें/सोहर की पंक्तियों का रस/(चमड़े की निर्जनता को गीला करने के लिए)/नए सिरे से
सोखने लगती है/जाँघों में बढ़ती हुई लालच से/भविष्य के रंगीन सपनों को/जोखने लगती है/मगर
अब वह नहीं है...धूमिल ने स्वयं भी इस लोलार्क कुण्ड की बनावट पर गौर किया था</span>,
<span lang="HI">उसकी बनावट पर भी</span>, <span lang="HI">और उसकी महिमा के प्रचार पर
भी। प्रचार है कि बनारस में तुलसीघाट के निकट सूर्य के रथ का पहिया गिरने से बने इस
कुण्ड की बड़ी महिमा है। इसकी संरचना और यथार्थ की जानकारी रखनेवाले जानते-समझते हैं
कि स्त्री-योनि जैसी बनावट वाले इस कुण्ड में नहाने से क्या होता है</span>? <span lang="HI">प्रचार है कि इसमें नहाने से असाध्य चर्मरोग ठीक हो जाता है। सूर्य षष्ठी के
दिन इसमें नहाने से निःसन्तान स्त्रिायाँ फलवती हो जाती हैं। इस कारण यहाँ श्रद्धालुओं
की भीड़ जुटती रहती है। परन्तु कुण्ड-कीर्तन के नेपथ्य का व्यूह जानना जटिल है। साधुु-सन्त
धर्म का चरखा चलाते रहते हैं! धर्म</span>, <span lang="HI">धाँधली</span>, <span lang="HI">धूर्तता में चमत्कारी ताकत होती है</span>, <span lang="HI">इसके बल पर बड़े-बड़े
धूर्त-मक्कार पल भर में धर्मात्मा और बड़े-बड़े महात्मा फरेबी घोषित हो जाते हैं। पुण्य-फल-कामी
समाज के भोलेपन के कारण पण्डों-पुजारियों का धार्मिक उद्योग और भोग-विलास चलता रहता
है। कविता में राजकमल चौधरी का पीछा करते हुए धूमिल लोलार्क कुण्ड के नेपथ्य की सचाई
भली-भाँति जान रहे थे। सुहागिन औरतों के मासिक धर्म रुकने</span>, <span lang="HI">चमड़े
की निर्जनता गीली होने</span>, <span lang="HI">भविष्य के रंगीन सपने जोखे जाने का व्यूह
समझ रहे थे। जिन्हें नहीं मालूम है</span>, <span lang="HI">या जिन्हें नहीं मालूम करना
है</span>, <span lang="HI">वे राजकमल के पीछे लगे रहें</span>, <span lang="HI">पर धूमिल
को तो पूरा </span>‘...<span lang="HI">शहर/श्मशान के पिछले हिस्से के परिचित
अन्धेरे में/किसी </span>‘<span lang="HI">मरी</span><span>’</span> <span lang="HI">की तरह बँधा खड़ा...</span>’ <span lang="HI">दिख रहा था और </span>‘<span lang="HI">भीड़ किसी अपभ्रंश का शुद्ध रूप जानने के लिए/उस प्रागैतिहासिक कथा की मुट्ठी/खोलने
में व्यस्त है जहाँ रात/बनैले पशुओं ने विश्राम किया था...</span>’</span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">मानवता की मद में यह
हृदय-विदारक है कि पूरा का पूरा शहर एक कवि को श्मशान के अन्धेरे में किसी </span>‘<span lang="HI">मरी</span><span>’</span> <span lang="HI">की तरह खड़ा दिखे।
नेता-अफसर</span>, <span lang="HI">अनुदेशक-उपदेशक</span>, <span lang="HI">सेठ-साहूकार...सब
मिलकर आम नागरिक के जीवन को ऐसे बेबस कर दे कि किसी अपभ्रंश शब्द के शुद्ध रूप की तलाश
में उसे प्रागैतिहासिक कथा की मुट्ठी खोलनी पड़े</span>, <span lang="HI">जहाँ बीती रात
बनैले पशुओं की चहलकदमी हुई हो! इस कविता की हरेक प्रयुक्ति में विराट व्यंजना रेखांकित
है। श्मशान के अन्धेरे में पूरे शहर का </span>‘<span lang="HI">मरी</span><span>’</span>
<span lang="HI">की तरह खड़ा दिखने की विडम्बना उस दौर के भद्राचरण-प्रेमी उस समाज के
मुँह पर झन्नाटेदार तमाचा है</span>, <span lang="HI">जिन्हें अपने समय की विडम्बनाएँ
विचलित नहीं करतीं। </span>‘<span lang="HI">अपभ्रंश</span><span>’</span>
<span lang="HI">शब्द यहाँ जनसमूह के सहज हो गए भदेस जीवन का प्रतीक है</span>, <span lang="HI">जिसकी सहजता बाधित कर परम्परा और संस्कृति के आदिम स्वरूप के नाम पर बेचैन
बनाने के लिए</span>, <span lang="HI">आदिम परिष्कृत रूप तलाशने के लिए</span>, <span lang="HI">वहाँ जाने को मजबूर किया जाता था</span>, <span lang="HI">जहाँ बीती रात बनैले
पशुओं की चहलकदमी हुई थी</span>, <span lang="HI">अर्थात् जहाँ उसके शिकार हो जाने सारी
सम्भावनाएँ मौजूद थीं। धूमिल ने अपनी ऐसी कविताई के द्वारा वस्तुतः काव्य-प्रयुक्तियों
की समझ को विस्तार देने की भी सिफारिश की है। </span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">राजकमल चौधरी की पूरी
रचनात्मकता में वस्तुतः स्वाधीन भारत के आरम्भिक दो दशकों की राजनीतिक</span>, <span lang="HI">सामाजिक</span>, <span lang="HI">आर्थिक स्थितियों का आर्तनाद व्यक्त हुआ है</span>,
<span lang="HI">जिसे उनके सहधर्मा अनुज धूमिल शिद्दत से महसूस कर रहे थे। राजकमल ने
स्पष्ट देखा कि धरती को </span>‘...<span lang="HI">टुकड़ों में बाँटकर
अलग-अलग चाहते हैं/भोग करना बनिये-सौदागर/इस दुनियाँ की सबसे नंगी सबसे मजबूत औरत का
नाम है वियतनाम/उत्तर वियतनाम और दक्षिण वियतनाम/उत्तर कोरिया और दक्षिण कोरिया/...पाकिस्तान
और हिन्दुस्तान/सफेद अमरीका और काला अमरीका/जॉन्सन का अमरीका और एलेन गिन्सबर्ग का
अमरीका/इन्दिरा गाँधी का हिन्दुस्तान/और मलय रायचौधुरी का हिन्दुस्तान/इस दुनियाँ की
प्रत्येक मजबूत औरत नंगी और दो टुकड़ों में बँटी हुई/यह औरत मेरी माँ और मेरी बीवी मेरा
देश और मेरी जिन्दगी/...और गुलाम शहरों का एकमात्र एकमात्र बच गया है लोकनायक अब/</span>007<span lang="HI"> जेम्स बॉण्ड/चीनी अजदहे के पेट को चीरकर बाहर खींच लाएगा/हमारे देश की चौदह
हजार पाँच सौ वर्गमील पुण्यभूमि वही केवल वही/नायक है </span>007...(<span lang="HI">मुक्ति प्रसंग)। विदित है कि राजकमल चौधरी अपने समय के सर्वाधिक अधीत रचनाकार
थे। उनकी एवं धूमिल की रचनात्मक दृष्टि सदैव देश-दुनिया में मानवता की पूजक दृष्टि
थी। उनकी धारणा में मानवता से बड़ा धर्म कुछ नहीं था। इन दोनों महान कवियों की चेतना
का विस्तार इतना संवेदनशील था कि वे पूरी दुनिया के दुख-दर्द को अपनी शारीरिक व्याधि
की तरह देखते थे। इनकी सृजनात्मक चिन्ता में वैश्विक राजनीति की कलाबाजियाँ भी तार-तार
दिखती थीं।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">सुधी जन जानते हैं कि
पचास देशों के हस्ताक्षर के साथ </span>24<span lang="HI"> अक्टूबर </span>1945<span lang="HI"> को गठित संयुक्त राष्ट्र के घोषणापत्र में मानवाधिकार के प्रबल सुरक्षा का
उल्लेख हुआ। फिर मनुष्य की मुक्तिकामना से भी बड़ा मानवाधिकार क्या है कि शीतयुद्ध के
दौरान </span>1<span lang="HI"> नवम्बर </span>1955<span lang="HI"> से </span>30<span lang="HI"> अप्रैल </span>1975<span lang="HI"> तक शृंखलाबद्ध वियतनामी युद्ध के सर्वाधिक
भीषण सैन्य संघर्ष में दारुण नरसंहार हुआ। एक ओर चीनी जनवादी गणराज्य समर्थित उत्तरी
वियतनामी सेना और दूसरी ओर अमेरिकी सैन्य समर्थित दक्षिणी वियतनामी सेना की मुठभेड़
हुई। साथ-साथ डटकर लड़ने के अपराध में उत्तरी वियतनामी सेना एवं </span>‘<span lang="HI">लाओस</span><span>’</span> <span lang="HI">पर क्रुद्ध अमेरिकी
फौज ने भीषण हवाई हमले किए</span>, <span lang="HI">घनघोर बमबारी करवाई। सूचनानुसार सन्
</span>1964-1973<span lang="HI"> के बीच अमेरिका ने यहाँ हर आठ मिनट में बम गिराए। साम्राज्यवादी
दुष्चक्र से मुक्ति के अभिलाषी वियतनाम के नागरिकों को अपनी कामना इतनी मँहँगी पड़ी
कि वे नेस्तनाबूद हो गए। मनुष्य की मुक्ति-कामना की पक्षधरता के संकेत राजकमल चौधरी
के छात्र-जीवन के आचरणों में ही परिलक्षित होने लगे थे। सन् </span>1942<span lang="HI"> के आन्दोलन में भी वे बड़ी उग्रता से शामिल थे। टुकड़ों में बाँटकर साम्राज्य-सुख
का भोग करनेवालों की नीयत वे भली-भाँति जान चुके थे। इसीलिए तो उन्होंने ऐसे भोगी लोगों
की दृष्टि में भूखण्ड को </span>‘<span lang="HI">दुनियाँ की सबसे
नंगी सबसे मजबूत औरत</span><span>’</span> <span lang="HI">का दर्जा दिया।
क्योंकि साम्राज्य-भोग के लिए वे स्त्री-देह-सुख की तरह लालायित दिखते थे। फूट डालकर</span>,
<span lang="HI">टुकड़ों में बाँट कर साम्राज्य-भोग के सौदागरों को वे पहचान चुके थे।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">उत्तर वियतनाम</span>,
<span lang="HI">दक्षिण वियतनाम</span>, <span lang="HI">उत्तर कोरिया</span>, <span lang="HI">दक्षिण कोरिया</span>, <span lang="HI">पाकिस्तान-हिन्दुस्तान</span>, <span lang="HI">सफ्े</span>$<span lang="HI">द अमरीका</span>, <span lang="HI">काला अमरीका</span>,
<span lang="HI">जॉन्सन का अमरीका</span>, <span lang="HI">एलेन गिन्सबर्ग का अमरीका</span>,
<span lang="HI">इन्दिरा गाँधी का हिन्दुस्तान</span>, <span lang="HI">मलय रायचौधुरी का
हिन्दुस्तान... इनमें से कौन-सा भूखण्ड मानवीय था</span>, <span lang="HI">कौन-सा अमानवीय</span>,
<span lang="HI">इसकी पहचान कम से कम उस दौर के बौद्धिकों को होनी चाहिए थी</span>; <span lang="HI">जो हो नहीं रही थी। इसलिए उन्होंने भोग-लोलुप सौदागरों की दृष्टि में दुनियाँ
को मजबूत</span>, <span lang="HI">नंगी और दो टुकड़ों में बँटी हुई औरत करार दिया</span>;
<span lang="HI">यह औरत कवि की माँ या बीवी या देश या जिन्दगी...कुछ भी हो सकती थी। ऐसे
तमाम लज्जाजनक उपमानों से उस दौर के बौद्धिकों की मनःस्थिति पर बेशक कुछ फर्क न पड़े</span>,
<span lang="HI">राजकमल चौधरी के लिए यह आर्तनाद की स्थिति थी। कोई सावधान कवि जब दुनियाँ
की दुर्दशा को अपनी माँ</span>, <span lang="HI">बीवी</span>, <span lang="HI">देश या जिन्दगी
की दुर्दशा की तरह देखे</span>; <span lang="HI">उसे कामान्धों द्वारा सर्वाधिक मजबूत
नंगी औरत की तरह लुटते देखने का रूपक दे</span>, <span lang="HI">तो बौद्धिकों के लिए
यह घोर धिक्कार की स्थिति है। इसके साथ-साथ यह भी विदित है कि दुनिया भर में ख्यात
जेम्स बाॅण्ड का किरदार</span>, <span lang="HI">इस शृंखला के जासूसी उपन्यास-लेखन के
लिए ख्यात अंग्रेजी लेखक एवं खुफिया नौसेना अधिकारी इयान लैंकेस्टर फ्लेमिंग (</span>28<span lang="HI"> मई </span>1908<span lang="HI"> से </span>12<span lang="HI"> अगस्त </span>1964)
<span lang="HI">के मनोजगत की उपज थी</span>, <span lang="HI">जिसे सामाजिक यथार्थ से कोई
लेना-देना नहीं था</span>; <span lang="HI">फिर भी वह राजकमल एवं धूमिल के ऊर्जस्वित
रचनाकाल के दौर में लोकप्रिय था। सन् </span>1952<span lang="HI"> में </span>‘<span lang="HI">कसीनो राॅयल</span><span>’</span> <span lang="HI">से शुरू हुई फ्लेमिंग
की इस शृंखला में सन् </span>1966<span lang="HI"> आते-आते ग्यारह उपन्यास और दो कहानी
संग्रह प्रकाशित हुए। इनमें जेम्स बॉण्ड को </span>007<span lang="HI"> कोड से जाना जाता
था। समाज निरपेक्ष पात्र के महिमा-मण्डन की वजह से उस दौर के समीक्षकों ने इन रचनाओं
को घिनौनी</span>, <span lang="HI">अस्वास्थ्यकर</span>, <span lang="HI">स्कूली छात्रों
की बदमाशी</span>, <span lang="HI">कुण्ठित किशोर की यान्त्रिाक द्वि-गामी यौन-कुत्सा
एवं उन्मादी वयस्कों के दम्भ से भरी रचना के रूप में कठोर आलोचना की। पर विडम्बना है
कि उस दौर की बौद्धिक मनोदशा पर इस नायक की लोकप्रियता छाई रही और इसीलिए राजकमल ने
प्रहारक व्यंग्य किया कि अब गुलाम शहरों का एकमात्र लोकनायक </span>007<span lang="HI"> जेम्स बॉण्ड बच गया है</span>, <span lang="HI">जो चीनी अजदहे के पेट को चीरकर
हमारे देश की चौदह हजार पाँच सौ वर्गमील पुण्यभूमि बाहर खींच लाएगा। सूचना के अधिकार
के तहत विदेश मन्त्रालय से ली गई जानकारी के अनुसार हर सचेत भारतीय को मालूम है कि
सन् </span>1962<span lang="HI"> के सीमा-संघर्ष के समय से भारत के जम्मू कश्मीर क्षेत्र
के पश्चिमी सेक्टर के </span>38,000<span lang="HI"> वर्गकिलोमीटर (</span>14671.88<span lang="HI"> वर्गमील) क्षेत्र पर चीन ने कब्जा कर लिया था। उक्त पद्यांश में चीनी अजगर
का पेट चीरकर अपने देश की उसी पुण्यभूमि को बाहर खींच लाने के लिए राजकमल चौधरी ने
</span>007<span lang="HI"> जेम्स बॉण्ड जैसे लोकनायक का आवाहन किया है</span>, <span lang="HI">जो स्वयं घिनौने कृत्यों में संलिप्त है। यह उस दौर के पदलुब्ध नायकों के प्रति
धिक्कार-तिरस्कार का संकेत है। इस प्रहारक व्यंग्य की समझ बनाने के लिए जैसी चेतना
की जरूरत थी</span>, <span lang="HI">उस दौर के नायकों ने उसे गैरजरूरी समझ रखा था</span>,
<span lang="HI">क्योंकि उनकी जैविक और बुनियादी प्राथमिकता में देश या देश की अस्मिता
कुछ भी नहीं थी। उस यूकलिप्टस के दरख्तों में सचमुच एक भी पत्ती नहीं बची थी। धूमिल
वस्तुतः इस परांग्मुखता से व्यथित थे कि ऐसी विडम्बनाओं से देश के नायक</span>, <span lang="HI">नागरिक</span>, <span lang="HI">उपदेशक</span>, <span lang="HI">निदेशक...सब के
सब किस कारण विमुख हैं।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">वैश्विक-चेतना जाग्रत
रखे बिना वस्तुतः राजकमल एवं धूमिल की समग्र रचनात्मक ध्वनियाँ हासिल कर पाना असम्भव
था</span>, <span lang="HI">असम्भव है। वैचारिक-विस्तृति के कारण इन रचनाओं का अर्थान्वेष
कई परतों में होता है। इनकी रचनाओं में शिल्प-संरचना का उत्कर्ष एवं प्रयुक्तियों का
चमत्कार जिन उपादानों से सम्भव होता है</span>, <span lang="HI">उसका गहनतर जुड़ाव यकीनन
जनपदीय बोली-बानी</span>, <span lang="HI">स्थानीय आचार-विचार</span>, <span lang="HI">क्षेत्रीय लौकिकता के साथ-साथ शास्त्रीय शील-संस्कार से भी रहता है</span>;
<span lang="HI">पर इनकी वैचारिक-दृष्टि वैश्विक है</span>; <span lang="HI">इसलिए अवगाहन
के समय वैश्विक-दृष्टि से सावधान रहना अनिवार्य है। उक्त वैश्विक परिदृश्य धूमिल की
विलक्षण परीक्षण-दृष्टि में स्पष्ट थे। शासकीय एवं राजनीतिक खेल में दुनिया भर की ये
परिस्थितियाँ जिस तरह राजकमल चौधरी की दृष्टि में निस्सहाय दिख रही थीं</span>; <span lang="HI">राजकमल की मृत्यु के बाद धूमिल की दृष्टि में भी उतनी ही निस्सहाय थीं। क्योंकि
वे स्वयं को अकेला अनुभव कर रहे थे। उन्हें समकालीन विडम्बनाओं से निरपेक्ष उस दौर
के आयोजनधर्मी साहित्यिकों की प्रवृत्ति पर क्रोध आ रहा था। उसी क्रोध के मारे उन्होंने
उन रचनाकारों को यह कहते हुए इस कविता का अन्त किया कि </span>‘<span lang="HI">उसका मरना मुझे जीने का सही कारण देता है/जबकि वे (आयोजनधर्मी साहित्यिक)/याने
कि मेरे दोस्त/पहियों और पाण्डुलिपियों की रायल्टी तय करने की/होड़ में/यह नहीं जानते/कि
वह (राजकमल चौधरी)/फूलदानों</span>, <span lang="HI">मछलियों</span>, <span lang="HI">अन्धेरों
और कविताओं/को कौन-सा अर्थ/देने के लिए/किस जंगल/किस समुद्र/किस शहर के अन्धेरे में
जाकर/गायब हो गया है/...उन्होंने</span>, <span lang="HI">सिर्फ</span>, <span lang="HI">उसे/एक जलते हुए मकान की छत्तीसवीं खिड़की से/हवा में.../फाँदते हुए देखा है।
यहाँ </span>‘<span lang="HI">जलते हुए मकान</span><span>’</span>
<span lang="HI">एक रूपक है। भावक यहाँ चाहें तो राजकमल की </span>‘<span lang="HI">जलते हुए मकान में कुछ लोग</span><span>’</span> <span lang="HI">शीर्षक कहानी को भी याद कर लें। इस </span>‘<span lang="HI">जलते हुए मकान</span><span>’</span>
<span lang="HI">की परिभाषा व्याख्येय है</span>, <span lang="HI">जिसमें जीवन के हरेक
वर्ष राजकमल ने झुलसते हुए बिताया</span>, <span lang="HI">जिसकी तपिश को महसूस करने
के बजाय लोगों को उनका फाँदकर भाग जाना ही दिखा</span>, <span lang="HI">क्योंकि वे स्वयं
तो सदैव पहियों पर लुढ़कते हुए कुछ पा लेने और पाण्डुलिपियों की रायल्टी तय करने की
होड़ में व्यस्त रहे। उन्हें यह जानकारी कभी हुई ही नहीं</span>, <span lang="HI">या कभी
वे यह जानकारी लेने के अभिलाषी ही नहीं हुए कि राजकमल चौधरी </span>‘<span lang="HI">फूलदानों</span>, <span lang="HI">मछलियों</span>, <span lang="HI">अन्धेरों और
कविताओं</span><span>’</span> (2<span lang="HI"> जुलाई</span>,
1967<span lang="HI"> को धर्मयुग में प्रकाशित राजकमल चौधरी की सात उपखण्डों की कविता
</span>‘<span lang="HI">मछलियाँ</span>, <span lang="HI">शिवलिंग</span>, <span lang="HI">फूलदान</span>,
<span lang="HI">शब्द शय्या पर अनावृत</span>, <span lang="HI">सृष्टिमुखी</span>, <span lang="HI">और कविता के विषय में असम्पूर्ण</span><span>’</span> <span lang="HI">में इस रूपक का अर्थान्वेष किया जा सकता है।) को कौन-सा अर्थ देने के लिए कितने
बेचैन रहे</span>? <span lang="HI">वस्तुतः निजी जीवन की त्रासदी तक से विमुख उस दौर
के बुद्धिवादियों की सुखलीनता एवं आलस्य ने उनकी संवेदना को इतनी भोथड़ी कर दी थी कि
उन्हें कोई गुदगुदी लगती ही नहीं थी।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">यहाँ छत्तीसवीं खिड़की
का अर्थ राजकमल चौधरी की आयु से है</span>, <span lang="HI">इस गणना में थोड़ी-सी त्रुटि
है। उनकी मृत्यु साढ़े </span>37<span lang="HI"> वर्ष की आयु में हुई। ताउम्र अनिर्णय
एवं नियति के भरोसे जीवन जीनेवालों और जीभ एवं जाँघ के लालच को सहलाने के लिए सारी
अनैतिकता अपनानेवालों को धिक्कारते हुए धूमिल ने राजकमल चौधरी को यूँ परिभाषित किया
कि </span>‘<span lang="HI">जीभ और जाँघ के चालू भूगोल से/अलग हटकर
उसकी कविता/एक ऐसी भाषा है/जिसमें कहीं भी/</span>‘<span lang="HI">लेकिन</span><span>’</span>,
‘<span lang="HI">शायद</span><span>’</span>, ‘<span lang="HI">अगर</span><span>’</span>, <span lang="HI">नहीं है/उसके लिए
हम इत्मीनान से कह सकते हैं कि वह/एक ऐसा आदमी था जिसका मरना/कविता से बाहर नहीं है।</span><span>’</span>
<span lang="HI">ऐसे कवि जब भारत देश के उस जटिल समय में</span>, <span lang="HI">जटिल
राजनीतिक-आर्थिक-सामाजिक परिवेश में उपस्थित नहीं रहे तो धूमिल का दुखी होना स्वभाविक
था कि </span>‘<span lang="HI">बुद्धिमानों का अन्धापन और अन्धों का विवेक/मापने
के लिए/सफेद पालतू बिल्ली/अपने पंजों के नीचे से कुछ शब्द/काढ़कर रख देती है/अचानक सड़कें/इश्तिहारों
के रोजनामचों में बदल जाती है/</span>‘<span lang="HI">सिरोसिस</span><span>’</span>
<span lang="HI">की सड़ी हुई गाँठ/समकालीन कवियों की आँख बन जाती है/नफरत के अन्धे कुहराम
में सैकड़ों कविताएँ/कत्ल कर दी जाती हैं/मरी हुई गिलहरी की पीठ पर पहली मुहर/लगाने
के लिए और यूकलिप्टस का दरख्त/एक सामूहिक अफवाह में नंगा हो जाता है...।</span><span>’</span>
<span lang="HI">धूमिल की इन भाषिक प्रयुक्तियों में आजाद भारत की लोकतान्त्रिाक व्यवस्था
एवं बौद्धिक दुरवस्था का स्पष्ट चित्र उभरा है</span>, <span lang="HI">जिसमें उन्हें
चतुर्दिक सिरोसिस की लाइलाज सड़ी हुई गाँठ दिख रही थी। जिन समकालीन कवियों की आँखों
को जनहित में साकांक्ष सावधानी की अपेक्षा थी</span>, <span lang="HI">उनमें वे मरी हुई
गिलहरी की पीठ पर पहली मुहर लगाने की अशक्यता और नफरत के अन्धे कुहराम में जरूरी कविताओं
को अलक्षित कर देने की व्यग्रता दिखाई दे रही थी। वे सामूहिक अफवाह के यत्नशील सफेदपोशों
(यूकलिप्टस के दरख्तों) को आपादमस्तक नग्न देख रहे थे। पालतू बिल्ली के पंजों द्वारा
जमीन की सतह खुरचकर काढ़े गए चन्द शब्दों का अर्थ स्पष्ट करने और इश्तिहारों के रोजनामचों
में अचानक तब्दील हुई सड़कों की अर्थवत्ता तय करने में व्यस्त समाज से वे हताश हो चुके
थे। </span>‘<span lang="HI">बिल्ली के पंजों से काढ़े गए शब्द</span><span>’</span>
<span lang="HI">और </span>‘<span lang="HI">इश्तिहारों के रोजनामचों में तब्दील हुई
सड़क</span><span>’</span> <span lang="HI">का वास्तविक संकेत सुधी जनों को समझना
होगा कि </span>‘<span lang="HI">बिल्ली के पंजे</span><span>’</span>
<span lang="HI">कोई शब्द काढ़ नहीं सकते</span>, <span lang="HI">उन निरर्थक खरोंचों में
समकालीन आखेटक भोली जनता के लिए शब्द का भ्रम डाल देते हैं। इसी तरह जब सड़कें इश्तिहारों
के रोजनामचों में तब्दील होती हैं</span>, <span lang="HI">तो उस पर चलनेवाली भोली जनता
उन इश्तिहारों में रोजनामचा देखने को मजबूर हो जाती है।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">धूमिल की सबसे बड़ी पीड़ा
यही थी कि वे उस दौर के हर नागरिक में राजकमल चौधरी जैसी साहसिकता</span>, <span lang="HI">नैतिकता</span>, <span lang="HI">विवेक</span>, <span lang="HI">मानवीय सौहार्द</span>,
<span lang="HI">नैष्ठिक रचनात्मकता</span>, <span lang="HI">ईमानदार राष्ट्रीयता</span>,
<span lang="HI">दुविधाहीन जीवन... देखना चाहते थे</span>; <span lang="HI">क्योंकि उनके
अपने जीवन में कोई द्वैध नहीं था</span>, <span lang="HI">उनकी दृष्टि में मनुष्य की
निजता का महत्त्व वरेण्य था</span>; <span lang="HI">उनकी अपनी जीवन-चर्या में आत्मसुखलीन
उपदेशकों का व्याकरण अमान्य था</span>, <span lang="HI">यही कारण था कि राजकमल चौधरी
औरों की निगाह में कुछ भी हों</span>, <span lang="HI">उनकी निगाह में हीरा था</span>,
<span lang="HI">सौ प्रतिशत सोना था। वे स्पष्ट देख रहे थे कि यहाँ </span>‘<span lang="HI">वक्त की कैंची</span><span>’</span> <span lang="HI">मानव विरोधी नीतियों
के सहारे कबूतर जैसी सहज</span>, <span lang="HI">निश्छल</span>, <span lang="HI">भोले
और स्वाभाविक रूप से चंचल मनुष्य के पंख (क्रियाशीलता) कतर रही है। यहाँ </span>‘<span lang="HI">कबूतर</span><span>’</span> <span lang="HI">का बिम्ब अनेक संवेदनाओं
से लदा हुआ है। पक्षी विशेषज्ञ बताते हैं कि इसे पालतू बनाना बहुत आसान है। यह स्वभावतः
निष्कलुष होता है</span>, <span lang="HI">इसे तनिक भान नहीं होता कि सामने फेंके दाने
उसके चुगने के लिए नहीं</span>, <span lang="HI">दाना चुगते समय उसकी हत्या करने के लिए
बिखेरे गए हैं। देश के पूरे जनसमूह को गुमराह कर जीवन गँवाने को मजबूर करनेवाले तन्त्र
के शासन में जीवन-बसर करता हुआ भारतीय नागरिक वस्तुतः एक विडम्बना जी रहा था। राजकमल
चौधरी और धूमिल का सृजन सरोकार इसी चिन्तन और चिन्ता को रेखांकित करता है। </span>‘<span lang="HI">कल उसे लोगों ने/गाँव की तरफ जाते हुए देखा था/उसके पैर वर्तमान की कीचड़ से
लथपथ थे/उसकी पीठ झुकी हुई थी/उसके चेहरे पर/अनुभव की गहरी खराश थी: </span>‘<span lang="HI">पूरा का पूरा यह युद्ध-काव्य/मैंने गलत जिया है/गलत किया है मैंने इस/कमरे
को समझकर/जहाजी बेड़ों का बन्दरगाह.../...इस अकालबेला में जम्बूद्वीप के प्रारम्भ से
ही अन्धकार/बन गया था हमारा अंतरंग संस्कार।</span><span>’</span> <span lang="HI">धूमिल ने कविता के इस अंश का बिम्ब-निर्माण राजकमल चौधरी की दो कविताओं--</span>‘<span lang="HI">मछलियाँ</span>, <span lang="HI">शिवलिंग</span>, <span lang="HI">फूलदान</span>,
<span lang="HI">शब्द शय्या पर अनावृत</span>, <span lang="HI">सृष्टिमुखी</span>, <span lang="HI">और कविता के विषय में असम्पूर्ण व्याख्यान</span><span>’</span> <span lang="HI">तथा </span>‘<span lang="HI">बीमार कमरा बन्दरगाह</span><span>’</span>
<span lang="HI">की कुछेक पंक्तियों को मिलाकर न केवल उनकी मान्यता को</span>, <span lang="HI">बल्कि उन कविताओं को भी जीवन्त कर दिया है। मानने में कोई हिचक नहीं होनी चाहिए
कि राजकमल चौधरी और धूमिल उस दौर के जनजीवन की चिन्ता रखने वाले</span>, <span lang="HI">मनुष्य मात्र की चिन्ता के तनाव में दुनिया छोड़ देने वाले ऐसे कवि हैं</span>,
<span lang="HI">जिनका जीवन एक उपदेशक के रूप में समाजहित को समर्पित था</span>, <span lang="HI">जो ताउम्र बुराइयों</span>, <span lang="HI">दुर्वृत्तियों से लड़ते रहे। इस कविता
में एक वैचारिकता के दो कवियों की चिन्ताएँ एकमेक हो गई हैं। आजाद भारत के दो प्राथमिक
दशकों के शर्मनाक समय और दर्दनाक सामाजिक जीवनचर्या को रेखांकित करती हुई सन् </span>1967<span lang="HI"> में लिखी </span>‘<span lang="HI">राजकमल चौधरी के लिए</span><span>’</span>
<span lang="HI">शीर्षक कविता भारतीय साहित्य की एक महान कविता है।</span></span></span></span></p><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;">
</span></span></span><p class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="color: #351c75;"><span lang="HI">***</span></span></span></span></p>
<p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-62246735563458608122020-12-21T10:55:00.002+05:302021-01-07T17:02:00.972+05:30विशिष्ट कवि मंगलेश डबराल (16 मई, 1948 से 9 दिसम्बर 2020) के निधन की सूचना भारतीय साहित्य के लिए दारुण आघात<p style="text-align: left;">
<span style="font-family: arial;"><span style="color: #ff00fe;"></span></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhC3ggsYH_q5deN4lZJ0244_THEWcRO5wHkoYdK3qQHMlVJMZbddvCsKNjCj8_TZBupAhT1td0KWezis46Am3fy_PqXDc0djV1I0gIYI2HoOPfzyQWQMjeaJbu03_tcMfuaeLtW-tKuWu4/s2048/Deo+Shankar+Navin+With+Manglesh+Jee+1.JPG" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="1365" data-original-width="2048" height="426" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhC3ggsYH_q5deN4lZJ0244_THEWcRO5wHkoYdK3qQHMlVJMZbddvCsKNjCj8_TZBupAhT1td0KWezis46Am3fy_PqXDc0djV1I0gIYI2HoOPfzyQWQMjeaJbu03_tcMfuaeLtW-tKuWu4/w640-h426/Deo+Shankar+Navin+With+Manglesh+Jee+1.JPG" width="640" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">मंगलेश डबराल के साथ देवशंकर नवीन<br /></td></tr></tbody></table><span style="font-family: arial;"><span style="color: #ff00fe;"><br /> </span></span><p></p><div style="text-align: left;"><h1 style="text-align: left;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;"><span><span style="color: #ff00fe;">हमारे बीच से एक ऐसे कवि चले गए, जिन्होंने परवर्ती पीढ़ी को बनने में अहम् भूमिका निभाई; अपने कनिष्ठों में कभी कनिष्ठ होने का भाव नहीं आने दिया। उनके पास इतना स्नेह था कि लेनेवाले की झोली भर जाती थी। साथ-साथ भोजन करते हुए बतरस में उन्हें बड़ा मजा आता था। अन्तिम नेवाले तक को बाँटकर खानेवाले मंगलेश जी का स्नेह, उनकी कविताई और उनकी कविताई में उनके विचार अब हमारे साथ हैं। जे.एन.यू. के छात्र-छात्राओं के बीच ढाबे पर बैठकर लम्बे समय तक कविता सुनाने का उन्होंने मुझे वचन दे रखा था। ऐसा हो न सका। मंगलेश भाई, आपकी पुण्य और स्नेहिल स्मृति को नमन।</span></span></span></span></h1></div><p style="text-align: left;"><span style="font-family: arial;"><span style="color: #ff00fe;"></span></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5csBsH1Yc7E_14PPRh7yXDpf0r673T-ng6GR6PfWnpoclv3JjtOSR0A_6YBFAGVPwf5GubOPPjr9bOM0x2BTQVUtxUxvYJ3cSaIyoBNdoCP9hWNTQ_SqDitvYkIRRdywAcg3Sq699H2E/s2048/Deo+Shankar+Navin+With+Manglesh+Jee+2.JPG" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="1365" data-original-width="2048" height="426" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5csBsH1Yc7E_14PPRh7yXDpf0r673T-ng6GR6PfWnpoclv3JjtOSR0A_6YBFAGVPwf5GubOPPjr9bOM0x2BTQVUtxUxvYJ3cSaIyoBNdoCP9hWNTQ_SqDitvYkIRRdywAcg3Sq699H2E/w640-h426/Deo+Shankar+Navin+With+Manglesh+Jee+2.JPG" width="640" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-family: arial;"><span style="color: #ff00fe;">मंगलेश डबराल के साथ देवशंकर नवीन</span></span></td></tr></tbody></table><span style="font-family: arial;"><span style="color: #ff00fe;"><br /> </span></span>
<p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-27409911250635921492020-10-27T21:07:00.004+05:302021-01-07T16:57:08.067+05:30सहत दुसह बन आतप बाता (मायानन्द मिश्र की स्मृति)<p> <!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></p><p><b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 18pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-hansi-font-family: Calibri;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</span></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: small;"><span><span lang="HI">धर्म</span><span>, </span><span lang="HI">वृत्ति एवं दायित्व से भी
अधिक प्रेम मातृभाषा मैथिली से करनेवाले श्रेष्ठ कवि-कथाकार</span><span>, </span><span lang="HI">प्रखर चिन्तक मायानन्द मिश्र
का निकटवर्ती मैं कब और कैसे हुआ</span><span>,
</span><span lang="HI">मुझे याद नहीं आता।
सन् </span><span>1976-78</span><span lang="HI"> में मैं सहरसा कॉलेज (मनोहर
लाल टेकरीवाल कॉलेज</span><span>,
</span><span lang="HI">सहरसा का पुराना
नाम) में आई.एस-सी का छात्र था। मातृभाषा मैथिली भी एक विषय के रूप में पढ़ाई जाती
थी। सम्भवतः उसी दौरान उनके मोहक व्यक्तित्व</span><span>, </span><span lang="HI">मन्त्रवत् ध्वनि और आकर्षक अध्यापन-शैली से मेरे मन में सम्मोहन बढ़ा होगा।
यहाँ स्वीकार करूँ कि स्कूली जीवन में ही मैंने अपने लिए वृत्ति का चुनाव कर लिया
था। आठवीं से ग्यारहवीं कक्षा तक की पढ़ाई के दौरान कपिलेश्वर दिलमणि उच्च विद्यालय</span><span>, </span><span lang="HI">धरहरा के प्रधानाध्यापक
जगदीश झा और विज्ञान शिक्षक भोगेन्द्र सादा एवं रमानाथ राय के अध्यापन से मैं इतना
मोहाविष्ट था कि उन्हीं दिनों शिक्षण पेशा में अपना जीवन बिताने का निर्णय ले लिया
था। निर्णय यह भी लिया कि मैं सम्मोहक शिक्षण से शिक्षार्थी को मुग्ध रखनेवाला
शिक्षक बनूँ</span><span>, </span><span lang="HI">कोई शिक्षार्थी मेरे अध्यापन
के समय हिले तक नहीं। मेरे पिता मध्य विद्यालय में शिक्षक थे। स्कूली जीवन में ही
मैंने कनिष्ठ छात्रों को ट्यूशन पढ़ाना शुरू कर दिया था। मेरी पारिवारिक
अभावग्रस्तता पर दयार्द्र होकर कुछ लोगों ने यत्किंचित पैसे भी देने की चेष्टा की</span><span>; </span><span lang="HI">किन्तु मेरे पिताजी ने मना
कर दिया। उन्होंने कहा था कि इसे पैसे का चस्का लग जाएगा तो स्वाध्याय प्रभावित
होगा। </span></span></span></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-size: medium;"><b><span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span></span></b></span></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3zJiYwq49jzJQIUuHZ9HJLSZIX_Ha_5CnDZc9wq9JUJApWaTVEINibCA-3qIJsKdQofmsQ-7e45J8QR_uJrfT_Njf_JQqkin32Tc7juUnIPQLjeuFzv9ol45TYXIMNzH_zx-THquUPf4/s369/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25284%2529.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="369" data-original-width="327" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3zJiYwq49jzJQIUuHZ9HJLSZIX_Ha_5CnDZc9wq9JUJApWaTVEINibCA-3qIJsKdQofmsQ-7e45J8QR_uJrfT_Njf_JQqkin32Tc7juUnIPQLjeuFzv9ol45TYXIMNzH_zx-THquUPf4/s320/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25284%2529.jpg" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Deo Shankar Navin At Central University Ahmadabad</td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><br /></td></tr></tbody></table><span style="font-size: medium;"><b><span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><br /><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg_vr3DDGYE5fcXptE_SZjvq4106Hn6yBI2p4srJiOJh47i1Zr7Ol88X7zhT04GmBnZoiDb3rBOQGWnZQjC2LXFhEE-lsEirV6QAmB0uXwtqvDG9dkldJyRMCdXPD_1hRLGnHLKidFw63s/s717/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25285%2529.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="717" data-original-width="704" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg_vr3DDGYE5fcXptE_SZjvq4106Hn6yBI2p4srJiOJh47i1Zr7Ol88X7zhT04GmBnZoiDb3rBOQGWnZQjC2LXFhEE-lsEirV6QAmB0uXwtqvDG9dkldJyRMCdXPD_1hRLGnHLKidFw63s/s320/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25285%2529.jpg" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Deo Shankar Navin in Delhi University <span style="font-size: medium;"><b><span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">Seminar</span></span></b></span></td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><span style="font-size: medium;"><b><span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></span></b></span></td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><br /></td></tr></tbody></table><br /><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjPNnqmfK23drSsIJ-GpPSCPvIYR2Mj7IyqLvgsxd5BtgAq1G0hcRa0YsgRcaNpTh-Z81W_cGR_nFCFVppy2Zf46K97qMl47zsI-U1dG4UWnNRdhDQjaPjNe5K5tC0WVh5Cj0i9Gwdhpo8/s551/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25286%2529.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="551" data-original-width="502" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjPNnqmfK23drSsIJ-GpPSCPvIYR2Mj7IyqLvgsxd5BtgAq1G0hcRa0YsgRcaNpTh-Z81W_cGR_nFCFVppy2Zf46K97qMl47zsI-U1dG4UWnNRdhDQjaPjNe5K5tC0WVh5Cj0i9Gwdhpo8/s320/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25286%2529.jpg" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Deo Shankar Navin in IIM Benglore</td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><br /></td></tr></tbody></table><br /> </span></span></b></span><b><span style="font-size: medium;">
</span></b><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैट्रिक (ग्यारहवीं) पास करने के बाद सहरसा कॉलेज में नामांकन हुआ। जब गणित के
अध्यापक मो. ओजैर और मैथिली के अध्यापक मायानन्द मिश्र को पढ़ाते देखा-सुना</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो मैंने अपने निर्णय को
तनिक दुरुस्त किया। अब तय किया कि मैं कॉलेज या विश्वविद्यालय में शिक्षण करूँगा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्कूली शिक्षण में सम्भवतः
मैं सफल न होऊँ। इसलिए कक्षा में बैठकर मैं सदैव यही तलाशता रहता था कि अध्यापक
महोदय में क्या कम है कि मैं इनकी बातों से आकृष्ट नहीं हो रहा हूँ</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ताकि एक सफल अध्यापक होने के
लिए स्वयं से वे कमियाँ दूर करता जाऊँ। पद्धति मालूम नहीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर एक सफल अध्यापक के
व्यक्तित्व में सम्मोहन की अनिवार्यता की समझ मुझे स्कूली जीवन में ही हो गई
थी।...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो मैथिली पढ़ाने के लिए मायानन्द मिश्र कक्षा में प्रकट हुए। धोती-कुर्ता पहने
हुए वे ज्यों ही कक्षा में प्रविष्ट हुए</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उनके भव्य व्यक्तित्व की मनोहरता देखता ही रह गया। हाजिरी लेने के बाद
उन्होंने मनबोध रचित कृष्ण-जन्म महाकाव्य का एक अंश पढ़ाना शुरू किया। बाद के दिनों
में कवीश्वर चन्दा झा रचित मिथिला भाषा रामायण के सुन्दर-काण्ड का एक अंश पढ़ाया।
वह सुरमय ध्वनि</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">व्याख्या-विश्लेषण करते हुए
गद्य का वह लालित्य</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रमय सम्मोहन से
भरी वह भंगिमा...उनके मोहक व्यक्तित्व पर बहुत फब रही थी। उनकी पहली ही कक्षा में
ऐसा मोहित हुआ कि जब-तब इच्छा करती रहती उनके साथ कुछेक कदम चलने की। पर ऐसा तब हो
न सका। आई.एस-सी पास करने के बाद बी.एस-सी. में भाषा की पढ़ाई बन्द हो गई। इसलिए
उनके निकटवर्ती होने के सम्भावित रास्ते ही बन्द हो गए।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">मुख्यतः मैथिली में</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कभी-कभी हिन्दी में
भी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैं तुकबन्दी और फिकरेबाजी
छठी-सातवीं कक्षा से ही करता था</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">गाँव के हास्यजीवी
लोगों की प्रशंसा भी पा लेता था। नौवीं-दसवीं तक आते-आते फिल्मी गीतों की पैरोडी
में गाँव की कीर्तन-मण्डली के लिए भजन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">गीत इत्यादि भी लिखने लगा। यद्यपि रामकथा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कृष्णकथा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पुराकथा की कई किताबें पढ़
चुका था। कालिदास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">विद्यापति</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सूरदास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कबीरदास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तुलसीदास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बंकिम</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">शरत्</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रवीन्द्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रेमचन्द</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रसाद</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पन्त</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">महादेवी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">निराला से परिचय शुरू हो गया
था। </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मिथिला मिहिर</span><span style="font-size: medium;">'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सारिका</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">धर्मयुग</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आजकल</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दिनमान</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रविवार जैसी कुछ पत्रिकाएँ
भी पढ़ने लगा था। सहरसा कॉलेज पत्रिका में एक तुकबन्दी कविता छप गई थी। फिर दूसरी
तुकबन्दी कविता </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मिथिला मिहिर</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में छप गई।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">सन् </span><span style="font-size: medium;">1981</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में ललित नारायण मिथिला
विश्वविद्यालय</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दरभंगा के अधीन संचालित
सहरसा कॉलेज सहरसा में पाँच विषयों (मैथिली</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हिन्दी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इतिहास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">राजनीतिशास्त्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अर्थशास्त्र) में एम.ए. की
पढ़ाई मंजूरी मिली थी। मैं तब तक बी.एस-सी. की परीक्षा दे आया था। मेरी इच्छा
मैथिली से एम.ए. करने की हुई। पर वैधानिक अड़चन थी कि स्नातक स्तर पर मेरा विषय
मैथिली नहीं था। विशेष परिस्थिति में स्नातकोत्तर केन्द्र के विभागाध्यक्ष की
अनुमति से नामांकन सम्भव था। लेकिन मैथिली के विभागाध्यक्ष उमेश मिश्र से कौन कहे</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बी.एस-सी. के दिनों से ही
गणित के अध्यापक प्रो. हरिप्रसाद सिंह का मुझ पर स्नेह-भाव था। उन्हीं के कहने पर
उमेश मिश्र जी ने नामांकन होने दिया</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर शर्त रखी गई कि उसी वर्ष मैं मैथिली</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हिन्दी और अंग्रेजी विषय के साथ बी.ए. की परीक्षा पास कर लूँ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वर्ना एम.ए. की परीक्षा में
बैठने नहीं दिया जाएगा। ये सारी औपचारिकताएँ पूरी कर ली गईं। </span></span></p><b><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjPxGroJECgMp5xDUJhQJUAR9_T8RD0D6-QizM_zJGw4k9-R4WlUXh6dFbar4SxvzRoVwvdUINKchlYJKfTec2TBbuHexHuTRorY2KL6_ttcbweqVI1ltYNOMRfKxBfeRk6BZ_JZtSdErw/s495/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25287%2529.JPG" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="495" data-original-width="491" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjPxGroJECgMp5xDUJhQJUAR9_T8RD0D6-QizM_zJGw4k9-R4WlUXh6dFbar4SxvzRoVwvdUINKchlYJKfTec2TBbuHexHuTRorY2KL6_ttcbweqVI1ltYNOMRfKxBfeRk6BZ_JZtSdErw/s320/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25287%2529.JPG" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Deo Shankar Navin in IGNOU</td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><br /></td></tr></tbody></table><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: medium;"><br /><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3nzofbkjrCjvQo-tudBv_NXiTpZ8pHVXhtVtEd_0cqoUGLRJtj25dwDsrjD1Y4jWWucCYmlTXwOjuW-MtNERk5oPmGoqfphVoU3CzjmavyMteXoThMpA_fWBJd3L3m6ysKqbJ6JVPrSo/s1076/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25288%2529.JPG" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="948" data-original-width="1076" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3nzofbkjrCjvQo-tudBv_NXiTpZ8pHVXhtVtEd_0cqoUGLRJtj25dwDsrjD1Y4jWWucCYmlTXwOjuW-MtNERk5oPmGoqfphVoU3CzjmavyMteXoThMpA_fWBJd3L3m6ysKqbJ6JVPrSo/s320/Deo+Shankar+Navin+vaarious+activities+%25288%2529.JPG" width="320" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Deo Shankar Navin in JNU Seminar</td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><br /></td></tr></tbody></table><br /><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiT_rk1w2w_GeahMhZIsgIcs7UogwQgdTFInwpP3hsNSKAQqc3Mgb2lIWfYdvWI9q20WoDLZaALuZqup2kJwX16b8xPJqZcmE5NsNJoDGN06Oc4uCE3HO7LBGXJK1QZ0atwhaRzYqv3-q4/s1280/Deo+Shankar+Navin%2527s+Nayee+Dhara+Samman.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="853" data-original-width="1280" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiT_rk1w2w_GeahMhZIsgIcs7UogwQgdTFInwpP3hsNSKAQqc3Mgb2lIWfYdvWI9q20WoDLZaALuZqup2kJwX16b8xPJqZcmE5NsNJoDGN06Oc4uCE3HO7LBGXJK1QZ0atwhaRzYqv3-q4/s320/Deo+Shankar+Navin%2527s+Nayee+Dhara+Samman.jpg" width="320" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Deo Shan<b>kar Navin being felicitated with Nayi Dhara Rachna Samman by Pramatharaj Singh</b></td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b> </b><br /></td></tr></tbody></table><br /> </span><span style="font-size: medium;">
</span></b><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्हीं दिनों सहरसा में आयोजित विद्यापति स्मृति समारोह के अवसर पर मैथिली में
निबन्ध प्रतियोगिता का आयोजन हुआ था। 'मैथिली लोक साहित्य एवं ब्रजकिशोर वर्मा
मणिपद्म' विषय पर लिखा मेरा निबन्ध पुरस्कृत हुआ था</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मुख्य अतिथि बिहार के तत्कालीन राज्यपाल डॉ. अखलाक उर रहमान किदवई के हाथों
मुझे पुरस्कार दिया गया था। मैथिली से सम्बद्ध सहरसा के विद्वानों की दृष्टि में
मेरी पहचान दर्ज होने का दूसरा महत्त्वपूर्ण कारण वही बना। पहला कारण था विद्यापति
स्मृति समारोह के आयोजन में सक्रिय कार्यकर्ता होना। मेरी उस सक्रियता के कारण थे
मैथिली के अध्यापक डॉ. मनोरंजन झा। वे अपने स्कूली जीवन में मेरे पिता के शिष्य
रहे थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फलस्वरूप उनका स्नेह-भाव मुझ
पर बना रहता था। डॉ. महेन्द्र (मैथिली विभाग) से मैं पहले ही परिचित हो चुका था।
इसी बीच एक दिन डॉ. महेन्द्र और डॉ. शिवशंकर झा कान्त ने मिलकर </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अनवरत</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नाम से एक अनौपचारिक संस्था
गठित कर दी। अनौपचारिक इसलिए कि इसका कोई विधिवत् विधान नहीं बनाया गया। बस इतना
तय किया गया कि संयोजक देवशंकर नवीन होंगे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अध्यक्ष उस दौर के प्रसिद्ध कवि-पत्रकार जयानन्द झा। महीने में दो गोष्ठियाँ
आयोजित होंगी। संयोजक जिस किसी साहित्यसेवी के घर गोष्ठी का आयोजन तय कर दे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सबको मान्य होगा। सबको निमन्त्रण
देने का दायित्व संयोजक का और आगत रचनाकारों को चाय पिलाने का दायित्व गृहस्वामी
का होगा। आतिथ्य में कोई भी स्वागतिक अधिक खर्च न करें। सभी साहित्यसेवियों को ये
बातें मान्य हुईं। सहरसा में </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अनवरत</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">की गोष्ठियाँ चल निकलीं।
मायानन्द मिश्र सभी गोष्ठियों में आते थे। सम्भवतः इन्हीं गोष्ठियों के दौरान मैं
उनका करीबी होने लगा। उनके घर आना-जाना</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साथ बैठकर देर तक उनकी बातें सुनना मनभावन लगता था। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">शाम को वे प्रायः घूमने निकलते थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैं ट्यूशन पढ़ाने की अपनी वृत्ति से फुरसत पाकर सड़क किनारे खड़ा रहता था। उनके
आते ही साथ हो लेता था। कोई एक विषय छेड़ देता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वे शुरू हो जाते। उनका घूमना और मेरी पढ़ाई साथ-साथ होती रहती। ऐसी चतुराई मैं
जब-तब डॉ. महेन्द्र के साथ भी करता था। बल्कि मेरी यह चतुराई सन् </span><span style="font-size: medium;">1991</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में जे.एन.यू. दिल्ली आने
पर भी कायम रही। अन्तर बस इतना था कि जो आचरण सहरसा में मायानन्द मिश्र और
महेन्द्र के साथ करता था</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जे.एन.यू. परिसर में
नामवर सिंह और मैनेजर पाण्डेय के साथ करने लगा। रात्रि-भोजन के बाद ये लोग टहलने
निकलते थे। उचित ठिकाने पर मैं समयानुसार प्रतीक्षा में खड़ा हो जाता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उनके आते ही साथ हो लेता।
दो-एक पल इधर-उधर की बातें होतीं</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फिर मैं अपना सवाल
शुरू करता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">एक ही सवाल के जवाब में सारा
समय निकल जाता।...लोग इसे भावुक धारणा न समझें तो मैं कहना चाहूँगा कि विद्वानों
के साथ कदम मिलाकर चलने से या उनके शरीर की हवा लगने से भी संस्कार परिमार्जित
होता है। अकबर जैसे शहंशाह ने रहीम</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तानसेन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">टोडरमल जैसे विद्वानों को
यूँ ही तो अपना सभासद नहीं बनाया होगा! मायानन्द</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">महेन्द्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नामवर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैनेजर पाण्डेय जैसे
विद्वानों के साथ कदम मिलाकर चलने का जो सुख मुझे मिला</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वह आज मेरे जीवन की पूँजी
है।...हाल-चाल के सवालों से छिटककर मैं ज्यों ही मायानन्द मिश्र से भाषा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साहित्य</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">समाज</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सामाजिक व्यवहार के प्रसंगों
की जिज्ञासा करता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वे अपने शाश्वत निर्मल
मुस्कान के साथ पल भर मेरे चेहरे की ओर देखते! वह मुस्कान मेरी अज्ञता पर होती या
मेरी चतुराई समझ लेने के उद्योग पर</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मालूम नहीं</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर जब शुरू होते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो किस प्रसंग को किसके साथ
जोड़कर पूरी बात मेरे मस्तिष्क में उतार देते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पता नहीं लगता। मैं गौर करता कि मेरे सवालों से वे प्रसन्न बहुत होते!
बहरहाल...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">व्यक्तित्व की मृदुलता एवं व्यवहार-कुशलता के कारण पूरा मैथिल समाज स्वयं को
मायानन्द मिश्र का सर्वाधिक करीबी मानने का दम्भ पाले रहता था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">किन्तु मेरी समझ जितनी बनी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उसमें डॉ. महेन्द्र से अधिक
करीबी उनके जीवन में कोई नहीं थे। जिस दिन सड़क किनारे देर तक प्रतीक्षा करके भी
मैं उन्हें आता हुआ नहीं देखता</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैं समझ जाता कि वे
डॉ. महेन्द्र के घर बैठे हुए हैं। मैं वहीं पहुँच जाता। देर तक बातें होती रहतीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साहित्य की</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">समाज की</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">शिक्षा की</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">संस्कृति की</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अपसंस्कृति की</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिली की रचनाशीलता में
नवता लाने की</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नवागत लेखकों के लिए
अध्यवसाय की जरूरत की...ढेरो बातें होतीं</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इस अनौपचारिक गोष्ठी को भंग करने का मन तो किसी का नहीं होता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर उठना ही पड़ता। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">वैसे तो व्यस्तता</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मायानन्द मिश्र के
जीवन का अनुषंग बनकर जन्म के साथ ही आई थी</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बालापन से ही दायित्व एवं समझ के ऐसे दवाब सहते आए कि दिनचर्या के किसी भी
क्रम की प्रतिक्रिया उनके जीवन-व्यवहार में विसंगति प्रकट नहीं करती</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर बीसवीं शताब्दी के अन्तिम
दो दशक उनके जीवन का अति व्यस्त समय दिखता था। देवोत्थान तिथि के दो दिन बाद
(कार्तिक धवल त्रयोदशी/महाकवि विद्यापति की अवसान तिथि) से लेकर रामनवमी (चैत्र
शुक्ल नवमी) तक शृंखलाबद्ध रूप से देश के कोने-कोने में विद्यापति स्मृति समारोह
के आयोजन का ताँता लगा रहता। बाकी के समय में भी होता था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">किन्तु इन पाँच महीनों में
गहमागहमी मची रहती थी। यह समारोह देश के किसी कोने में हो</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आयोजकों को मायानन्द मिश्र
का प्रयोजन विद्यापति के तस्वीर की तरह होती थी। उनकी उपस्थिति मात्र को आयोजक
अपने कार्यक्रम की सफलता मानते थे। कोई दो आयोजन एक ही दिन न पड़े</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अथवा मायानन्द मिश्र का
स्वास्थ्य असुविधाजनक न हो</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो वे किसी भी आयोजक
को मना नहीं करते थे। इन आयोजनों में अपनी भागीदारी को अपना कर्तव्य मानते थे।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">उनके इस उदार आचरण के कुछेक निन्दक भी मैथिल-पट्टी में क्रियाशील थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्योंकि कश्मीर से
कन्याकुमारी तक मातृभाषा के लिए ऐसा सम्मान विद्यापति और वैद्यनाथ मिश्र यात्री के
बाद मायानन्द मिश्र को ही दिया जा रहा था! फिर वे मैथिल</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिन्हें यह सब प्राप्त नहीं
हो रहा था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्योंकर निन्दक नहीं होते!
अजात-शत्रु तो वे थे नहीं! शक्तिवानों का विरोध कर लोग अपना गौरव बढ़ाते ही रहते
हैं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अशक्यों का विरोध कर कोई
क्यों अपनी गरिमा घटाएगा</span><span style="font-size: medium;">?...</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन निन्दकों को बाद में भी
इस बात का इल्म कभी नहीं हुआ कि आयोजकों को सप्ताहान्त में आयोजन करने की सलाह
मायानन्द इसलिए देते थे ताकि आयोजन के कारण उनकी मूल-वृत्ति अध्यापन के कार्य में
व्यतिक्रम न हो! दायित्वों का निर्वाह करने के बाद ही वे इन आयोजनों में
मैथिली-आन्दोलन का बीज बोने जाते थे। जन-जन में मैथिल-चेतना जागाने के लिए वे इन
आयोजनों का उपयोग करते थे। इसलिए वे उन्हें एक सीमा तक अपना ही आयोजन मानते थे।
अपने आन्दोलनात्मक सन्धान में वे इन आयोजनों का उपयोग लगभग उसी पद्धति से कर रहे
थे जैसे कभी बाल गंगाधर तिलक ने स्वाधीनता संग्राम का संकेत देने के लिए गणेशोत्सव
का किया था। दुर्भाग्यवश उनके निन्दकों को इस बात का बोध नहीं हुआ। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">विदित है कि पेशवाओं की गृहस्थ गणपति-पूजा को धार्मिक कर्मकाण्ड की सीमा से
मुक्त कर सन् </span><span style="font-size: medium;">1893</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में लोकमान्य बाल गंगाधर
तिलक ने ब्रिटिश साम्राज्य की नींव हिलाने</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">छुआछूत दूर कर राष्ट्रीय एकता का प्रतीक बनाने</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्वाधीनता संग्राम के लिए समाज को संगठित करने का माध्यम बनाया और महाराष्ट्र
में गणपति-उत्सव को सार्वजनिक स्वरूप देने का कृती प्रयास किया और सफल हुए। इससे
पूर्व यह पेशवाओं की गृहस्थ-पूजा तक सीमित थी। कहते हैं कि सतरहवीं शताब्दी में
शिवाजी महाराज की माँ जीजाबाई ने यह प्रथा शुरू की थी। फिर तो यह आन्दोलन का जरिया
बन गया। कुछ अवान्तर प्रसंगों की आशंकाओं से यद्यपि उदारवादी खेमे के वर्चस्वशाली
नेताओं--व्योमेशचन्द्र बैनर्जी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सुरेन्द्रनाथ बनर्जी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दादाभाई नौरोजी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फिरोजशाह मेहता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">गोपालकृष्ण गोखले</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मदनमोहन मालवीय</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मोतीलाल नेहरू</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बदरुद्दीन तैयबजी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सुब्रमण्यम अय्यर आदि ने
असहमति जताई</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर दृढ़निश्चयी लोकमान्य तिलक
ने इस गौरवशाली परम्परा की नींव रखी और अपनी योजना में सफल हुए। विद्यापति स्मृति
समारोह में मायानन्द मिश्र की भागीदारी को उसी धारणा से देखा जाना चाहिए। सचमुच वे
मैथिली भाषा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साहित्य और संस्कृति के
लोकमान्य थे। उन समारोहों में दिए गए उनके भाषणों की अमियवाणी का ध्वन्यांकन हुआ
होता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो आज एक बड़ी धरोहर हमारे
समक्ष होती</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जो अब किसी की स्मृतियों में
भी नहीं है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिली के किसी सुबुद्ध शोध पर्यवेक्षक ने कभी किसी श्रमशील शोधार्थी को भाषिक
एवं सांस्कृतिक चेतना के प्रसार में विद्यापति स्मृति समारोहों की भूमिका विषय पर
शोध-प्रबन्ध लिखने की प्रेरणा दी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और शोधार्थी ने
नैष्ठिक श्रम से कार्य किया तो पूरे प्रबन्ध के सारे महत्त्वपूर्ण पृष्ठ मायानन्द
मिश्र के अवदान से घिरे रहेंगे। पर ऐसा होगा कैसे</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिल-जन तो अपनी ही पीठ थपथपाने में लगे हैं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्हें पूर्वजों के प्रति कृतज्ञ होने की कोई लालसा नहीं है।...पर सब के आमन्त्रण
पर सभी समारोहों में वे कर्तव्य-भाव से पहुँचते थे। कुछेक समारोहों को छोड़कर उनके
सर्वाधिक प्रिय कवि-चिन्तक डॉ. महेन्द्र साथ रहते थे। सहरसा एवं आसपास के आयोजनों
में कविता पढ़ने के लिए किसी-किसी समारोह में मुझ जैसे नौसिखिए को भी ले जाया करते
थे। आयोजक की तरफ से मिली मानदेय राशि के अलावा कनिष्ठतम कवियों में वे अपनी
मानदेय राशि बाँट देते थे। कुछेक बार मुझे यह इनाम मिल चुका है। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">विभिन्न कस्बों के इन समारोहों के आयोजकीय उद्देश्य की जानकारी जुटाना कठिन है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर अनुमान किया जा सकता है
कि अपने भाषिक क्षेत्र से दूर रहकर भी वहाँ के मैथिल इस बहाने अपनी भाषा और
संस्कृति को स्मरण करने</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उस क्षेत्र में अपनी
भाषा का महत्त्व बताने और शहर एवं आसपास के मैथिलीभाषियों से सम्बन्ध बनाने की
नीयत से ऐसा करते होंगे (उल्लेखनीय है कि ऐसे आयोजनों के श्रोता-दर्शक और प्रशंसक
बहुतेरे मैथिलेतर समाज के लोग भी होते रहे हैं)। सम्भवतः ऐसा करते हुए वे अपनी
अस्मिता का प्रमाण देने की भी चेष्टा करते थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्योंकि उनमें से अधिकांश मैथिल विद्यापति के सम्बन्ध में प्रचलित जनश्रुतियों
से अधिक कुछ भी नहीं जानते थे। आज भी स्थिति कोई बेहतर नहीं है। अधिकांश मैथिलों
का भाषानुराग बंगलाभाषियों जैसा आज भी नहीं है। वे गीतों और नृत्यों में अधिक
रुचिशील रहते थे। मैथिली-मंच के गवैयों-नटुओं का अनुराग भी विद्यापति की रचनात्मक
गरिमा से नहीं के बराबर था। अधिकांश गवैयों-नटुओं का प्रमुख उद्देश्य पतनशील
जनरुचि को सहलाकर ताली लूटना हो गया था। मायानन्द मिश्र ने सुनियोजित पद्धति से इन
आयोजनों की धारा बदल दी। अपने भाषणों एवं संचालकीय वक्तव्यों और कवि-गोष्ठियों के
माध्यम से वे आयोजक समेत श्रोता-समूह की चेतना में मैथिली और मैथिलपन की
संस्कार-सुधा भर रहे थे। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">महाकवि वैद्यनाथ मिश्र यात्री की प्रेरणा से बेशक सन् </span><span style="font-size: medium;">1954</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में पटना के मैथिलों द्वारा
</span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चेतना समिति</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">की स्थापना हुई</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उससे पूर्व सन् </span><span style="font-size: medium;">1943-45</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के बीच रामकृष्ण झा किसुन
के सौजन्य से संस्थापित श्री मैथिली समिति और श्री मिथिला पुस्तकालय के
तत्त्वावधान में सुपौल में और उनके आत्मीय मित्र चन्द्रनाथ मिश्र अमर के उद्यम से
दरभंगा में बेशक कवि-गोष्ठियों के आयोजन से जनमानस में मातृभाषा अनुराग के अलख
जगाए गए</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर तथ्य है कि उन्हीं
किसुनजी द्वारा संस्कारित-दीक्षित और अमरजी द्वारा उत्प्रेरित मायानन्द मिश्र की
प्रेरणा से कश्मीर से कन्याकुमारी तक के विभिन्न नगरों-कस्बों में मैथिली समिति की
स्थापना हुई और विद्यापति समृति समारोह मनाया जाने लगा</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जहाँ वे जाते भी थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और भाषा से अनुराग रखकर अपनी
संस्कृति और निजता बचाए रखने का मर्म भी समझाते थे। मुझे स्मरण है कि मेरे आग्रह
पर वे एक बार डॉ. महेन्द्र के साथ मैथिली समिति</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">डालटनगंज</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पलामू के आयोजन में भी आए
थे। उन दिनों पलामू बिहार का ही जिला था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">झाड़खण्ड राज्य अलग नहीं हुआ था। डालटनगंज की इस मैथिली समिति के संस्थापन में
मैथिली के प्रारम्भिक दौर के कथाकार प्रबोधनारायण चौधरी की अपूर्व भूमिका थी।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">गत शताब्दी के नौवें दशक का पूर्वार्द्ध उनके इतिहासाख्यानपरक औपन्यासिक
शृंखला की रचना-प्रक्रिया का निर्णायक दौर था। डॉ. महेन्द्र तो उनकी
रचना-प्रक्रिया ही क्यों</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उनकी
चिन्तन-प्रक्रिया तक के सहयोगी थे</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कोशी अंचल के अनेक
विद्वान मायानन्द की उस साधना के साक्षी हैं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जो मिलने आते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो देखते कि वे दिन में भी
मच्छरदानी ताने (सहरसा में उन दिनों दिन में भी मच्छर तबाह करते थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अभी भी करते हैं</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इस बात पर सहरसा के
व्यवस्थापतियों को कोई लज्जा नहीं आती</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आएगी भी नहीं!) कुछ पढ़ने-लिखने में लगे हुए हैं। ऐसे अनेक अवसरों के
प्रत्यक्षदर्शी होने का सौभाग्य मुझे भी मिला है। उनकी साहित्यिक गतिविधियों के
क्षेत्र में डॉ. महेन्द्र के बाद दूसरे सर्वाधिक करीबी केदार कानन थे। हमारी पीढ़ी
के सम्मानित रचनाकार केदार कानन</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मायानन्द के ममेरे
भाई भी हैं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अर्थात् विशिष्ट कवि</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कथाकार</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चिन्तक</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भाषा-भक्त रामकृष्ण झा किसुन
के कनिष्ठ पुत्र। मगर इन सबसे अधिक वे मायानन्द मिश्र के अनुप्रेरक</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साहित्यिक सहायक</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सलाकार</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रबन्धक</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अनुशासक ...सब कुछ थे। तथ्य
है कि केदार कानन के एकनिष्ठ श्रम के कारण मायानन्द की ढेरो रचनाएँ संजोई जा सकीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रकाशित हो सकीं।...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्हीं दिनों मैंने मायानन्द मिश्र से एक कौशल सीखा कि किसी काम में लगें</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो ऐसे लगें कि खाते-पीते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सोते-जागते हर किसी से उसी
विषय पर बात करें</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सामनेवाला बेशक रुचि न ले</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर बात वहीं करें। इसका
दोतरफा लाभ था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ग्राही की चेतना ग्रहणशील हो</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो वह क्रमशः रुचि लेने
लगेगा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">एक समर्थक बढ़ेगा</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रुचिशील न हो तो ऊबकर मिलना
छोड़ देगा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">निरर्थक आकर समय नष्ट नहीं
करेगा।...यह बात उन्होंने उपदेश देकर नहीं सिखाई थी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैंने उनकी युक्ति और उसकी परिणति से सीख ली थी। अपनी पहली पी-एच.डी. के दौरान
इस युक्ति का उपयोग भी किया</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और सफलता भी
मिली।...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">उल्लेख हो चुका है कि सम्मोहक व्यक्तित्व के कारण स्वयं को उनका करीबी
माननेवालों की भरमार थी। जब-तब कोई न कोई मिलने आ जाते। अब घर आए व्यक्ति को वापस
तो करते नहीं</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और बैठाकर बात करते तो किस
विषय पर करते</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिन दिनों वे इतिहासाख्यान
में रमे हुए थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वही पढ़ते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वही लिखते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वही सुनाते थे। इस बहाने
सम्भवतः वे अपनी संरचना को संशोधित करने की तरकीब भी निकालते थे। दूसरे किसी
प्रसंग में उनकी रुचि नहीं होती</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इसलिए हर आगन्तुक को
वही सुनाने लगते! अब धनार्जन-भण्डारण की चिन्ता में अहर्निश तल्लीन जिन लोगों को
अपने पिता तक का मृत्यु-वर्ष याद न रहता हो</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्हें पाषाण-युग और काँस्य-ताम्र-लौह-युग की विशेषता और सन् सुनने में कितनी
रुचि होती</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बेचैन होकर थोड़ी देर बाद चले
जाते!...लोग चाहें</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो बेशक इसे
मायानन्द की नीतिज्ञता मान लें</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर अपने आत्मीय
लोगों के बीच इन स्थितियों के नाटकीय पुनर्कथन से खूब आनन्द लेते थे। उन ऊबे हुए
श्रोताओं का जब वे वर्णन करते थे</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हमलोग हँसते-हँसते
लोट-पोट हो जाते थे। वे मैथिली में कहते थे--हे हौ! हम बुझिअइ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जे ई भागै लए छटपटा रहल अछि</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मुदा हम खिस्सा बन्दे नइँ
करिअइ (देखो! मैं समझता था कि यह आदमी भागने के लिए छटपटा रहा है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">परन्तु मैं कथावाचन बन्द ही
नहीं करता था)। इसमें </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">छटपटा रहल अछि</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वाक्यांश वे ऐसी नाटकीय
भंगिमा के साथ कहते थे कि ठहाकों का उत्सव मच जाता था। आज भी उनकी उस भंगिमा के
स्मरण से मन में हास्य गूँज उठता है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">मायानन्द मिश्र की इतिहास-दृष्टि गजब की थी। मूल सन्दर्भ से तर्कसम्मत
सम्पुष्टि और सम्पृक्ति के बिना वे तिनका भर आगे नहीं बढ़ते थे। सार्वत्रिकता के
साथ-साथ स्थानीयता के सम्मान का वे विधिवत् ध्यान रखते थे। मैथिली साहित्य के
काल-विभाजन में उनके दिए गए तर्क इस बात की पुष्टि के लिए सहायक हो सकती है।
इतिहासाख्यानपरक औपन्यासिक शृंखला में भी उनकी इस प्रवृत्ति की पड़ताल की जा सकती
है। अपने वक्तव्यों में जिस तरह वे तिथियों का क्रमवार उल्लेख करते थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आम श्रोताओं को हैरानी होती
थी। एक बार उनसे पूछा भी था कि आपको पहाड़े के अंकों की तरह तिथियाँ कैसे याद रहती
हैं</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्होंने बड़ी सहजता से जवाब
दिया</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिसमें उनके इतिहास-अध्ययन
एवं इतिहासाख्यान की सृजन-प्रक्रिया अनुगुम्फित थी। उन्होंने कहा कि इतिहास के हर
अध्येता को सदैव पाठ के समानान्तर भूगोल का मानचित्र रखना चाहिए। काल और घटना की सूचना
के साथ भूगोल के निर्दिष्ट बिन्दु पर मनतः चला जाना चाहिए</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फिर उस दौर के सामाजिक
सन्दर्भों पर विमर्श करना चाहिए। ऐसा करने से पूरे इतिहास का आख्यान वस्तुतः
आख्यान की तरह याद रहेगा। पर किसी प्रसंग को याद रखने के लिए व्यक्ति का रुचिशील
होना तो प्राथमिक योग्यता है!...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">इतिहास-पाठ की इस विधि में उनके इतिहासाख्यान रचने की प्रक्रिया सहज ही
रेखांकित है। मानव-सभ्यता और संस्कृति के मूल की ओर उनके इस आकर्षण की सूचना पहले
मुझ जैसे अनेक लोगों को नहीं थी। डॉ. महेन्द्र और केदार कानन निश्चय ही कुछ न कुछ
जानते होंगे। भारतीय स्वाधीनता के तीन दशक बीत जाने के बाद भी लोकतान्त्रिक
व्यवस्था की मूल संवेदना स्पष्ट नहीं हो रही थी। शासकीय व्यवस्था के
प्रभुत्व-सम्पन्न लोग अपना वर्चस्व और ऊँचा करने के लिए शासितों को निर्जीव पदार्थ
की तरह कुचल रहे थे। भूख</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अभाव</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बेकारी...सुरसा के मुँह की
तरह बढ़ती जा रही थी</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आम नागरिक
अकाल-दुर्भिक्ष एवं अन्य प्राकृतिक आपदाओं की भेंट चढ़ रहे थे</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कर्ज के कारण जन-जन और
राष्ट्र की अर्थिकता नष्ट हो रही थी</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">लोकहित की घोषणा तो हो रही थी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर धरातल पर सब
लोकाहित ही दिख रहा था</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कला एवं साहित्य की
पारम्परिक एवं नवांगीभूत पद्धतियाँ भी इनके स्वार्थ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्रूरता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नृशंसता को विचलित नहीं कर
पा रहे थे</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">द्वितीय विश्व युद्ध की
परिणतियों के मद्देनजर समसामयिक भारत की परिस्थितियों पर राष्ट्रकवि रामधारी सिंह
दिनकर 'कुरुक्षेत्र' (</span><span style="font-size: medium;">1946),
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'रश्मिरथी' (</span><span style="font-size: medium;">1952) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जैसी कृतियों से युद्ध की
परिणतियाँ दिखा चुके थे। युद्ध 'महाभारत' का हो या आधुनिक समाज के वैश्विक वर्चस्व
का</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">परिणति अतिशय क्रूर होती है।
इन दोनों युद्धों में किसके लिए कौन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">किससे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्यों लड़ा</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">परिणति क्या हुई</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">किसने क्या खोया</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्या पाया</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भारत में क्या हो रहा है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्या होनेवाला है...सारा लेखा-जोखा
दिनकर 'महाभारत' के रूपक से दिखा चुके थे। इतिहास के पृष्ठों में लोग मुअन-जो-दड़ो
के उत्खनन का तथ्यात्मक विवरण आसानी से देख लेते थे। किन्तु रांगेय राघव ने उसी
विवरण से 'मुर्दों का टीला' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1948)
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उपन्यास में सिन्धु
घाटी सभ्यता के समाज की धड़कन के सहारे समसामयिक भारत के जनजीवन को रेखांकित कर
दिया था। ऐतिहासिक-पौराणिक विषयों पर हिन्दी में लिखे उपन्यासों में किशोरीलाल
गोस्वामी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वृन्दानलाल वर्मा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जयशंकर प्रसाद</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चतुरसेन शास्त्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">राहुल सांकृत्यायन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भगवतीचरण वर्मा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">यशपाल</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हजारीप्रसाद द्विवेदी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अमृतलाल नागर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रांगेय राघव जैसे शीर्षस्थ
रचनाकारों ने एवं अन्य भाषाओं के रचनाकारों ने अपनी विलक्षण रचनात्मक दृष्टि से
समकालीन भारत की वास्तविकता का रूपक प्रस्तुत कर दिया था। नई कहानी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साठोत्तर कहानी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नई कविता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अकविता के आघात को झेलकर
भारतीय शासन व्यवस्था ढीठ हो चुकी थी। पर रचनाकार तो थकते नहीं! आपातकाल की
दानवीयता के परिणामस्वरूप कांग्रेस की शर्मनाक पराजय</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फिर मध्यावधि चुनाव</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फिर शासकीय अनस्थिरता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अपराध का राजनीतिकरण</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">राजनीति का अपराधीकरण</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भारतीय लोकतन्त्र की आड़ में
जनविरोधी आचरण...समस्त परिस्थितियों ने मायानन्द मिश्र को उसी तरह बेचैन कर रखा था,
जैसे कभी रांगेय राघव सामाजिक विडम्बनाओं का अनुशीलन करते-करते परेशान हुए होंगे।
भारतीय इतिहास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पुराण और संस्कृति के मूल
में जाकर रुग्ण वर्तमान के उपचार की पद्धति उन्हें यूँ ही नहीं मिली थी।...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">'आगि मोम आ पाथर'</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'चन्द्र-बिन्दु'
(कथा संग्रह)</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'बिहाड़ि पात आ पाथर'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'खोंता आ चिड़ै'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटी के लोग सोने की नैया</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">' (उपन्यास)</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दिशान्तर</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">' (कविता संग्रह) में तो वे
अपनी नैष्ठिक प्रतिबद्धता</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रचना-दृष्टि के
मूल्यगत सरोकार और क्रूर यथार्थ के ईमानदार चित्रण का परिचय दे चुके थे। उनकी
सृजन-प्रक्रिया के क्रमिक विकास पर गौर करनेवाले भावकों को स्पष्ट परिलक्षित होगा
कि शैली के प्रति वे बेचैनी से बेशक न दौड़ें</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर अपने कहन में नूतनता लाने का प्रयास सदैव करते रहते थे। किन्तु सन् </span><span style="font-size: medium;">1965</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में 'मिथिला मिहिर' में 'खोंता
आ चिड़ै' के धारावाहिक प्रकाशन के बाद मायानन्द जैसी तीक्षण दृष्टिवाले कथाकार का
लगभग सोलह वर्षों तक मैथिली कथा से अनुपस्थित रहना सुधी पाठक-समाज के लिए विस्मयकर
था! वैसे इस तीसरे उपन्यास की रचना भी पर्याप्त समय पहले हो गई थी। सन् </span><span style="font-size: medium;">1957-58</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के आसपास। पहला उपन्यास है </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बिहाड़ि पात आ पाथर</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (लेखन सन् </span><span style="font-size: medium;">1954, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रकाशन सन् </span><span style="font-size: medium;">1960), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दूसरा उपन्यास </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटिक लोक</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (लेखन सन् </span><span style="font-size: medium;">1957, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पाण्डुलिपि विनष्ट)। इस
दीर्घ अवधि में सन् </span><span style="font-size: medium;">1975</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में 'नेपथ्यसँ हाक्रोश'
शीर्षक कहानी के अलावा उनकी कोई कहानी प्रकाशित नहीं हुई। इतनी लम्बी साँस के बाद
अचानक से मैथिली अकादेमी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पटना से सन् </span><span style="font-size: medium;">1983</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चन्द्रबिन्दु</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> कथा-संग्रह प्रकाशित हुआ और
पत्र-पत्रिकाओं के माध्यम से सन् </span><span style="font-size: medium;">1983</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में ही उनकी एक ताजा कहानी 'माध्यम</span><span style="font-size: medium;">,</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सन् </span><span style="font-size: medium;">1984</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में तीन कहानियाँ 'भैरव'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'अभिनन्दन'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'भये प्रगट कृपाला'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सन् </span><span style="font-size: medium;">1985</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में तीन कहानियाँ 'नमकहराम'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'दीनदयाला'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'हर्रे लागए न फिटकरी'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सन् </span><span style="font-size: medium;">1986</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में एक कहानी 'कौशल्या
हितकारी'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सन् </span><span style="font-size: medium;">1987</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में एक कहानी 'झाँकी
हिन्दुस्तान के' प्रकाशित हुईं। मैथिली कथा-साहित्य का कोष भरा और सुधी पाठकों के
लिए </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हरषे लोचन भृंग</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जैसी स्थिति अवश्य हुई</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर कुछेक क्षुद्रात्माओं के
वक्ष पर अजगर लोट गया। उनके लिए ऐसी उद्दाम ऊर्जा शेषावतार के फूत्कार-सी उत्तप्त
एवं दुखदायी थी। उन्हें इस पूरे प्रसंग में कोई 'माया' दिखने लगी। उन्हें प्रतीति
हुई कि मायानन्द मिश्र ने अपने कहानी-संग्रह </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चन्द्रबिन्दु</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के लिए सन् </span><span style="font-size: medium;">1987</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> का साहित्य अकादेमी सम्मान
हथियाने की माया रची है</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्योंकि </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चन्द्रबिन्दु</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> उस वर्ष पुरस्कार के लिए
नामित था। साहित्य की थोड़ी भी समझ रखनेवालों के मन में लगभग आश्वस्ति थी कि इस
वर्ष निश्चय ही मैथिली का साहित्य अकादेमी सम्मान </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चन्द्रबिन्दु</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> कहानी-संग्रह के लिए
मायानन्द मिश्र के नाम घोषित होगा! पर नहीं हुआ। पुरस्कारों के निर्णय की अपनी
विधि होती है।...अब मायानन्द का नाम नहीं घोषित होने से उन कुछेक मैथिलों के मुँह
में जीभ इतनी लम्बी हो गई</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कि अनाप-शनाप बकने
लगे! उन विकृत वक्तव्यों के स्मरण से आज भी चित्त उद्विग्न हो जाता है। वाकई
मैथिल-सा विघ्न-सन्तोषी धरती पर अन्यत्र दुर्लभ है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">किसी का नुकसान करने में ये अपने धन-खर्च तक की चिन्ता नहीं करते! एक विद्वान
(</span><span style="font-size: medium;">?) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ने ठहाकों के साथ सवाल किया
था--अब माया की अगली माया क्या होगी</span><span style="font-size: medium;">?...</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अगले वर्ष </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चन्द्रबिन्दु</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के प्रकाशन के पाँच वर्ष पूरे होने के कारण उस पर विचार सम्भव नहीं था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इसलिए क्षुद्रात्माओं को तोष
मिला कि अब मायानन्द मिश्र निरर्थक हो गए। आज भी उनके ज्ञान पर दया आती है! उन्हें
न तो मायानन्द की समझ हुई न </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चन्द्रबिन्दु</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> की</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आगे भी कभी हुई या नहीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कौन जाने</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर अगले वर्ष का साहित्य
अकादेमी सम्मान </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> उपन्यास के लिए मायानन्द के नाम घोषित हुआ। जबकि मायानन्द की अपनी ऊँचाई इन
पुरस्कारों की ऊँचाई से बहुत ऊँची थी।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">वस्तुतः मैथिली उच्चतर-शिक्षण में मायानन्द का दौर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अलभ्य-लाभ पाए मैथिलीजीवियों
की प्राथमिक खेप का दौर था</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिनमें से अधिकांश
को साहित्य-कला-संस्कृति से कोई अनुराग नहीं था। उन दिनों भी मैथिली की सही सेवा
वे ही कर रहे थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिनकी रोजी-रोटी का माध्यम
मैथिली नहीं था। मैथिलीभोगी तो बस मैथिली का सुख भोग रहे थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मातृभाषा की गरिमा के लिए
उन्हें कोई स्पृहा नहीं थी</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">श्रेष्ठ साहित्य की
रचना और उसके उत्कर्ष के प्रसार से भाषा के भव्य होने की उन्हें समझ नहीं थी। वे
अपनी अयोग्यता एवं आलस्य पर ही ऐंठे रहते थे। साहित्य के प्रभाव से शासन की नींव
हिल जाने की उन्हें समझ नहीं थी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सम्भवतः उन्हें
जानकारी नहीं थी कि भारतीय स्वाधीनता के दशक भर बाद स्वदेशी लोकतन्त्र की
लोक-विमुख नीयत को साहिर लुधियानवी ने गुरुदत्त की फिल्म 'प्यासा' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1957) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">के गीत में शासन-व्यवस्था की
चूलें हिला दी थीं</span><span style="font-size: medium;">—</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">'ये महलों ये तख्तों ये ताजों की दुनिया/ये इंसाँ के दुश्मन समाजों की
दुनिया/ये दौलत के भूखे रिवाजों की दुनिया/ये दुनिया अगर मिल भी जाए तो क्या
है...।' भारत के तत्कालीन प्रधानमन्त्री पं. जवाहरलाल नेहरू को जब इस फिल्म की
प्रमुख छवियाँ दिखाई गईं</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो वे इस फिल्म और
इस गीत के माध्यम से उठाए गए ज्वलन्त सवालों को देखकर थर्रा गए थे।...इन मैथिलों
को इस बात की न तो कोई समझ थी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">न समझ बनाने की
लालसा! वे ईर्ष्या के सागर में गोते लगा रहे थे! पर मायानन्द को इसकी समझ थी!
इसीलिए वे रच रहे थे। वे आश्वस्त थे कि उनकी रचनाएँ इनकी हेंकड़ी पर कभी न कभी भारी
पड़ेंगी। </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चन्द्रबिन्दु</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> संकलन की कहानियाँ आज भी
अर्थवान हैं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वे अहमक आज जीवित होते और
किसी समझदार आलोचक से व्याख्या करवाकर इन कहानियों को समझने की चेष्टा करते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो सम्भवतः उनकी मूढ़ता दूर
होती! बहरहाल...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">मगर सवाल फिर भी वहीं है कि सन् </span><span style="font-size: medium;">1970-80</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के दो दशकों के विचित्र</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">विकृत
राष्ट्रीय-क्षेत्रीय राजनीतिक परिस्थितियों पर वे चुप क्यों बैठे थे</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अब मायानन्द मिश्र स्वयं तो
जवाब देने के लिए रहे नहीं</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रहते भी तो देते
नहीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्योंकि अपनी बौद्धिक
गतिविधियों का स्पष्टीकरण देना कभी उनके जीवन का स्वभाव नहीं रहा। असल में इस बात
की जानकारी प्रो. महेन्द्र जैसे कुछेक लोगों को ही थी कि उस दीर्घ अन्तराल में
मायानन्द भारत के इतिहास एवं संस्कृति की नींव पहचानने में लगे हुए थे। आम नागरिकों
के सहज जीवन के लिए सन् </span><span style="font-size: medium;">1960</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के बाद के दो दशकों का समय</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भारत ही नहीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पूरी दुनिया के लिए दुर्वह
था। दुनिया भर के रचनाकार अपनी-अपनी भाषाओं के साहित्य में क्रूर-दारुण दमनकारी
शासकीय परिवेश के प्रतिपक्ष में अपनी बात रख रहे थे</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिली में भी सीताराम झा</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कांचीनाथ झा किरण</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वैद्यनाथ मिश्र यात्री</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रामकृष्ण झा किसुन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ललित</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">राजकमल</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सोमदेव</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रभास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">गुंजन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">धूमकेतु...आदि अपनी-अपनी
पद्धतियों से प्रतिपक्ष रख रहे थे। मायानन्द भी तो रखते ही आ रहे थे! पर प्रतीत
होता है कि इस समय तक आते-आते सम्भवतः वे आधुनिकता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">यथार्थ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अतियथार्थ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रकृत...जैसे मामलों से
उधेड़बुन में पड़ गए थे और किसी नई पद्धति की तलाश करने लगे थे!</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">इस समय तक वे रचना में जीवन के क्रूर-कठोर यथार्थ को निर्ममता से अनावृत
करनेवाले प्रकृतिवादी फ्रेंच उपन्यासकार</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पत्रकार एमिल जोला (सन् </span><span style="font-size: medium;">1840-1902)
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">की धारणाओं से परिचित
हो चुके थे। बीसवीं शताब्दी के प्राथमिक चरण आते-आते यथार्थवाद के विस्तृत आयामों
का उपयोग करते हुए प्रकृतिवाद की सुगबुगाहट फ्रांस एवं दुनिया के अन्य भूभागों में
साहित्य-सृजन का अंग बन चुकी थी। पात्र-प्रसंग-पर्यावरण की विश्वसनीयता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सहजता एवं जीवन के जैविक
प्रयोजन पर इस धारणा में बल दिया जा रहा था। पर मायानन्द यहाँ यथास्थिति-सम्पोषक
मैथिल पाठकों की पिछड़ी हुई मानसिकता से जूझ रहे थे। कछुए की तरह यथार्थ से मुँह
छुपानेवाले पाठकों के समक्ष किसी नई ताकत से खड़े होने की प्रविधि तलाश रहे थे।
उन्होंने राजकमल चौधरी की </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्वरगन्धा</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> पर मैथिल विद्वानों का दुर्गन्धित बयान सुन लिया था। </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दिशान्तर</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> की भूमिका और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अभिव्यंजना</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> की सम्पादकीय-दृष्टि में
साहित्य सम्बन्धी अपनी धारणा व्यक्त कर दी थी</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्हें स्पष्ट लगा कि ये मैथिल विद्वान पश्चिम के प्रकृतिवादी रचनाकार विक्टर
मेरी ह्यूगो (सन् </span><span style="font-size: medium;">1802-1885),
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चार्ल्स डिकेन्स
(सन् </span><span style="font-size: medium;">1812-1870), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">गुस्ताव फ्लौवेयर (सन् </span><span style="font-size: medium;">1821-1880), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">एमिल जोला (सन् </span><span style="font-size: medium;">1880-1902), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अलफॉन्से दौदे (सन् </span><span style="font-size: medium;">1840-1897), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">थॉमस हार्डी (सन् </span><span style="font-size: medium;">1840-1928), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जॉरिस कार्ल हाइस्मन्स (सन् </span><span style="font-size: medium;">1848-1907), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हेनरी रेने अलबर्ट गुइ दे
मोपासाँ (सन् </span><span style="font-size: medium;">1850-1893),
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अब्राहम काहन (सन् </span><span style="font-size: medium;">1860-1951), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">एडिथ व्हार्टन (सन् </span><span style="font-size: medium;">1862-1937), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">डैविड ग्राहम फिलिप्स (सन् </span><span style="font-size: medium;">1867-1911), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फ्रांक नॉरिस (सन् </span><span style="font-size: medium;">1870-1902), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्टीफन क्रेन (सन् </span><span style="font-size: medium;">1871-1900), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">थ्योडोर ड्रीजर (सन् </span><span style="font-size: medium;">1871-1945), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">एलेन ग्लास्गो (सन् </span><span style="font-size: medium;">1873-1945), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जॅक लॉण्डन (सन् </span><span style="font-size: medium;">1876-1916), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">थॉमस स्टीर्न्स इलिएट (सन् </span><span style="font-size: medium;">1888-1965) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जैसे रचनाकारों के उन्मुक्त
चिन्तन को कैसे बर्दाश्त करेंगे</span><span style="font-size: medium;">?
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर करना तो था! अब
पाठकों पर वे लाठी तो चलाते नहीं! इसलिए किसी ताकतवर प्रविधि की तलाश में जुट गए।
प्रविधि मिल गई</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और लम्बे समय बाद </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (लेखन सन् </span><span style="font-size: medium;">1985, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रकाशन सन् </span><span style="font-size: medium;">1986) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">के साथ पाठकों के सामने
उपस्थित हुए। फिर तो 'प्रथमं शैल पुत्री च' (लेखन सन् </span><span style="font-size: medium;">1987-88, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रकाशन सन् </span><span style="font-size: medium;">1990), </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पुरोहित</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (लेखन सन् </span><span style="font-size: medium;">1986-87, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रकाशन सन् </span><span style="font-size: medium;">1999) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्त्रीधन</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (लेखन सन् 2003</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रकाशन सन् 2007</span><span style="font-size: medium;">)</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> आया। साहित्य के सुधी पाठक
जानते हैं कि कोई भी इतिवृत्तात्मक उपन्यास इतिहास नहीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ऐतिहासिक रूपक में उसके
वर्तमान की प्रस्तुति होता है। इसे कम लोग जान पाए कि मायानन्द के चारो
इतिहासाख्यान भारत के आसन्न अतीत की रूपकात्मक प्रस्तुति है। अपने पाठकों को
प्रभावी ढंग से कुछ कहने की विधि तलाशने में जिस मायानन्द ने अपने जीवन का
सर्वाधिक ऊर्जावान समय लगा दिया</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उनकी निष्ठा और
ईमानदारी पर हतप्रभ होने के बजाय</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ओछे लोगों ने अभद्र
टिप्पणियाँ कीं! पर कोई बात नहीं</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिसके पास जो होता
है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वही बाँटता है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नंगा नहा भी ले</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो क्या निचोड़े</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इसलिए इतिहास एवं संस्कृति
के ऐसे अध्येता-प्रवक्ता के सम्बन्ध में भ्रान्त होना भले लोगों के लिए भला नहीं
है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">इतिहास एवं संस्कृति के गहन अध्ययन के दौरान उन्हें आश्वस्ति हुई कि समसामयिक
भारत की राजनीतिक व्यवस्था और नागरिक जीवन का वास्तविक चित्र हमारे सभ्य होने के
इतिहासाख्यान में है। पेड़ से उतरकर पशु या बन्दर की तरह हाथ-पैर दोनों के सहारे
चलनेवाले मनुष्य</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हाथ और माथ का सदुपयोग
सीखनेवाले मनुष्य</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आग और औजार का आविष्कार
करनेवाले मनुष्य को उन्होंने अपने समय में जब फिर से नृशंस होते देखा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो इतिहासाख्यान के रूपक में
उन्हें सभ्यता का दम्भ भरनेवालों को आइना दिखाना बेहतर लगा। इस धारा के उनके चारो
उपन्यास --</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रथमं शैल पुत्री च</span><span style="font-size: medium;">'</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पुरोहित</span><span style="font-size: medium;">'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्त्रीधन</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> उनके इसी उद्यम के परिचायक
हैं। इस धारा में उन जैसे अप्रतिम रचनाकार का पदार्पण वरेण्य है। यह दीगर बात है
कि सन् </span><span style="font-size: medium;">1986</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में संकल्पलोक प्रकाशन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">लहेरियासराय से </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (इतिहासाख्यान-क्रम का
दूसरा खण्ड) उपन्यास का मैथिली संस्करण छपकर आया</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो मैथिली के कुछ सुविचारी विद्वानों ने अपनी टिप्पणी दी कि इस उपन्यास के
पात्रों का नाम याद नहीं रहता। बड़ी हास्यास्पद टिप्पणी थी। बल्कि मैथिली पाठकीयता
के लिए अपमानजनक था कि मैथिली के पाठकों को तत्सम उच्चारण के अपने ही पौराणिक नाम
याद नहीं रहते</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ये विश्व साहित्य के निकट
कैसे जाएँगे</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">विदेशी लेखकों और उनके
पात्रों के नाम कैसे याद रखेंगे</span><span style="font-size: medium;">?...</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इतिहासाख्यानपरक इस
औपन्यासिक शृंखला में मैथिली आलोचकों ने देश-दशा की गम्भीर लेखकीय चिन्ता देखने की
कोशिश नहीं की। या कहें कि इतिहासाख्यान की समकालीनता तलाशने का कौशल मैथिली में
विकसित नहीं हुआ था</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">या फिर उपन्यास-लेखन
के मूल उद्देश्य की जानकारी से वह मण्डली भटकी हुई थी। सम्भवतः वे नहीं जानते थे
कि उपन्यास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साहित्य की सर्वाधिक गतिशील
विधा होती है</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिसमें समकालीन समाज का
सूक्ष्मतर स्वरूप समग्रता से उपस्थित होता है। कविता</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कहानी या नाटक में इस
समग्रता को समेटना सम्भव नहीं होता। यह काम उपन्यास से ही सम्भव होता है। </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटी के लोग सोने की नैया</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (प्रथमतः </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटिक लोक</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> शीर्षक से मैथिली में रचित)
की तरह मायानन्द मिश्र ने अपने इतिहासाख्यान के पहले दो खण्ड </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रथमं शैल पुत्री च</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> मैथिली में ही लिखा था।
मैथिली उपन्यास के इतिहास का यह दुर्भाग्य है कि </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटिक लोक</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> तथा </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रथमं शैल पुत्री च</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> शीर्षक उपन्यास आज मैथिली
की सम्पत्ति नहीं है।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के प्रकाशन के बाद ही मैं मायानन्द मिश्र के इतिहासाख्यानपरक चिन्तन को जान
पाया और अनुमान लगाया कि निश्चय ही इस विषय पर वे वर्षों से काम कर रहे होंगे।
जनवरी </span><span style="font-size: medium;">1985</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> से मैं सहरसा छोड़ चुका था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इसलिए छुट्टियों में गाँव
आता था तो उनसे मिलना-जुलना होता था। उन दिनों उनसे मेरा पत्रचार नहीं होता था।
ग्रीष्मावकाश</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पूजावकाश और शीतावकाश में
मिलना-जुलना खूब होता था</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बैठकी का निर्धारित
स्थान उनका या डॉ. महेन्द्र का आवास होता था। उनके पहले कविता-संग्रह </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दिशान्तर</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> की भूमिका में जिस किसी
साहित्यानुरागी को उनके अध्यवसाय का ओर-छोर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साहित्य सम्बन्धी चिन्तन-प्रक्रिया</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">लेखकीय दायित्व और सामाजिक सरोकार का परिचय नहीं मिला</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्हें ईश्वर (यदि कहीं होते
हैं तो) भी परिचित नहीं करा सकता। साहित्य उनके लिए आत्म-स्थापन का तरुवर या
निज-विज्ञप्ति का पर्चा नहीं था। समूह-चिन्ता और साहित्य-सृजन सम्भवतः उनके जीवन
का कारण बन गया था। मुझे स्मरण नहीं आता कि मेरे साथ उनकी बातचीत कभी अपने या मेरे
परिवार के भौतिक प्रसंगों पर हुई हो। ऐतिहासिक-पौराणिक विषयों में घुसने के बाद तो
वे बाहर ही नहीं होते थे। किस इतिहासकार ने किस दौर की घटनाओं को कैसे
देखा--सुन-सुनकर हैरान हो जाना स्वाभाविक था। सामान्य चर्चा में उनसे जितने
इतिहासकारों का नाम सुन चुका हूँ कि इतिहास के सचेत शोधार्थी की नीन्द उड़ जाए --
राधाकुमुद मुखर्जी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रमेशचन्द्र मजुमदार</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कवलम माधव पणिक्कर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आर्थर लेवेलिन बाशम</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रामशरण शर्मा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">राधाकृष्ण चौधरी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रणजीत गुहा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सतीश चन्द्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बिपन चन्द्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इरफान हबीब</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रोमिला थापर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सुमित सरकार</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">द्विजेन्द्र नारायण झा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रामचन्द्र गुहा... किसी की
स्थापना उनसे छूटी नहीं थी। सम्भवतः अपने इसी अध्यवसाय के कारण वे पुराण और मिथक
को प्रामाणिक नहीं मानते थे।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">सन् </span><span style="font-size: medium;">1991</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में मैं डालटनगंज छोड़कर
दिल्ली आ गया। जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय में फिर से पी-एच.डी. उपाधि के लिए
नामांकन करा लिया। आकर्षण के केन्द्र थे भारतीय साहित्य एवं संस्कृति के विश्वकोष
(इन्साइक्लोपीडिया) या कुतुबमीनार प्रो. नामवर सिंह। पहली ही भेंट में उनसे जैसा
स्नेह मिला था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वह जीवन की पूँजी हो गया।
जुलाई </span><span style="font-size: medium;">1992</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में यहीं से प्रभास कुमार
चौधरी द्वारा आयोजित मैथिली कथा-गोष्ठी में भाग लेने के लिए बनारस गया था। लौटते
समय मायानन्द मिश्र और मैथिलीपुत्र प्रदीप साथ-साथ दिल्ली आए। मैं कावेरी छात्रवास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जे.एन.यू. कमरा संख्या </span><span style="font-size: medium;">231</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में रहता था। दोनों लोग
मेरे साथ ही रुके। प्रदीप जी अगले ही दिन चले गए</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मायानन्द मिश्र को चारेक दिन रुकना था। कई काम साथ लेकर आए थे--राजकमल प्रकाशन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आई.सी.एच.आर. (भारतीय
ऐतिहासिक अनुसन्धान परिषद)</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">चतुरानन मिश्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नामवर सिंह से भेंट</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिली आन्दोलन की गतिविधि...।
क्रमशः सारे काम पूरे किए। सूई में धागे की तरह (यह मुहावरा उन्हीं का दिया हुआ
है) हर जगह मैं साथ रहा। उन दिनों मैं जे.एन.यू. साहित्यिक सभा (लिट्रेरी क्लब) का
संयोजक था। जे.एन.यू. में रात्रि-भोजन के बाद मेस में विशेष व्याख्यान आयोजित होता
रहता था। अभी भी होता है</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर उन दिनों ऐसे
व्याख्यानों का आयोजन औपचारिकता से नहीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मिशन से होता था</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ये आयोजन यहाँ के
शैक्षिक वातावरण के महत्त्वपूर्ण अंश होते थे। अत्यन्त उत्साहवर्द्धक भागीदारी
होती थी। शिक्षार्थी के साथ-साथ परिसर के नामचीन विद्वान शिक्षक भी श्रोता-दीर्घा
में बैठकर ऐसी परिचर्चा को सार्थक बनाते थे</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रश्नोत्तरी सत्र बहुत रोचक होता था। जे.एन.यू. लिट्रेरी क्लब के तत्त्वावधान
में मैंने मायानन्द मिश्र के व्याख्यान की योजना बनाई। परिसर के मैथिल
शिक्षार्थियों के अलावा अन्य बहुत सारे लोगों ने भी अपनी गहन दिलचस्पी दिखाई। उस
व्याख्यान की अध्यक्षता मैंने नामवर सिंह से कराने की सोची। सुबह-सुबह जलपान के
बाद नामवर जी से मायानन्द जी को मिलवाने के लिए ले जाना था। तभी अध्यक्षता के लिए
स्वीकृति ले लेने की योजना बनाई। हम दोनों नामवर निवास (</span><span style="font-size: medium;">109, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उत्तराखण्ड) पहुँचे। दरवाजा
खोलते ही नामवर को मैं जब तक कहता कि मायानन्द जी आपसे मिलने आए हैं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तब तक नामवर जी स्वयं
आह्लादपूर्वक बोल पड़े--अऽहाऽऽऽऽ</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मायानन्द जी! आइए</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आइए...! बड़े भाग
हमारे!...फिर भीतर ले जाकर बैठाए और पहला वाक्य बोले--आपका दोनों उपन्यास आर-पार
पढ़ गया। </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रथमं शैल पुत्री च</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> दोनों। इतना हृद्य और इतना
प्रामाणिक मैंने आज तक कोई दूसरा इतिहासाख्यान नहीं पढ़ा।...फिर दोनों विद्वानों की
जुगलबन्दी देर तक हुई। कुछ जिज्ञासा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कुछ योजनाएँ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कुछ चिन्ताएँ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कुछ सलाह ...। बीच में नामवर
जी ने एक हिदायत मुझे दी--जे.एन.यू. में मायनन्द जी की खातिरदारी में कोई कमी न
रहे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इसका ध्यान रखना।</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">विश्वविद्यालय परिसर की
प्रतिष्ठा का सवाल है। इतने बड़े विद्वान परिसर में आए हैं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">यह परिसर के लिए गौरव का
विषय है। इनका व्याख्यान करवाओ!...अब क्या था</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैं फटाफट कह डाला--डॉक्टर साहब</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आज ही कावेरी मेस में </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिली भाषा एवं साहित्य पर
शासकीय शतरंज</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">विषय पर व्याख्यान कराने की
योजना है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आपकी अध्यक्षता में! नामवर
जी की त्योरी तनिक खिंच गई। फिर तत्काल सहज होते हुए बोले--देखो</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बहुत समतल-सा विषय है यह। इस
विषय पर बोलनेवाले लोग सहजता से मिल जाएँगे। चाहो</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो तुम खुद ही कभी बोल लेना। अभी मायानन्द जी जैसा गम्भीर विषय तय करो। 'ऐतिहासिक
उपन्यासों के लेखन में तथ्य और कथ्य का संघर्ष' विषय पर हिन्दी में बोलनेवाले
मायानन्द जी से बेहतर कोई नहीं मिलेंगे। इस विषय पर व्याख्यान कराओ। अध्यक्षता
किसी और से करा लो</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मुझे छोड़ दो</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैं खाली रहा तो आ
जाऊँगा।...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">उनके घर से वापस होते हुए मायानन्द जी अत्यन्त प्रसन्न थे। उस रात मैनेजर
पाण्डेय की अध्यक्षता एवं केदारनाथ सिंह समेत जे.एन.यू. के अन्य अध्यापकों के
सान्निध्य तथा शोधार्थियों से खचाखच भरे हॉल में मायानन्द जी का दिव्य व्याख्यान
हुआ। देर रात तक प्रश्नोत्तर संवाद चला। सभा समाप्ति के बाद वे अत्यन्त प्रसन्न
दिख रहे थे।...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">रात्रि-भोजन के बाद पान खाकर जे.एन.यू. की रवायत के अनुसार परिसर की सड़कों पर
घूमना उन्हें भी अच्छा लगता था। साहित्य और समाज के विविध प्रसंगों बात करते हुए
हम घूमते रहते थे। किसी प्रसंग में उन्होंने अचानक से कहा</span><span style="font-size: medium;">--</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नवीन! सही अर्थ में मेरे
जीवन-संघर्ष</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">निष्ठा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">साहित्यिक प्रतिबद्धता के
वास्तविक उत्तराधिकारी महेन्द्र (डॉ. महेन्द्र</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिली विभाग</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सहरसा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बिहार) और तुम ही हो!...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">महेन्द्र जी तो वस्तुतः उनके उत्तराधिकारी होने की योग्यता रखते हैं! मायानन्द
मिश्र के जीवन एवं सृजन से सरोकार रखनेवाले लोग यह बात जानते भी हैं। पर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अपना नाम सुनकर मैं अभिभूत
हो उठा था। अपने प्रति उनकी इस उदार धारणा पर लगातार गम्भीरता से सोचता रहा।
कभी-कभी संशय भी होता कि कहीं उनसे भूल तो नहीं हो गई! ...एक दिन उनका यह वक्तव्य
मैंने उनके ज्येष्ठ सुपुत्र विद्यानन्द जी को सुनाया</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उन्होंने कहा कि ऐसा वे घर
में भी बोलते रहते हैं।...</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">चारेक दिन बाद मुझे अतिशय आशीष देते हुए वे सहरसा के लिए विदा हुए। डेढ़ेक माह
बाद नवभारत टाइम्स (नई दिल्ली) के सितम्बर</span><span style="font-size: medium;">, 1992</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के पहले रविवासरीय में छपी मेरी एक समीक्षा पर उनका शाबाशी भरा एक
अन्तर्देशीय पत्र मिला (अत्यन्त खेद में हूँ कि अथक श्रम के बावजूद यह पत्र मिल
नहीं सका)</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिसमें उन्होंने मेरी
निर्भीकता और तार्किकता की अतिशय प्रशंसा की थी। उस समीक्षा में सातवें दशक के एक
हिन्दी कहानीकार के 'श्रमपूर्वक' लिखे कहानी-संग्रह की बखिया उधेड़ी थी। मायानन्द
मिश्र की उस शाबाशी ने मुझे दायित्वबोध से इतना भर दिया कि सदैव के लिए मैं अपने
समीक्षा-कर्म में सावधान हो गया। मार्च </span><span style="font-size: medium;">07, 2003</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के पत्र में उन्होंने </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्त्रीधन</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के लेखन की पूर्णता की सूचना के साथ मोतियाबिन्द एवं प्रोस्ट्रेट से ग्रस्त
हाने की सूचना दी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिसके इलाज के लिए वे एम्स</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दिल्ली आना चाहते थे। नवम्बर
</span><span style="font-size: medium;">05, 2011</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> के उनके पत्र से ज्ञात हुआ
कि अब वे अपनी लिखने की क्षमता को कमजोर पाने लगे हैं! बड़ी विकलता से उन्होंने
लिखा कि </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अब लिख नहीं पाता हूँ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नामवरजी एक और कुछ लिखने के
लिए कह रहे हैं...परन्तु सम्भवतः अब लिख नहीं पाऊँगा! थकान हो जाती है!</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">यह बहुत ही विकलता भरी
पंक्ति है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जो स्पष्ट करती है कि अभी
लिखने के लिए उनके पास बहुत कुछ था</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पर लिख नहीं पा रहे
थे। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">अगस्त </span><span style="font-size: medium;">31, 1994
(</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बुधवार) उनके
सेवाकाल का अन्तिम दिन था। जे.एन.यू. में मेरे कमरे के दरवाजे पर दस्तक हुई।
दरवाजा खोलते ही देखा कि अपने भव्य व्यक्तित्व और दिव्य मुस्कान के साथ हाथ में
अटैची लिए मायानन्द मिश्र खड़े हैं। मेरे तो खुशी के ठिकाने न रहे। पाँव छूने के
लिए मैं झुका। दोनों हाथों से मेरा कन्धा पकड़कर उठाते हुए बोले</span><span style="font-size: medium;">--</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आइ हमर नोकरीक अन्तिम दिन
थिक (आज मेरी नौकरी का अन्तिम दिन है)। ऐसा कहते हुए उनके चेहरे की चमक देखने लायक
थी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वह छवि आज भी जस के तस मेरी
आँखों में बसी हुई है। उस यात्रा में वे दो ही दिन रुके। वापस जाने की तैयारी करने
लगे। मैंने कहा</span><span style="font-size: medium;">--</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सर</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रिटायर्ड आप हो चुके</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रिटायरमेण्ट के बाद लोग
सन्तान के पास जाते हैं। शिष्य भी तो सन्तान ही होता है। जाइएगा आराम से!...बातें
मैथिली में हो रही थीं। उन्होंने तपाक से कहा</span><span style="font-size: medium;">--</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">हेहौ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">से भइए गेलै! देखहक ने!
सेवानिवृत्तिक पहिल दिन तोरे संग रहिअ</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">ने (हाँ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">देखो न</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वही तो हुआ</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सेवानिवृत्ति का पहला दिन
तुम्हारे साथ ही बिताया)...। बातें बहुत हैं कहने को</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अभी तो इतना ही। मेरे पिता
के देहान्त के लगभग डेढ़ बरस बाद जब मायानन्द मिश्र के देहावसान की सूचना मिली तो
एक बार फिर से पितृशोक में चला गया।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">मैथिली के ऐसे सुयोधन सेनानी</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रबल मातृभाषा-भक्त</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">दूरगामी चिन्तक मायानन्द
मिश्र कुल तिरासी बर्ष चौदह दिन की आयु जीकर</span><span style="font-size: medium;">, 31</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> अगस्त </span><span style="font-size: medium;">2013</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> को ब्राह्म-मुहूर्त में
प्रातः साढ़े चार बजे इस दुनिया से चल बसे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इस सूचना से पूरा भाषिक समुदाय हिल उठा था। मृत्यु तो सत्य और अवश्यम्भावी है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">इसमें तो कोई सत्योत्तर (पोस्ट
ट्रूथ) जैसा विमर्श काम करता नहीं</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">किन्तु सत्य है कि
ऐहिक लोक से उनका यह प्रस्थान भारतीय साहित्य के लिए</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">खासकर मैथिली साहित्य के लिए
एक सभ्यता और परम्परा का प्रस्थान है। उस सभ्यता और परम्परा का प्रस्थान</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिसकी आधारशिला मैथिल एवं
मैथिली परिवेश में स्वातन्त्र्योत्तर भारत के पहले दशक में उनके पूर्ववर्तियों ने
रखी और जिसकी सम्पुष्टि में वे अपने समवर्तियों के साथ कोई साठ बरस पूर्व से
मनोयोगपूर्वक लगे रहे। सन् उन्नीस सौ साठ के दशक में स्थगन का शिकार हुई
मैथिली-कथा को ललित और राजकमल के साथ उन्होंने न केवल अपूर्व समृद्धि दी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">बल्कि एक नया क्षितिज भी
दिया। हरिमोहन झा द्वारा बनाए गए मैथिली के विशाल पाठक समूह को उन्होंने अपने
सहवर्ती कथाकारों के समर्थन द्वारा कथा-कौशल की नई-नई भंगिमाओं से परिचय कराया।
मैथिली कथा अपनी सीमित परिधि से बाहर आई। हरिमोहन झा</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">वैद्यनाथ मिश्र यात्री
(नागार्जुन)</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">कांचीनाथ झा किरण और
उपेन्द्र नाथ झा व्यास के बाद उन्होंने मैथिली उपन्यास लेखन को पूरे दम-खम से
समृद्ध किया। अपनी विलक्षण जीवन-दृष्टि से सृजनशीलता के नए-नए रास्ते विकसित किए।
इतिहास</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">समाज</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भाषा (खासकर मातृभाषा)</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">संस्कृति और आचरण के सहारे
मानव-मन में प्रवेश--उनके चिन्तन-मनन का प्रिय क्षेत्र था। पार्थिव शरीर से
अनुपस्थित रहकर भी वे आज अपने कृति-कीर्ति से अपने पाठकों को प्रेरित कर रहे हैं।
इसके अलावा उन्होंने मानवीय संवेदनाओं को स्पर्श करते हुए मैथिली गीत को भी पुष्ट
किया और मैथिली कविता में भी नव-चेतना</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नई दृष्टि का प्रसार किया। नागार्जुन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फणीश्वरनाथ रेणु</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">राजकमल चौधरी के साथ
उनका नामोल्लेख उन गिने-चुने उपन्यासकारों में होता है</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिन्होंने अनुकरणीय साहस और
कौशल से अपनी मातृभाषा की विभिन्न विधाओं में रचना करते हुए राष्ट्रभाषा हिन्दी के
कोष को भी प्राणपण से पुष्ट किया। मुख्यतः गद्य-रचना करनेवाले मायानन्द मिश्र का
सृजन-कर्म कविता से ही शुरू हुआ। सबसे पहले उन्होंने कविता ही लिखी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फिर कोमल संवेदनाओं के गीत
रचे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">फिर नए भाव-बोध की अभिव्यंजना
करनेवाली कविताएँ। बाद के दिनों में वे कहानी</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उपन्यास एवं आलोचनात्मक निबन्ध की ओर मुड़े</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और गद्य में ही रमे रह गए। उन्होंने अपनी हर कृति से साहित्य में एक नया द्वार
खोला।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">उनके कृतिकर्मों का अनुशीलन कई दिशाओं में फैली उनकी समस्त गतिविधियों के
सूक्ष्म विश्लेषण से ही सम्भव है</span><span style="font-size: medium;">;
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">क्योंकि असाधारण तेज
के स्वामी मायानन्द की नैष्ठिक सक्रियता अध्ययन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सृजन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">अनुशीलन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">शोध के अलावा आकाशवाणी के
प्रसारण</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">संगठन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">संयोजन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आन्दोलन</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मंच</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भाषण</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">भाषिक चेतना जगाने के
उद्यम...सभी दिशाओं में नीति</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">विवेक</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">समर्पण से परिपूर्ण दिखती
है। अपने समस्त अवधारित दायित्वों के निर्वहन में वे सदैव ईमानदारी से डटे रहे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">किसी एक दायित्व के कारण कभी
दूसरे की उपेक्षा नहीं की। इस बहुआयामी क्रियाशीलता का गहन प्रभाव उनकी रचनाशीलता
पर भी पड़ा। पारिवारिक दायित्व एवं अध्यापन-वृत्ति के नैष्ठिक निर्वाह से बची उनकी
ऊर्जा एवं समय का सम्पूर्ण निवेश यदि लेखन में ही हुआ होता तो उनकी रचनाओं का
अजस्र भण्डार अब तक उपलब्ध भण्डार से कई गुणा अधिक होता। पर ध्यातव्य है कि इन
गतिविधियों में वे किसी बाहरी शक्ति के दबाव या अन्यथा आसक्ति के कारण नहीं थे</span><span style="font-size: medium;">; </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">सदियों पुरानी मैथिल
संस्कृति एवं मैथिली भाषा की दुरवस्था के मद्देनजर ये गतिविधियाँ भी आवश्यक थीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जो मायानन्द मिश्र ही कर
सकते थे। क्योंकि अन्य किसी की रुचिशीलता इन उद्यमों में दिख नहीं रही थीं।
संयोगवशवश इतिहासाख्यान एवं मिथिला के सांस्कृतिक विरासत के संज्ञान या अपनी
रुचिशीलता के कारण वे उन विसंगतियों से परिचित थे</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">जिसमें मैथिली</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मिथिला और मैथिल-जन
के अस्तित्वमूलक प्रसंगों की अवहेलना आधुनिक भारत की राजनीति में चल रही थी।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">अपनी मातृभाषा में वे विलक्षण रचना-कौशल और घनीभूत प्रतिभा के रचनाकार थे।
उनकी सृजनशीलता में अपनी मिट्टी की सोंधी महक सुवासित थी। हिन्दी के पाठकों ने भी
उनके समर्थ पदार्पण का सम्मान रेणु</span><span style="font-size: medium;">,
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नागार्जुन की तरह
आत्मीयता से किया। सन् </span><span style="font-size: medium;">1967</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में प्रकाशित उनके </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटी के लोग सोने की नैया</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> शीर्षक उपन्यास को आंचलिक
उपन्यास के रूप में पाठकों ने सिर आँखों पर बिठाया। आज भी यह कृति हिन्दी साहित्य
की धरोहर बनी हुई है। ध्यातव्य है कि इस समय तक फणीश्वरनाथ रेणु के पहले उपन्यास
मैला आँचल (सन् </span><span style="font-size: medium;">1954</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में प्रकाशित) की ख्याति के
कारण हिन्दी में </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आंचलिक उपन्यास</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पदबन्ध पर बहस छिड़ चुकी थी।
इस उपन्यास के लोकप्रिय हो जाने के कारण पुस्तक की भूमिका में घोषित </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">आंचलिक उपन्यास</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">विशेषण पर हिन्दी के
शोधवेत्ता सावधान होकर </span><span style="font-size: medium;">‘</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पहले आंचलिक उपन्यास</span><span style="font-size: medium;">’ </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">की खोज करने लगे थे। यह खोज
पीछे जाते-जाते भुवनेश्वर मिश्र के घराउ घटना (सन् </span><span style="font-size: medium;">1893), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्नन द्विवेदी के रामलाल (सन् </span><span style="font-size: medium;">1914</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> या </span><span style="font-size: medium;">1917), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">शिवपूजन सहाय के 'देहाती
दुनिया' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1926),
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">नागार्जुन के 'बलचनमा'
(सन् </span><span style="font-size: medium;">1952) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और 'वरुण के बेटे' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1957), </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">उदयशंकर भट्ट के 'सागर लहरें
और मनुष्य' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1955),
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रांगेय राघव के 'कब
तक पुकारूँ' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1957)
</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तक पहुँच गई थी।
केशवप्रसाद मिश्र का 'कोहबर की शर्त' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1965) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और राही मासूम रजा का 'आधा गाँव' (सन् </span><span style="font-size: medium;">1966) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">तो बाद में प्रकाशित हुआ। </span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटी के लोग सोने की नैया</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> शीर्षक उपन्यास के बाद वे देर तक अपनी मातृभाषा में ही संलिप्त रहे। सन् </span><span style="font-size: medium;">1990</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> में आकर इतिहासाख्यानपरक
उनके दो उपन्यास </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रथमं शैल पुत्री च</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> प्रकाशित हुए। यहाँ फिर से
उल्लेखनीय है कि उनके ये तीनों उपन्यास--</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">माटी के लोग सोने की नैया</span><span style="font-size: medium;">'</span><span style="font-size: medium;">, </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रथमं शैल पुत्री च</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> प्राथमिक तौर पर मैथिली में
ही लिखी गई थी। इन तीनों का हिन्दी संस्करण मैथिली में लिखी रचना का पुनर्लेखन है।
मैथिली के सुचेता गौर करें कि ये तीनों कृतियाँ मैथिली की धरोहर नहीं बन पाई तो तो
नुकसान किसका हुआ</span><span style="font-size: medium;">? </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्मरणीय है कि </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">प्रथमं शैल पुत्री च</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">मन्त्रपुत्र</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> कोई अलग-अलग कृति नहीं है।
एक ही इतिहासाख्यान का अलग-अलग कृति-क्रम है। इस शृंखला के दो और कृति-क्रम हैं--</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">पुरोहित</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (सन् </span><span style="font-size: medium;">1999) </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">और </span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">स्त्रीधन</span><span style="font-size: medium;">'</span><span lang="HI" style="font-size: medium;"> (सन् </span><span style="font-size: medium;">2007)</span><span lang="HI" style="font-size: medium;">।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;"><span style="font-size: medium;">
</span></span><p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0in; text-align: justify;"><span style="font-family: Kalam;"><span lang="HI" style="font-size: medium;">अपने समय और समाज की मूल ध्वनि की वास्तविक पहचान रखनेवाले मायानन्द के
कृतिकर्मों का अनुशीलन इन सभी को ध्यान में रखकर होना चाहिए</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">यह परवर्ती साहित्यसेवियों
का दायित्व भी है। यह अनुशीलन दिवंगत मायानन्द के हित में नहीं</span><span style="font-size: medium;">, </span><span lang="HI" style="font-size: medium;">रह गए साहित्यसेवियों के
सृजन-सरोकार के हित में होगा।</span></span></p><span style="font-family: Kalam;">
</span><p></p>Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-38248259026063594322020-06-11T21:33:00.001+05:302020-06-11T21:33:16.777+05:30पुस्तक व्यवसाय का विहंगम दृश्य A panoramic view of Book Publishing<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<p align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="HI" style="color: grey; font-family: "Kalam Bold"; font-size: 24.0pt; mso-color-alt: windowtext; mso-hansi-font-family: "Arial Unicode MS"; text-effect: emboss;"><span style="color: windowtext;">पुस्तक व्यवसाय का विहंगम दृश्य</span></span><span style="color: grey; font-size: 24.0pt; mso-color-alt: windowtext; text-effect: emboss;"></span></p>
<p class="MsoNormal"> </p>
<p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">‘ज्ञान’ और ‘जानकारी’
अलग-अलग
बात बेशक हो, पर शिक्षा दोनों के लिए जरूरी है। शिक्षा मनुष्य को अज्ञान के
अन्धकार से उबारती है, जड़ता के अन्ध-कूप से बाहर लाती है,
उनकी
आँखों में रोशनी भरती है। इस उपक्रम में ‘पुस्तक’ का
महत्त्व सर्वदा सर्वत्र अपरिहार्य है। जीवन-यापन के क्रम में पुस्तकें मनुष्य का पथदर्शी
गुरु है, दोस्त है, स्वामी है, सहारा
है, सेवक है, पूरक है...तय करना कठिन है, कहें
कि सब कुछ है!</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">पहले कुछ विडम्बनाओं की बात करें! सरस्वती, ब्रह्मा,
गणेश
जैसे बुद्धिदेवों; वाल्मीकि, व्यास,
परशुराम,
चाणक्य,
विष्णु
शर्मा, गार्गी, मैत्रोयी, मण्डन
मिश्र, भारती, शंकराचार्य, वाचस्पति...जैसे
विद्वान-विदुषियों; विवेकानन्द, गाँधी,
राजेन्द्र
प्रसाद, लोहिया जैसे चिन्तकों के देश में शिक्षा के प्रति आम भारतीयों
की उदासीनता चिन्तनीय है। स्वाधीनता के बाद की स्थितियाँ तो इस नजरिए को और भी पुख्ता
करती हैं। बीते दशकों में भारत देश की अस्मिता के दलालों, घपलेबाजों,
सरकारी
खजाने के लुटेरों की जो सूची बनेगी, उनमें कोई अशिक्षित नजर नहीं
आएँगे! तो क्या शिक्षा के प्रचार-प्रसार का यही लक्ष्य है?...बिल्कुल
नहीं, देश के इन सारे उचक्कों ने शिक्षा से जानकारी, तो
प्राप्त कर ली, ज्ञान से इनकी भेंट हो न सकी, दरअसल
इन्हें ज्ञान की जरूरत भी नहीं थी। तथ्यतः इन्हें ठीक से जानकारी भी नहीं मिली,
अपने
अतीत में ये पुस्तकों के सान्निध्य में बस समय बिता रहे थे; सद्कृपा
पुस्तकों की ही है कि अब तक उन्होंने किसी इससे भी बड़े अघट की दलाली नहीं की। बहरहाल...</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">भारत की एक बड़ी-सी जनसंख्या अभी भी शिक्षा एवं पुस्तकों के सान्निध्य
को अर्थोपार्जन एवं रोजगार से अलग रखना चाहती है; पड़ोसियों
को सलाह देती है कि वे शिक्षा को रोजगार से अलग रखें। साक्षर, शिक्षित,
उच्च
शिक्षित अथवा सर्वोच्च शिक्षित होने के बावजूद इस देश में कोई रोजगार न मिले,
तो
देश की व्यवस्था अथवा शिक्षा के प्रति उदासीन न होए, अपना मूल्यांकन
करे और तय करे कि शिक्षित होकर भी वे किसी लायक हुए हैं या नहीं? शिक्षा
प्राप्ति के बाद उन्हें जो तर्कशक्ति और विवेकशीलता मिली है, क्या
किसी निरक्षर को प्राप्त है?</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">हमारा देश प्रगति किए जा रहा है, वैज्ञानिक
अवदान के साथ आगे बढ़े जा रहा है। दूरदर्शन, इण्टरनेट,
सी.डी.
के सहारे मनोरंजन के साधन और सुविधाएँ जुटाई जा रही हैं। लोग उस ओर तेजी से उन्मुख
हुए जा रहे हैं। बीते कुछ वर्षों से कहा जाने लगा है कि संचार माध्यमों में इलेक्ट्रोनिक्स
के आगमन से, साइबर युग के प्रभाव से लिखित माध्यमों पर अथवा पुस्तकों के भविष्य
पर खतरा आ गया है। अर्थात्, विज्ञान के प्रादुर्भाव से उपलब्ध उपकरणों
और संसाधनों ने देश और देश के नागरिक की सांस्कृतिक विरासत को क्षति पहुँचाई है और
भारत क्रमशः विज्ञान और वैज्ञानिक उपकरणों के साथ अपसंस्कृति की ओर उन्मुख हुआ है।
</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">हमारे देश की सरकार इस सांस्कृतिक विरासत और इन परम्पराओं को लेकर
इतनी चिन्तित है कि पुस्तकों के प्रोन्नयन हेतु तरह-तरह के आयोजनों और उत्सवों को प्रश्रय
दे रही है। ‘हिन्दी दिवस’ और ‘बाल दिवस’
अब
इतना हृष्ट-पुष्ट हो गया कि ‘हिन्दी सप्ताह’, ‘हिन्दी
पखवाड़ा’ होते-होते ‘हिन्दी माह’ मनाया
जाने लगा, जो हिन्दी के पुरोहितों के लिए ‘पितृपक्ष’
की
तरह फलदायी हो गया है। ‘बाल दिवस’ बढ़कर ‘पुस्तक
सप्ताह’ में तब्दील हो गया। विगत कुछ वर्षों से 23
अप्रैल को ‘विश्व पुस्तक एवं स्वत्वाधिकार दिवस’ मनाया
जाने लगा है। इस दिवस की घोषणा सन् 1995 में संयुक्त राष्ट्र शैक्षिक
वैज्ञानिक एवं सांस्कृतिक संगठन (यूनेस्को) ने प्रख्यात रचनाकार विलियम शेक्सपीयर,
मिगुएल
डी सर्वान्तेस सावेदरा तथा इंका गार्सिलासो डी ला वेगा की पुण्य तिथि 23
अप्रैल 1616 की स्मृति में की थी। तभी से दुनिया के सभी देशों में 23
अप्रैल को प्रति वर्ष विश्व पुस्तक दिवस एवं स्वत्वाधिकार दिवस मनाया जाता है। इस घोषणा
की उल्लासमय सफलता से उत्साहित यूनेस्को ने सन् 2001 में स्पैन
की राजधानी मैड्रिड को विश्व पुस्तक राजधानी घोषित किया; जो फिर
से एक सफल प्रयास साबित हुआ। आगे के वर्षों में व्रोक्लाव (पोलैण्ड) को सन् 2016
की, कोनेक्री (गिनी, दक्षिण अफ्रीका) को सन् 2017
की, एथेन्स को सन् 2018 की, शरजाह
(संयुक्त अरब अमीरात) को सन् 2019 की विश्व पुस्तक राजधानी घोषित की गई।
कुछ बरस पहलेे भारत सरकार ने पूरे वर्ष को ‘पुस्तक
वर्ष’ घोषित कर दिया। देश के कोने-कोने में उसके कार्यक्रमों की सूचनाएँ
देखी गईं।</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">भारत में पुस्तक संस्कृति को बढ़ावा देने के लिए मानव संसाधन एवं
विकास मन्त्रलय के अधीन गठित स्वायत्त संस्था नेशनल बुक ट्रस्ट, इण्डिया
ने अपने स्थापना काल से ही इस दिशा में बेशुमार सराहनीय कार्य किए हैं। सन् 1972
में दो सौ प्रकाशकों की भागीदारी के साथ प्रथम विश्व पुस्तक मेले की शुरुआत का श्रेय
उसी को जाता है। तब से निरन्तर विश्व पुस्तक मेलों का आयोजन होता आ रहा है। पहले यह
मेला हर दूसरे वर्ष लगता था। प्रतिभागियों की संख्या निरन्तर बढ़ती गई। बीसवी सदी के
अन्तिम और इक्कीसवी सदी के आरम्भिक वर्षों में यह संख्या 1700
तक चली गई थी। अब यह मेला प्रति वर्ष लगता है। लभगभ 800 प्रकाशकों
की प्रतिभागीदारी से 21वाँ विश्व पुस्तक मेला 6-14
जनवरी 2018 तक आयोजित हुआ; अगला विश्व पुस्तक मेला 5-13
जनवरी, 2019 और फिर अगला 4-12 जनवरी 2020
को हुआ। पुस्तक संस्कृति के प्रोन्नयन हेतु नेशनल बुक ट्रस्ट, इण्डिया
ने पूरे देश में अब तक 23 विश्व पुस्तक मेलों, साढ़े
तीन दर्जन से अधिक राष्ट्रीय पुस्तक मेलों, सवा दो
सौ से अधिक क्षेत्रीय पुस्तक मेलों के अलावा पूरे देश में लगभग 11,000
से अधिक चलन्त पुस्तक-प्रदर्शनियों का आयोजन किया है। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">इन सबके बावजूद प्रकाशकों की राय है कि ‘पुस्तकों
के प्रति लोगों की रुचि घटती जा रही है। इसी कारण देश की विभिन्न भाषाओं में मुद्रण
संख्या घटकर 500 और 300 तक आ गई है। कागज, स्याही,
छपाई
की बढ़ती कीमत और प्रकाशन उद्योग में सौष्ठव के नए-नए अनुप्रयोग के कारण पुस्तकों की
कीमत बढ़ाना मजबूरी थी। हमारी भी रोजी-रोटी तो इसी से चलती है।’...उधर
पुस्तक व्यवसायी संघ के चिन्तकों का एक अभिप्राय यह भी है कि पुस्तक मेलों और प्रदर्शनियों
का आयोजन भारत के कोने-कोनेेे में न तो होता है, न होना
सम्भव है। पर पाठकों की संख्या उन दूर-दराज के गाँवों में भी पर्याप्त है, जहाँ
देर-सबेर मात्र डाक द्वारा ही पुस्तकें भेजी या मँगवाई जा सकती हैं। ऐसे में यदि ‘ब्रेल’
(दृष्टि-बाधित
पुस्तक-प्रेमियों के लिए विशेष रूप से तैयार की गई पढ़ने की विधि) पुस्तकों की तरह अन्य
सारी पुस्तकों पर भी डाक खर्च समाप्त कर दिया जाए या नगण्य कर दिया जाए, तो
शायद स्थितियाँ बेहतर हों। पुस्तकों की आवा-जाही पर डाक-व्यय समाप्त करने का निवेदन-प्रतिवेदन
कई वर्षों से, कई मौकों पर किया जाता रहा है, पर शायद
आने वाले समय में कुछ बात बने। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">पाठकों की राय में प्रकाशन व्यवसाय से जुड़े अभिकर्मियों का उद्देश्य,
मात्र
अर्थोंपार्जन नहीं होता; यह शुद्ध समाज-सेवा या धर्मखाते की गतिविधियाँ
बेशक न हो, पर पुस्तकें छाप-बेचकर वह समाज की मनोवृत्तियों और संस्कृतियों
का संशोधन-परिशोधन कर रहा होता है; इसलिए वह शुद्ध रूप से धनलोलुप व्यापारी
नहीं है; पुस्तक उद्योग एक मिशन है, व्यापार
नहीं। इसीलिए पुस्तक उद्योग से जुड़े लोगों को समान संवेदनशीलता के साथ पुस्तक प्रेमियों
का भी ध्यान रखना चाहिए। लेखक लिखता है पाठकों के लिए, लेकिन
व्यवसायिकता के मारे पुस्तकें छपकर पुस्तकालयों में बन्द हो जाती हैं। इसका दोष पाठक
प्रकाशकों के सिर मढ़ते हैं। कई लेखकों की भी राय कुछ ऐसी ही बनती है।</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">असल में मामला कुछ उलझा हुआ है। प्रकाशन जगत की बारीकियों से अवगत
न होने के कारण और मुद्रण-उद्योग के संसाधनों (कागज, स्याही,
गत्ता,
डिजाइन
खर्च, छपाई, जिल्दसाजी, गोदाम
के रखरखाव...आदि) की लागत में बेशुमार वृद्धि के कारण लागत मूल्य में अत्यधिक बढ़त आ
गई है। पुस्तक-व्यवसाय और उद्योग में कार्यरत कर्मचारियों का वेतन भी तो इसी में शामिल
होगा! नई तकनीक के प्रवेश से भी कई खर्च बढ़े हैं। विचारणीय यह भी है कि तीन दशक पूर्व
छह रुपये में मिलनेवाली गंजी आज एक सौ दस रुपये में मिल रही है; तीन
रुपये में मिलनेवाला साबुन आज साठ रुपये में मिल रहा है; किताब
की कीमत इसी अनुपात में बढ़ी है? किसी भी वस्तु की कीमत उसके अवयवों के लागत
मूल्य से तय होती है। जहाँ तक सरकारी खरीद की बात है, प्रकाशकों
की ओर से सोचने पर स्पष्ट होगा कि सारे सरकारी अधिकारी घात लगाए बैठे रहते हैं कि प्रकाशक
आए कि धर दबोचें! ऐसे में प्रकाशक भी क्या करे! प्रकाशन सौष्ठव के प्रतिस्पद्र्धी बाजार
में उन्हें अपनी गरदन भी ऊँची करनी है। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">प्रकाशन व्यवसाय की एक बड़ी समस्या मुद्रण संख्या की भी है। ज्ञान
की शाखाओं के विकास के कारण और विशेषज्ञता पूरित रोजगारोन्मुख पुस्तकों की जरूरत के
कारण अब लोगों ने अपना अध्ययन क्षेत्र सुनिश्चित कर लिया है। हर कोई हर कुछ नहीं पढ़ता।
पहले भी नहीं पढ़ते थे, किन्तु अब क्रेताओं, पाठकों
की पसन्द बहुत सीमित हो गई है। लिहाजा पुस्तकों की मुद्रण संख्या घट गई है। इसका सीधा
असर पुस्तकों की कीमत पर पड़ा है। मुद्रण संख्या बढ़ेगी, तो प्रति
इकाई लागत मूल्य कम होगी, और इस स्थिति में पुस्तक का विक्रय मूल्य
कम हो सकता है। किन्तु जिन अधिकांश किताबों की बिक्री तेजी से नहीं होती, उनकी
प्रतियाँ गोदाम में ढेर लगी रहती हैं। उन प्रतियों के मुद्रण की लागत का स्थगित हो
जाना और उन प्रतियों के रखरखाव में अतिरिक्त निवेश करना प्रकाशकों के लिए एक अलग दायित्व
हो जाता है। मजबूरन वे पुस्तकों की मुद्रण संख्या घटा लेते हैं। ... कुल मिलाकर इस
पूरे मामले पर बात करना बड़ा पेचीदा है। पाठकों को खुद ही तय करना होगा कि किताब उनके
जीवन की मजबूरी है या नहीं। यदि पाँच सौ रुपये के जूते के बदले ग्यारह हजार के जूते
पहन सकते हैं, तो पाँच सौ रुपये की किताब भी खरीद सकते हैं। आखिरकार प्रकाशकों
और प्रकाशन उद्योग के कर्मियों के भी घर-परिवार और मनोरथ हैं। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">पहले के समय में नई और बेहतरीन पुस्तकों का प्रकाशन संचार-तन्त्र
के अभिकर्ताओं को सम्मोहित करता था। वे जन-जन को नव प्रकाशित पुस्तकों की सूचना देने
में रुचि रखते थे। अखबारों में प्रकाशित समीक्षाओं द्वारा लोगों तक नई और बेहतरीन पुस्तकों
की सूचना पहुँचती थी। दुर्योगवश पुस्तकों का यह महत्त्वपूर्ण सूचना स्रोत अब समाप्त
हो गया। दैनिक अखबारों के परिशिष्टों से पुस्तकों की जगह समाप्त हो गई। सम्भवतः संचार-माध्यम
के स्वामियों/सलाहकारों को पुस्तकों की बात करना असामाजिक(?) उद्यम
लगा होगा। आकाशवाणी और दूरदर्शन के कार्यक्रमों में तो साहित्य की जगह वैसे भी कम थी,
अब
तो नगण्य हो गई है। ले-देकर पत्रिकाओं में प्रकाशित पुस्तक-समीक्षाएँ ही पाठकों का
सहारा हैं।</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">प्रकाशन-क्षेत्र में शौकिया लेखक, विवेकहीन
प्रकाशक और सरकारी-खरीद के आखेटकों ने भी इस पवित्र-कर्म के आँगन को दूषित किया है।
एक से एक निरर्थक किताबें छपने लगी हैं। ऐसी किताबों का प्रकाशन, सरकारी
खरीद, समीक्षा के बाजार में उसका तुमुल कोलाहल, पुरस्कारों
की बस्ती में उसके तिकड़म इतने प्रबल हो गए हैं कि उपादेय पुस्तकें पीछे बैठकर ठगी-सी
देखती रहती हैं। सम्पादकों-समीक्षकों के लिए पात्र-अपात्र का निर्णय करना कठिन नहीं
हुआ है, किन्तु शतरंज की चाल में उन्हें बार-बार फँसना पड़ता है। ज्यादातर
समय में उन्हें निर्मम और ईमानदार होने के खतरे दिखते रहते हैं। आखिरकार वे भी तो इसी
तिकड़मी समाज के नागरिक हैं।... इन्हीं स्थितियों से गुजरते हुए पाठकों को कुछ श्रेष्ठ
पुस्तकों की सूचनाएँ अब हंस, समकालीन भारतीय साहित्य, समीक्षा,
आजकल,
पुस्तकवार्ता,
कथादेश,
आलोचना,
तद्भव,
लमही,
परिकथा,
नया
ज्ञानोदय, नई धारा, संवेद, पहल,
पल-प्रतिपल,
साक्षात्कार,
साखी,
अनुवाद,
अन्तरंग
एवं अन्य विशिष्ट पत्रिकाओं द्वारा मिलती रहती हैं। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">पर लेखक तो अलग ही राग में रहते हैं। भारतीय भाषाओं के लेखक तो
खासकर। उन्हें हमेशा ही यह शिकायत रहती है कि प्रकाशकों ने उनकी रायल्टी मार ली। यद्यपि
इस पूरे परिदृश्य के मूल तत्त्व लेखक हैं, उनका महत्त्व सबसे अधिक होना
चाहिए, पर देखा ऐसा जाता है कि सबसे अधिक उपेक्षा भाव वे ही महसूस करते
रहते हैं। ऐसे खुशनसीब लेखक कम हैं, जिनके सम्बन्ध प्रकाशकों के
साथ आर्थिक रूप से पारदर्शी हैं। यूँ यह बात समझ आने लायक नहीं है कि जो प्रकाशक अपने
उद्योग में इतना संसाधन लगाता है, वह सौ रुपये में मात्र दस रुपये (लेखक की
रायल्टी) क्यों कर बेईमानी करेगा?...बहरहाल, चारो
तरफ से स्थितियाँ ये ही हैं...। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">पुस्तक-पाठक सम्बन्ध बड़ा पुराना और बहुत ही अनुराग भरा है। हर
पुस्तक पढ़ने के बाद हर पाठक नव-स्नात हो उठता है, यह घटना
उसे अनेक अच्छे सन्दर्भों से जोड़ती है, अनेक बुरे सन्दर्भों से काटती
है। कहा जाता है कि इधर आकर पुस्तक-पाठक के अनुराग का स्तर घटा है। कुछ वर्षों में
इलेक्ट्रानिक मीडिया और इन्फाॅरमेशन टेक्नोलाॅजी के वर्चस्व के कारण बहुत हाय-तौबा
मचाई गई है। किसी बड़े खतरे के अन्देशे से लोग बेवजह परेशान हैं। बेचैन हो-होकर घोषणा
कर रहे हैं कि किताबों का भविष्य खतरे में है। इलेक्ट्रानिक मीडिया और इन्फॉरमेशन टेक्नोलॉजी
के कारण प्रिण्ट मीडिया और किताबों पर बड़ा संकट छा जाएगा। ... अब तो काफी समय गुजर
गया, देश के छोटे-छोटे शहरों में भी इन्फाॅरमेशन टेक्नोलाॅजी ने अपनी
जगह बना ली, अब तक तो किताबों का कुछ नह° बिगड़ा,
बल्कि
इनसे लाभ ही हुआ है। वेबसाइट की मदद से किताबों को व्यापक प्रचार मिला है। फिर समझ
में नह° आता कि यह बावेला किस लिए?</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">मौके बेमौके लोग फतबा देते रहते हैं कि लोगों की प्राथमिकता बदल
गई, पठन रुचि में गिरावट आई है, लोग अच्छा
साहित्य नह° पढ़ना चाहते, किताबों का बाजार घटा है, किताबें
बिकती नहीं हैंै... कई तरह की बातें होती हैं... पर उदाहरणों से तर्क करें कि प्रकाशकों
की संख्या लगातार बढ़ रही है, नई पीढ़ी पूरी प्रतिबद्धता से इस क्षेत्र
में आ रही है, पुस्तक मेलों के आयोजकों की संख्या बढ़ रही है, भागीदारों
की संख्या बढ़ रही है, उत्तरोत्तर व्यापार बढ़ रहा है, पुराने
और स्थापित पुस्तक-व्यवसायियों का जीवन-स्तर ऊँचा हो रहा है, प्रकाशन-उद्योग
में नई-नई टेक्नोलाॅजी का प्रवेश और आधुनिक सुविधाओं का आगमन हो रहा है, लेखकों
की संख्या बढ़ रही है, पुस्तकालयों में आलमारियाँ भरती जा रही
हैं, पुस्तक मेलों में दर्शकों की भीड़ बढ़ रही है, समाज
में साक्षरों और बुद्धिजीवियों की संख्या बढ़ रही है, राष्ट्रीय
और अन्तर्राष्ट्रीय भाषाओं में किताबों का और किताबों के कॉपीराइट्स का आदान-प्रदान
बढ़ रहा है... सारा कुछ हो रहा है... फिर भी यह हल्ला मचा हुआ ही है कि किताबें बिकती
नहीं, लोग खरीदते नहीं, लोग पढ़ते नहीं... </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">अब इस समय यदि पाठकों की संख्या को कमतर कहा जाए तो सवाल उठेगा
कि संख्या इससे अधिक कब थी? तथ्यतः पाठकों की संख्या बढ़ी है। शिक्षा
का क्षेत्र बढ़ा है, ज्ञान की शाखाएँ बढ़ी हैं, लोगों
की रुचि, पढ़ने की जरूरत और विशेषज्ञता का फलक बढ़ा है, लेखकों
और प्रकाशकों की संख्या बढ़ी है, इस विविधमुखी विस्तार की परिधि में साहित्य
के पाठकों की संख्या में अपेक्षित वृद्धि न देखकर लोग घोषणा कर डालते हैं कि पाठकों
की संख्या में ह्रास हुआ है। वैसे संज्ञान में तो यह बात भी आनी चाहिए कि बरसाती मेढक
की तरह टर्राने वाले लेखकों की संख्या भी बढ़ गई है! विगत पाँच-छह दशकों में विभिन्न
विषयों और विभिन्न विधाओं की पुस्तकों के पाठक निश्चित रूप से बढ़े हैं, और
पाठकों की संख्या की इस वृद्धि में पुस्तक मेला संस्कृति ने बहुत बड़ी भूमिका निभाई
है। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">मेला और प्रर्दशनी जैसे अवसर पाठकों को मनोवैज्ञानिक प्रक्रिया
से प्रभावित करते हैं। कई बार तो ऐसा होता है कि लोग मेला देखने यूँ ही चले आते है।
बिना किसी कारण के, और देखते-देखते अचानक उन्हें कोई पुस्तक
पसन्द आ जाए तो बगैर खरीदे नहीं रहते, और जब पुस्तक खरीदी गई,
तो
पढ़ी तो जाएगी ही। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">किसी भी शहर में या गाँव में विद्यमान पुस्तक दुकान से वह समस्या
हल नहीं होती, जो पुस्तक मेला या पुस्तक प्रदर्शनी से हल होती है। दुकान में
रखी पुस्तकें, पाठ्यक्रम की पुस्तकें खरीदनेवालों के लिए लाभप्रद होती हैं। कस्बाई
क्षेत्र एवं छोटी जगहों की दुकानों में सामान्यतः ऐसी ही किताबें होती हैं। प्रदर्शनी
में लोगों के सामने सारी किताबें फैली रहती हैं। उन्हें चयन की पूरी सुविधा रहती है।
ऐसे अवसर पर लोग यह सोचकर नहीं चलते कि अमुक किताब खरीदनी है। वे किताब खरीदने चलते
हैं और जो उनको पसन्द होती है, वह खरीद लाते हैं। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">छोटे-छोटे बच्चों का मेले में आना और भी मनोवैज्ञानिक प्रभाव उत्पन्न
करता है। बच्चे यहीं से अपने संस्कार का संवर्द्धन करते हैं। मेले के दौरन शहर के लोगों
का जैसा रुझान देखा जाता है, वह वहाँ की सांस्कृतिक विरासत के प्रति
आम लोगों को आश्वस्त करता है।</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">कहा जाता है कि जिस देश में अल्कोहल की बिक्री सबसे ज्यादा हो,
आर्थिक
रूप से उस देश को सबसे उन्नत देश माना जाएगा। पर, ढंग से
सोचने पर यह बात ज्यादा समीचीन लगेगी, कि जहाँ पर पुस्तक व्यवसाय
ज्यादा उन्नत हो वही देश, बौद्धिक रूप से ज्यादा उन्नत माना जाएगा।
सिन्धु घाटी सभ्यता से लेकर आज तक की मानव सभ्यता के विकास के मूल में मानव मस्तिष्क
के व्यायाम का ही ज्यादा योगदान है। बौद्धिक सम्पदा ने ही मनुष्य को पशुवत जीवन यापन
से निकालकर सभ्य और सुसंस्कृत बनाया है। बौद्धिक समृद्धि ही किसी देश को सर्वविध समृद्ध
करती है। आज अमेरिका, ब्रिटेन और जापान में पुस्तकें महँगी होने
के बावजूद यदि काफी संख्या में खरीदी और पढ़ी जाती हैं, तो उसका
मूल कारण यह भी है कि वहाँ का नागरिक न केवल आर्थिक दृष्टि से, बल्कि
बौद्धिक दृष्टि से भी प्रगतिकामी है। यूँ समृद्ध अर्थव्यवस्था में पुस्तकों की खरीद
फरोख्त होने के कुछ अवान्तर प्रसंग भी हैं। कुछ धनशाली लोग तो पुस्तकें या अन्य सांस्कृतिक
उपकरणों की खरीद अपने ड्राइंग रूम को सुसंस्कृत और बौद्धिक बनाने के लिए भी करते हैं,
पर
यह शाश्वत और सार्वभौम सत्य नहीं है।</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">सूचनानुसार सन् 1476 में इंग्लैण्ड में छापाखाने
की शुरुआत हुई, पर एमस्टर्डम से सन् 1620 में अंग्रेजी
में पहले समाचार-पत्र का प्रकाशन शुरू हुआ। यद्यपि सूचना यह भी है कि 1561
में ‘न्यूज आउट आॅफ केण्ट’ तथा 1575
में ‘न्यू न्यूज’ नाम का अनियतकालीन पत्र भी छपा था। सोलहवीं
शताब्दी में पश्चिम जर्मनी में तथा अन्य यूरोपीय देशों में भी मुद्रण की सूचनाएँ मिलती
हैं। सतरहवीं शताब्दी के प्रारम्भ से ही आस्ट्रिया, नीदरलैण्ड
तथा इटली में मुद्रण का काम शुरू हुआ। ‘पब्लिक अकरन्सेस बोथ फारेन
एण्ड डोमेस्टिक’ नामक पहला अमेरिकी पत्र 25
सितम्बर 1690 को निकला और यह परम्परा चल पड़ी। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">भारत में प्रकाशन और मुद्रण की शुरुआत सोलहवीं शताब्दी में हुई।
‘डाक्ट्राइज क्रिश्चियन’ नामक पहली
पुस्तक का प्रकाशन जेसुट मिशनरी ने सन् 1557 में किया।
वास्कोडिगामा के भारत आने के 59 वर्ष बाद भारत में पहले छापाखाने की स्थापना
हुई और जर्मनी में गुटेनबर्ग की बाइबिल के प्रकाशन के एक सौ वर्ष के भीतर भारत ने विभिन्न
भाषाओं में टाइप बनाने का काम प्रारम्भ किया। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">सचाई है कि भारत में मुद्रणालय और पत्रकारिता के बीजारोपण का श्रेय
अंग्रेजों को जाता है। मनोरंजन और सूचना प्रसारण हेतु पत्रों की शुरुआत हुई,
बाद
में ईसाई मत के प्रचार-प्रसार हेतु पत्रकारिता कारगर साबित हुई। इसी स्थिति से उत्पन्न
अंग्रेजी हुकूमत के विरुद्ध आवाज उठी। फलस्वरूप भारतीय पत्रकारिता का श्रीगणेश हुआ।
राजा राममोहन राय समेत अन्य कई भारतीय चिन्तक इसके सफल अभिकर्मी हुए। ध्यातव्य है कि
स्वाधीनता संग्राम के हमारे अधिकांश नेता पत्रकारिता, लेखन और
प्रकाशन कार्य से सम्बद्ध थे। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">लेखन की परम्परा तो भारत में प्राचीन है। पर, मुगलों
के शासनकाल में ‘वाकयानवीस’ की जो
परम्परा संवाद सम्प्रेषण के लिए बनी थी, उसी की सेवाएँ लेकर अठारहवीं
शताब्दी में ईस्ट इण्डिया कम्पनी ने भी प्रकाशन कार्य शुरू किया। एक सूचना के अनुसार
भारतीय प्रकाशन की शुरुआत सन् 1800 में बंगला भाषा में हुई। सन् 1802
में पहली बार कलकत्ता के हरकारू पे्रस में हिन्दी की पुस्तक ‘मिसकीन
की मरसिया’ छपी। सन् 1821 में राजा राममोहन राय ने ‘मिरातुल
अखबार’ नामक साप्ताहिक पत्र शुरू किया; 30 मई 1826
को देवनागरी में पहला पत्र <i>‘</i><i>उदन्तमार्तण्ड’</i>
प्रकाशित
हुआ और फिर <i>‘</i><i>सुधाकर’, ‘</i><i>कवि
वचन सुधा’, ‘</i><i>सरस्वती’ </i>आदि पत्र-पत्रिकाओं
का प्रकाशन शुरू हुआ और भारत में प्रकाशन उद्योग फलने फूलने लगा। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">हालाँकि पुस्तकों का इतिहास यह भी है कि यूनानी और रोमन युग से
पूर्व इस व्यवसाय का कोई रिकार्ड नहीं है, पर यह सूचना है कि पहला पुस्तक
विक्रेता मिस्र का था। वह गमजदा लोगों को पुस्तक देता था, कब्र पर
पुस्तक की प्रति रख देता था, उस पुस्तक को मौत के बाद जिन्दगी का पासपोर्ट
माना जाता था। सम्भव है कि उत्तर भारत की हिन्दू परम्परा में ‘गरुड़-पुराण’
का
जो सन्दर्भ है, शायद मिस्र की परम्परा में वही हो। जो भी हो, लेकिन
रोमवासियों की जीत के बाद सिकन्दरिया (मिस्र) साहित्यिक केन्द्र बन गया। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">वैसे तो विश्व स्तर की स्थिति यह है कि पाँचवीं सदी में ही ‘पुस्तक’
रूप
में प्रकाशन कार्य शुरू हो गया था। ‘टाइटस पाम्पोनियस एटिक्स’
रोम
के पहले प्रकाशक थे। वे सिसरो के भी साहित्य सलाहकार और प्रकाशक थे। इसी समय में एबर्ट
डाइकिंक, फिलिप फ्रेनाड, ड्यूत्र गेन जैसे प्रकाशक
भी हुए। न्यूयार्क में नोआ वेबस्टर, बोस्टन में थामस एण्ड एड्रेस
और फिलाडेल्फिया में बंेजामिन फ्रैंकलिन बेश जैसे प्रकाशक क्रियाशील हुए। उन दिनों
लेखकों द्वारा ही पुस्तकें पुनप्र्रस्तुत की जाती थीं। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">विकास के कई चरणों से गुजरने के बाद उन्नीसवीं सदी के मध्य आते-आते
पुस्तक प्रकाशन में काफी प्रगति हुई। सिलेण्डर प्रेस और रोटरी प्रेस का आविष्कार इसी
दौरान हुआ। बीसवीं सदी के प्रारम्भ में कई बड़े-बड़े प्रकाशक अस्तित्व में आए। ‘कण्ट्री
लाइफ प्रेस’ की स्थापना सन् 1910 में हुई, सन्
1927 में इसका विलय जार्ज डोरान से हुआ। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">द्वितीय विश्व युद्ध के दौरान पुस्तक प्रकाशन का व्यवसाय कागज
के कोटे में कटौती के कारण थोड़ा प्रभावित अवश्य हुआ पर इन्हीं उठा-पटक के साथ प्रकाशन
व्यवसाय पूरे विश्व में अपनी-अपनी भौगोलिक और सामाजिक-सांस्कृतिक वैशिष्ट्य और गुणवत्ता
के पैमाने पर चलता रहा। भारतीय प्रकाशन उद्योग आजादी के बाद ही तेजी से फला-फूला। स्वातन्त्रयोत्तर
काल में शिक्षा के प्रचार-प्रसार हुए, विश्वविद्यालय, महाविद्यालय
और प्राथमिक से लेकर उच्चतर विद्यालय तक खुले, साक्षरता
बढ़ी, छात्र-छात्रओं की संख्या बढ़ी, लोगों
में जागरूकता बढ़ी, फलस्वरूप पुस्तकों की माँग बढ़ी,
पर
केवल पाठ्य-पुस्तकों की। यूँ तो अभी भी वही हाल है, पर शुरुआती
दौर में और भी अधिक था। भारतीय प्रकाशन उद्योग में अभी भी पाठ्य-पुस्तकें और छात्रोपयोगी
पुस्तकें ज्यादा प्रकाशित होती हैं। कुछ ऐसी पुस्तकें जो पाठ्यक्रम में नहीं हैं,
पर
छात्र-छात्रओं को अकादमिक लक्ष्य की प्राप्ति में सहायक होती हैं, इसी
कोटि में आती हैं। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">आजादी के बाद भी भारतीय प्रकाशन उद्योग में ब्रिटेन और अमेरिका
की दखलन्दाजी से काफी परिवर्तन आया। पहले ब्रिटिश पुस्तकों के आधार पर तैयार की गई
पुस्तकें शिक्षार्थियों की आवश्यकताओं के अनुरूप थीं, बीसवीं
शताब्दी के छठे दशक में अमेरिका का प्रवेश हुआ तो ब्रिटेन का एकाधिकार टूटा। भारतीय
प्रकाशकों ने भी इस मौके का लाभ उठाया और प्रकाशन उद्योग में विषय का विस्तार हुआ।
सातवें दशक में नेशनल बुक ट्रस्ट ने विश्वविद्यालय स्तर की पुस्तकों के प्रकाशन हेतु
अनुदान देना शुरू किया। यह क्रम अभी भी जारी है। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">पर, आज, जब भारत
देश अपनी आजादी की बहत्तरवीं जयन्ती मनाकर निश्चिन्त हुआ है; विभिन्न
क्षेत्रों में व्यवसायीकरण अपने सौष्ठव के लिए और अपनी लोकप्रियता के लिए भिन्न-भिन्न
तरह की पैकेजिंग कर रहा है; प्रकाशन उद्योग ने भी काफी प्रगति की है।
भोज-पत्र और ताल-पत्र पर सन्देश लिखने वाले युग के व्यक्तियों ने आज के प्रकाशन उद्योग
की उपलब्धियों की कल्पना भी नहीं की होगी। इसी सौष्ठव के अनुकरण में भारतीय प्रकाशन,
भारतीय
नागरिकों की क्रयशक्ति का अनुमान किए बगैर, काफी उन्नत
हो गया। और, इसी उन्नति में शायद भारतीय भाषाओं और भारतीय प्रकाशनों का पाठक
समुदाय थोड़ा पीछे छूट गया। यूँ भारत के नागरिकों के पढ़ने की आदतों में भी काफी उन्नति
हुई है। भारत के प्रकाशन उद्योग की तुलना आज अमेरिका या यूरोप के किसी भी देश के प्रकाशन
उद्योग से की जा सकती है। कई अन्तर्राष्ट्रीय पुस्तक मेलों में भारत की भागीदारी शानदार
होती है और प्राप्त खबरों के अनुसार वहाँ भारतीय प्रकाशनों को सराहा जाता है। दो दशक
पूर्व जिस भारत में प्रति दस लाख व्यक्ति पर प्रकाशन का आँकड़ा यूरोप की 735
पुस्तकों के मुकाबले 30 बताया जाता है; उस भारत
की तुलना आज उन्हीं देशों से हो, यह अभूतपूर्व उपलब्धि अवश्य है। पर सौष्ठव
और बाजारवाद के साथ-साथ हमें यह याद रखने की जरूरत है कि भारतीय पाठकों की क्रयशक्ति
उतनी सबल नहीं है। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">प्रकाशक संघों की घोषणानुसार भारत में प्रकाशकों की अनुमानित संख्या
लगभग 19,000 है; हालाँकि हजार से अधिक सदस्य शायद ही किसी
संघ में हो। भारत के इस उद्योग-क्षेत्र के बिखराव का अनुमान इससे सम्भव है। सन् 2007
के अन्त तक, भारत के आईएसबीएन (इण्टरनेशनल स्टैण्डर्ड बुक नम्बर) कार्यालय
में पंजीकृत प्रकाशकों की कुल संख्या 12,375 थी। भारतीय
सन्दर्भ में उल्लेखनीय है कि कई प्रकाशक आईएसबीएन के लिए अपनी पुस्तकों का पंजीकरण
नहीं कराते। भिन्न-भिन्न संगठनों द्वारा अनुमान लगाया जाता है कि लगभग 90,000
पुस्तकें प्रति वर्ष प्रकाशित होती हैं। एक सौ चैंतीस करोड़ आबादी वाले देश भारत में
प्रति एक लाख व्यक्ति साढ़े छह पुस्तकें हिस्से में आती हैं, जबकि साक्षरता
दर बढ़कर 74.4 प्रतिशत हो गई है। सर्वेक्षण के अनुसार गत शताब्दी के अन्तिम
वर्ष में संविधान स्वीकृत 18 भाषाओं में कुल 60,000
पुस्तकें प्रकाशित हुईं। भारत की सौ करोड़ आबादी (65.3 प्रतिशत
साक्षरता दर) में प्रति एक लाख व्यक्ति छह पुस्तकें हिस्से में थीं। सन् 1996
तक पुस्तकों की संख्या प्रति वर्ष 20,000 थी, उससे
पहले के वर्षों में कभी यह संख्या 16,500 तो कभी 18,000
होती रहती थी, और भारत की छियानवे करोड़ आबादी में प्रति एक लाख व्यक्ति दो पुस्तकें
हिस्से में थीं। इससे अनुमान करना सहज है कि इस विशाल बाजार में मुश्तैदी से अभिनव
प्रयोग करते रहने के बावजूद भारतीय प्रकाशन व्यवसाय अभी किस स्थिति में है!</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">वैसे आर्थिक उदारीकरण के बाद से भारतीय मुद्रण उद्योग में नवीनतम
तकनीक के प्रवेश और निवेश की गुंजाईश बढ़ी; आधुनिकीकरण के द्वार खुले;
और
नवीनतम प्रौद्योगिकी के प्रवेश से गुणवत्ता का मानक ऊँचा हुआ। फलस्वरूप मुद्रण उद्योग
की सीमाएँ बढ़ीं। स्पष्टतः व्यापार भी बेहतर हुआ। इन दिनों विकसित और विकासशील-- दोनों
को मिलाकर भारतीय पुस्तकों, पत्रिकाओं और मुद्रण व्यवसाय के विशेषज्ञों
का निर्यात दुनिया के 120 से अधिक देशों में हो रहा है। सन् 2004-05
के दौरान मुद्रित पुस्तक-पुस्तिकाओं, पत्र-पत्रिकाओं के भारतीय
निर्यात का अनुमानित आँकड़ा 395.4 करोड़ था। अनुमानतः 2.5
लाख से अधिक मुद्रण कम्पनियों के साथ भारतीय मुद्रण उद्योग इस समय दुनिया में प्रथम
स्थान पर है। यह संख्या यूरोप में 1.18 लाख, चीन
में 1.13 लाख, अमेरिका में पचास हजार, जापान
में पैंतालीस हजार, कोरिया में बयालीस हजार और ऑस्ट्रेलिया
में चालीस हजार है। भारत में इस क्षेत्र का वार्षिक कारोबार अभी पचास हजार करोड़ से
अधिक बताया जाता है। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">भारतीय पुस्तक बाजार की समझ बनाने और इसकी चुनौतियों का मूल्यांकन
करने के लिए एसोशिएशन ऑफ पब्लिशर्स इन इण्डिया (एपीआई) और फेडरेशन ऑफ इण्डियन पब्लिशर्स
(एफपीआई) के सहयोग से आयोजित सर्वेक्षण ‘नील्सन इंडिया बुक मार्केट
रिपोर्ट 2015’ के अनुसार भारत का पुस्तक बाजार इस समय दुनिया का छठा सबसे बड़ा
बाजार और अंग्रेजी भाषा का दूसरा सबसे बड़ा बाजार है; जिसके
पुस्तक व्यापार का आँकड़ा 261 अरब रुपये का है; सन्
2020 तक इस आँकड़े के 739 अरब रुपये तक पहुँचने की
उम्मीद है। हैरतअंगेज है कि भारतीय पुस्तक उद्योग को सरकार से कोई प्रत्यक्ष निवेश
नहीं मिलता।</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">भारत की लोकतान्त्रिक सत्ता में अभिव्यक्ति की स्वतन्त्रता के
कारण भी कुछ ऐसी पुस्तकें तैयार होने लगीं, जिसमें
व्यवस्था को चुनौती दी जा रही हों, विवादास्पद स्थितियों की व्याख्या की जा
रही हों। विवादास्पद पुस्तकों और प्रतिपक्ष की मुखबिरी करने वाली पुस्तकों के प्रकाशन
का सिलसिला भी भारतीय भाषाओं में, स्वाधीनता संग्राम के समय से ही है,
पर
बाद के दिनों में इसमें और भी नए-नए आयाम जुड़े। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">बीते दिनों की मुद्रण कला की पूरी कहानी लेकर यदि ईमानदारी से
व्याख्या की जाए, तो बड़ी उलझन की स्थिति सामने आती है। सर्वतोन्मुखी
विकास के बावजूद लेखक, पाठक, प्रकाशक,
वितरक--सब-के-सब
अपने-अपने राग में रोते रहते हैं। पर वस्तु स्थिति यह है कि समय सापेक्ष मूल्यांकन
किया नहीं जाता और तटस्थ दृष्टि से सोचने को कोई तैयार नहीं होते। क्रेताओं का कहना
होता है कि पुस्तकें महँगी हो गई हैं। उनसे पूछा जाए कि मानवता के सिवा कौन चीज सस्ती
होती जा रही है? वे जवाब नहीं दे पाते। तीन दशक पूर्व दस
नए पैसे प्रति सिगरेट मिलता था, आज वह दस रुपये प्रति सिगरेट है। तीस वर्षों
में सौ गुनी कीमत अधिक होने के बावजूद अस्वास्थ्यकर चीज की शिकायत लोग नहीं करते,
पर
पुस्तक की पच्चीस गुनी बढ़ी कीमत की शिकायत करते हैं। प्रकाशन व्यवसायी यदि इस काम में
जुटा है, तो उन्हें अपने भरण-पोषण का ध्यान तो रखना ही होगा। बिना स्वार्थ
के तो आज तक किसी तपस्वी ने भी तपस्या नहीं की। सारी उम्मीद प्रकाशकों से ही क्यों
कर ली जाए? सौ रुपये की कोई पुस्तक को देखकर क्रेता को सोचना चाहिए कि उसका
33 प्रतिशत तो वितरक का बट्टा होगा, दस प्रतिशत
लेखक की रायल्टी, 25 प्रतिशत प्रेस से लेकर गोदाम और शो-रूम
तक में उसके रख-रखाव खर्च। इस तरह कुल मूल्य का 32 प्रतिशत
ही प्रकाशक के पल्ले पड़ता है, जिसमें पुस्तक का लागत मूल्य भी है,
प्रकाशन
उद्योग के कर्मियों के वेतन, व्यवसाय की औपचारिकताओं का खर्च और उसका
अपना भरन-पोषण भी। यदि नेशनल बुक ट्रस्ट जैसी संस्थाओं में मूल्य कम रहता है,
तो
इन मूल्यों को अन्य प्रकाशनों से प्रकाशित पुस्तकों के मूल्य से नहीं मिलाया जाना चाहिए।
कारण, नेशनल बुक ट्रस्ट से प्रकाशित पुस्तकों का मूल्य-निर्धारण करते
समय उसके लागत मूल्य में केवल टाइप सेटिंग, प्रूफ
रीडिंग, मुद्रण और बाइण्डिंग का खर्च जोड़ा जाता है; पुस्तक-प्रकाशन
में लगे अभिकर्मियों, सम्पादक, अनुवादक,
उत्पादन
प्रबन्धक, गोदाम प्रबन्धक, शो-रूम प्रभारी, बिक्री
प्रबन्धक, प्रचार प्रबन्धक, कार्यालय सहायक, आदेशपाल
आदि के वेतन और उनके दौड़-धूप में हुए खर्च उसमें शामिल नहीं होते; जबकि
प्राइवेट प्रकाशकों को यह करना पड़ेगा। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">इन सब के बावजूद इधर के दिनों में कुछ प्रकाशकों ने पुस्तकों को
आम जनता तक पहुँचाने की चेष्टा की है। पेपर बैक और पाकेट साइज में पुस्तकें छापकर पुस्तकों
को किफायती बनाने का सफल प्रयास किया है। हिन्दी में राजकमल, वाणी,
किताबघर
जैसे प्रकाशनों की इस तरह की कुछ योजनाएँ सम्मान करने लायक हैं। अन्य भारतीय भाषाओं
में भी प्रयास हो रहे हैं। यद्यपि हिन्दीतर भारतीय भाषाओं में बंगला, मलयालम,
मराठी
के अलावा अन्य भाषाओं के प्रकाशन व्यवसाय की स्थिति बहुत अच्छी नहीं है, पर
कम से कम ‘मैथिली’ जैसी भाषा से बेहतर तो है ही, जहाँ
प्रति वर्ष लेखकगण अपनी जेब से खर्च कर अपनी आम-इमली पुस्तक की तीन सौ प्रतियाँ छपवाकर
मुफ्त वितरित कर देते हैं, और साहित्य अकादेमी की कार्यकारिणी समिति
के भाषाई प्रतिनिधि के आजू-बाजू पुरस्कार हेतु घूमने लगते हैं। असल में प्रकाशन उद्योग
को गन्दा करने का श्रेय हिन्दी और अन्य भारतीय भाषाओं में ऐसे ही लेखकों और प्रकाशकों
को जाता है। हिन्दी में लोगों को व्याख्याता बनना होता है, विश्वविद्यालयीय
प्राध्यापकी में प्रोन्नत होना होता है, इस प्रोन्नति में पुस्तकों
का लेखक होना सहायक होगा, इसलिए किसी भी व्यापारी (शुद्ध व्यापारी,
जिसे
प्रकाशन व्यवसाय का कोई भी नैतिक शास्त्रा ज्ञात नहीं) से व्यापार करता है,
उसे
छापने का खर्च देकर पुस्तक छपवा लेता है, प्रोन्नति पा जाता है,
वेतन
बढ़वा लेता है। उस प्राध्यापक का वही कूड़ा-कचड़ा लेकर प्रकाशक विश्वविद्यालय के पुस्तकालयों
में जाकर बेहिसाब मूल्य पर, बेहिसाब रिश्वत देकर बेच आता है। इस तरह
की स्थितियों ने माहौल को बहुत गन्दा किया है। इसी गन्दगी के कारण पाठक भी बिदके हैं
और ऐसे प्रकाशकों के शोर-शराबे से वातावरण में थोड़ा कोलाहल भी भरा है। ...स्थिति सचमुच
बहुत खराब रहती, तो ऐसा कैसे होता कि 16-25
जनवरी 1976 में नेशनल बुक ट्रस्ट ने दूसरे विश्व पुस्तक मेले का आयोजन किया,
उसमें
पूरे संसार के 322 प्रकाशकों ने भाग लिया और दस दिन के इस
उत्सव में लगभग डेढ़ लाख पुस्तक प्रेमियों के आवागमन के आँकड़े आँके गए। उसके बाद हर
दूसरे वर्ष विश्व पुस्तक मेले का आयोजन हुआ, हर मेले
में उत्तरोत्तर आगन्तुकों की संख्या बढ़ी और 5-13 फरवरी
2000 को दिल्ली के प्रगति मैदान में आयोजित 14वें
विश्व पुस्तक मेले में भागीदारों की संख्या 1270 थी और
मेले में आए पुस्तक प्रेमियों की संख्या 5 लाख से ज्यादा आँकी गई। दो
दर्जन से अधिक देशों की भागीदारी अब तक के विश्व पुस्तक मेलों में हो चुकी है। अब तो
मेलों का आयोजन कई संस्थाओं, संगठनों द्वारा होने लगा है। कोलकाता पुस्तक
मेले का आयोजन पब्लिशर्स इण्डिया गिल्ड द्वारा और दिल्ली पुस्तक मेले का आयोजन अखिल
भारतीय प्रकाशक संघ द्वारा तो होता ही है, अब कुछ लोग वैयक्तिक प्रयास
से भी इस दिशा में आगे आए हैं। ये सारी स्थितियाँ इन पुस्तकों के सम्बन्ध में फैलाई
जा रही निराशाजनक सूचनाओं को खण्डित करती हैं। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">कुछ खास किस्म के लेखकों-प्रकाशकों के गोरखधन्धों ने इस व्यवसाय
को प्रदूषित अवश्य किया है। रचनाओं के परमुटेशन-कम्बिनेशन से तरह-तरह का सेट तैयार
कर सरकारी धन का अवान्तर लाभ ले रहा है और पाठकों के साथ धोखा कर रहा है, यह
चिन्ताजनक स्थिति अवश्य है। इस पर प्रकाशक संघ भी रोक नहीं लगवा सकता, क्योंकि
विवेक समाप्त कर लोकतन्त्र के मैदान में कूद आए मनुष्य को कौन रोकेगा। </span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><p class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">सम्पूर्णता में भारतीय प्रकाशन उद्योग के सुनहरे भविष्य पर आशंकित
होने का कोई तर्क नहीं दिखता। विषय और सौष्ठव--दोनों दृष्टियों से भारतीय प्रकाशन उद्योग
पूरी तरह गतिमान है, अग्रोन्मुख है, पर आस-पास
के घटकों से इसे कुछ अपेक्षाएँ हैं<span lang="HI"> </span>:</span></span></font></span></p><div style="text-align: justify;"><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">
</span></span></font></span></div><ul style="text-align: justify;"><li><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;"><span></span>प्रकाशन
उद्योग को किफायती मूल्य पर कागज मिले और मुद्रित सामग्री पर डाक व्यय न लगे,
अथवा
नगण्य डाक व्यय लगे--ऐसी व्यवस्था भारत सरकार से होनी चाहिए। </span></span></font></span></li><li><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">लेखक-प्रकाशक(कुछ)
के आपसी मेल से जो घपले होते हैं, वे न हों; एक ही
रचना कई परिधानों में लाकर पाठकों/क्रेताओं को भरमाया न जाए। नैतिकता की रक्षा हो
</span></span></font></span></li><li><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;"><span></span>पुस्तकों
के प्रकाशन और मूल्य निर्धारण के समय पाठकों की क्रय-क्षमता का ध्यान रखा जाए। हर प्रकाशक
किफायती संस्करण की व्यवस्था रखे। ‘प्रकाशक लेखकों की रायल्टी मार लेता है’
जैसी
रूढ़ भ्रान्ति को प्रकाशक-लेखक अपने सम्मिलित प्रयास से दूर करें। </span></span></font></span></li><li><span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">क्रेता/पाठक
थोड़ा इस मानसिक कब्ज से बाहर आएँ कि पुस्तकें बहुत महँगी हो गई हैं। महँगी तो ‘दवा’
और
‘दारू’ दोनों हुई हैं। पर लोगों ने दो में से कुछ
भी खरीदना और इसका सेवन करना बन्द नहीं किया है। पुस्तकों को ठीक से देखें,
तो
यह ‘दवा’ भी है और ‘दारू’
भी;
पर
यह दवा-दारू से ज्यादा महँगी नहीं हुई है। </span></span></font></span></li><li>
<span style="background-color: #fce8b2;"><font size="4"><span style="color: #7b1fa2;"><span style="font-family: arial;">विश्वविद्यालयों
की नौकरियों में और प्रोन्नतियों में डाक्टरेट की उपाधि और पुस्तकों के प्रकाशन से
जो वजन बढ़ता है, वह समाप्त हो जाए, इससे
न तो कूड़े-कचरे के भाव में शोध-प्रबन्ध लिखा जाएगा और न इसका प्रकाशन होगा। इसके अलावा
भी कुछ बकवास लिखने और बकवास छापने वाले आन्दोलनकारी(?) लोग हैं,
वे
विवेक से काम लें और कागज जैसी राष्ट्रीय सम्पत्ति को बर्बाद न करने का शपथ लें,
इससे
प्रकाशन उद्योग की ढेर सारी गन्दगी अनायास छँट जाएँगी। अर्थात्, पुस्तक
और प्रकाशन उद्योग के भविष्य को लेकर हाय-तौबा मचाने वाले लोगों को चिन्ता अपने भविष्य
की करनी चाहिए। साइबर क्रान्ति से न तो पुस्तक को कोई खतरा है, न
पुस्तक से साइबर युग को। दोनों अपनी जगह महत्त्वपूर्ण हैं और दोनों, दोनों
के लिए महत्त्वपूर्ण है। ‘शब्द’ ‘अक्षर’
से
बनते हैं, और ‘अक्षर’ वह है
जिसका ‘क्षरण’ न हो। फिर इसके सुनिश्चित भविष्य की चिन्ता
ही क्यों</span></span></font></span></li></ul><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-12049711687591782752020-04-18T11:43:00.000+05:302020-04-18T11:43:05.809+05:30पुष्टिमार्ग एवं अष्टछाप<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
table.MsoTableGrid
{mso-style-name:"Table Grid";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
border:solid windowtext 1.0pt;
mso-border-alt:solid windowtext .5pt;
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-border-insideh:.5pt solid windowtext;
mso-border-insidev:.5pt solid windowtext;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<h2 align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: #20124d;"><span style="font-size: x-large;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुष्टिमार्ग</span></b><b> </b><b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एवं अष्टछाप</span></b></span></span><span lang="HI" style="color: grey; font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 22.0pt; mso-color-alt: green; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman"; text-effect: engrave;"></span></h2>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शुद्धाद्वैतवाद दर्शन के आधार पर महाप्रभु वल्लभाचार्य </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">(</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1479-153</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">0</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">)</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> द्वारा संस्थापित भक्ति-सम्प्रदाय <b>पुष्टिमार्ग</b>
कहलाता है। इसे वल्लभ सम्प्रदाय या वल्लभ मत भी कहते हैं। भक्ति की इस साधना-व्यवस्था
दृष्टि में उन्होंने<i> श्रीमद्भागवत</i> के 'पोषणं तदनुग्रह:' के <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>भगवत् अनुग्रह के लिए 'पुष्टि' शब्द का प्रयोग
किया। पुष्टिमार्ग की भक्ति कर्म निरपेक्ष होती है, इसमें भगवान के प्रति
आत्मसमर्पण कर भक्त सुखी होता है। वह फल की कामना नहीं करता। इसे प्रेमलक्षणा-भक्ति
भी कहते हैं। इसमें दृढ़ता लाने के लिए प्रीति अनिवार्य है। यह भक्ति-साधना
कुसंग और विषय के त्याग से सम्पन्न होती है। यह भगवान के भजन, गुण-श्रवण, कीर्तन
तथा महापुरुषों के सत्संग से साधित होती है। सूरदास के यहाँ इसका समुचित उल्लेख
है। पुष्टिमार्ग साक्षात् पुरुषोत्तम श्रीकृष्ण के शरीर से उत्पन्न हुआ माना
गया है। शुद्धाद्वैत के अनुसार ब्रह्म सत्, चित्, आनन्द स्वरूप है। उसका अनुयायी
आत्म-समर्पण के रसात्मक प्रेम से भगवान की आनन्दलीला में लीन होने का इच्छुक
होता है। वह भगवान के अनुग्रह पर निर्भर होता है। जीवो पर अनुग्रह करने के लिए ही
भगवान अवतार होता है। जीव के लिए भगवान के इस अनुग्रह या पोषण की आवश्यकता बताते
हुए वल्लभाचार्य कहते हैं कि लीला-विलास के लिए जब एक से अनेक होने की ब्रह्म की इच्छा
होती है, तो अक्षर-ब्रह्म के अंश-रूप असंख्य जीव उत्पन्न हो जाते हैं। इस जीव में
केवल सत् और चित् अंश होता है, आनन्द अंश तिरोहित रहता है, इस कारण उनमें भगवान
के छह</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गुण </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
ऐश्वर्य, वीर्य, यश, श्री, ज्ञान और वैराग्य नहीं होते; वे दीन, हीन, पराधीन, दुखी,
जन्म-मरण के दोष से युक्त, अहंकारी, विपरीत ज्ञान में भ्रमित और आसक्तिग्रस्त रहते
हैं। भगवान अपने अनुग्रह से उसे पुष्ट कर उसकी दुर्बलता दूर कर देते हैं। किन्तु
इस अनुग्रह के अधिकारी सभी जीव नहीं होते। केवल कर्म और ज्ञान द्वारा मुक्ति सुलभ
हो सकती है; दुष्ट आसुरी जीवों का उद्धार नहीं होता, वे निरन्तर जन्म-मरण के बन्धन
में पड़े रहते हैं। पुष्टिमार्ग में दीक्षित होते समय ही भक्त गुरु-आज्ञा से
'श्रीकृष्ण: शरणम् नमः' मन्त्र के उच्चारण द्वारा अपने तन-मन-धन-पुत्र-कलत्र आदि
श्रीकृष्ण को समर्पित करने का संकल्प करता है और समस्त सांसारिक दोषों से
निवृत्ति पा लेता है। इसके बाद भगवान को समर्पित किए बिना वह कोई भी वस्तु ग्रहण
नहीं कर सकता। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुष्टिमार्ग के निरूपण में जीव-सृष्टि को </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> दैवी और आसुरी </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> दो वर्गों में बाँटा गया है। दैवी जीव
के भी दो वर्ग हैं </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> पुष्टिजीव और मर्यादाजीव। पुष्टिजीव
फिर चार प्रकार के होते हैं </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> <i>शुद्धपुष्ट, पुष्टिपुष्ट,
मर्यादापुष्ट, प्रवाहपुष्ट।</i> ये चारो जीव भगवान की सेवा के लिए ही जन्म
लेते हैं। परमानन्द ब्रह्म श्रीकृष्ण के साथ लीन रहनेवाले सिद्ध भक्त <i>शुद्धपुष्ट</i>
और सहज भगवत्कृपा के अधिकारी भक्त <i>पुष्टिपुष्ट</i> जीव होते हैं। <i>मर्यादापुष्ट</i>
और <i>प्रवाहपुष्ट</i> जीवों को सदैव भगवान के अनुग्रह की अपेक्षा रहती है। विषयभोग
के साथ निरन्तर जन्म-मरण के प्रवाह में पड़े रहनेवाले सांसारिक जीवन का ही दूसरा
नाम <i>प्रवाहमार्ग</i> है, जबकि वेद-विहित कर्म का अनुसरण और ज्ञानप्राप्ति का
प्रयत्न करना <i>मर्यादामार्ग</i> कहलाता है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समय की आवश्यकता देखते हुए ही वल्लभाचार्य ने पुष्टिमार्ग की
स्थापना की थी। इसका विशद चित्रण उनके <i>'कृष्णाश्रय'</i> शीर्षक प्रकरण ग्रन्थ
में है। वह ऐसा समय था, जब समस्त देश म्लेच्छाक्रान्त था, गंगादि तीर्थ भ्रष्ट
हो रहे थे। अधिष्ठाता देवता अन्तर्धान हो गए थे। वेद-ज्ञान का लोप हो गया था, यज्ञादि-अनुष्ठान
सम्भव नहीं था, ऐसे अवसर पर भक्ति-मार्ग ही एकमात्र विकल्प था। उन्होंने भक्ति
का ऐसा प्रशस्त मार्ग बनाया, जिस पर चलने के लिए सभी श्रेणियों, वर्गों, सम्प्रदायों
के लोग सहज रूप से आमन्त्रित थे, पुष्टिमार्ग में किसी का तिरस्कार नहीं था। इससे
कृष्ण-भक्ति आन्दोलन को व्यापकता मिली। इस नवीन नागरिक चेतना के परिणामस्वरूप
तत्कालीन समाज के सामुदायिक जीवन में नई चेतना का संचार हुआ, सदैव से तिरस्कृत-उपेक्षित
वर्ग के लोगों को सम्मान दिया गया; जाति, लिंग, सम्प्रदाय का भेद-भाव समाप्त
हुआ, रूढ़ि-जर्जर समाज के नवीकृत रूप की सम्भावना दिखी। इस निष्काम प्रेम-भक्ति
में कर्मकाण्ड की कोई चिन्ता नहीं थी, संन्यासी होने की विवशता नहीं थी,
धार्मिक आचार्य भी सम्पूर्ण गृहस्थ होते थे; इसमें त्याग का नहीं, समर्पण का महत्त्व
था। माना जाता था कि समर्पण से ही मानसिक वैराग्य दृढ़ होता है। इसमें सदाचार का कोई
स्वतन्त्र अस्तित्व नहीं था, भगवन्मय जीवन में वह स्वत:सिद्ध माना जाता था। अर्थात्,
पुष्टिमार्ग एक प्रवृत्ति-मार्ग है, जिसमें मानसिक निवृत्ति पर ही विशेष बल दिया जाता
है। <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसी <b>पुष्टिमार्ग</b> के संस्थापक आचार्य वल्लभ के चार
प्रमुख शिष्यों -- कुम्भनदास (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1468 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1582</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">), सूरदास (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1478 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1580</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
या 1585), कृष्णदास (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1495
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से 1575</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">या 1581), परमानन्द दास (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1491 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1583</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">)
और उनके पुत्र विट्ठलनाथ (सन् 1515 से 1585) के चार प्रमुख शिष्यों -- गोविन्दस्वामी
(सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1505 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1585</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">),
छीतस्वामी (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">15</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">10</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1585</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">),
नन्ददास (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1533
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1586</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">)</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और चतुर्भुजदास (सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1540 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1585</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">)
को मिलाकर आठ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कृष्ण भक्त-कवियों
के समूह द्वारा रचे/गाए गए पदों, कीर्तनों के संग्रह को हिन्दी साहित्य में <b>अष्टछाप</b>
(आठ मुद्राएँ) शीर्षक से जाना जाता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है।
इन गीतों में श्रीकृष्ण की लीलाओं का गुणगान है। ये सभी अष्टछाप के कवि एवं सम्प्रदाय
के इष्टदेव श्रीनाथजी के अत्यन्त निकटवर्ती रूप में प्रसिद्ध थे। भक्ति की
प्रबलता और सम्पूर्ण समर्पण के कारण इनकी प्रसिद्धि श्रीनाथजी के अष्टसखा के रूप
में थी। इन्हें भगवदीय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी कहा जाता था। इन
भक्त कवियों का रचनाकाल सन् 1500 से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1586 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
बीच का अनुमान किया गया है। इस सम्प्रदाय का संस्थापन सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1565</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> के आसपास हुआ। ये सभी भिन्न-भिन्न जातियों,
वर्गों के थे। परमानन्द कान्यकुब्ज</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ब्राह्मण,
कृष्णदास शूद्र, कुम्भनदास राजपूत (किसान), चतुर्भुजदास कुम्भनदास के पुत्र और
वंश-परम्परा के सम्पोषक किसान, सूरदास सारस्वत ब्राह्मण या ब्रह्मभट्ट, गोविन्ददास
और नन्ददास (कुछ लोग नन्ददास को गोस्वामी तुलसीदास के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चचेरे भाई समझते हैं) सनाढ्य ब्राह्मण, छीतस्वामी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माथुर चौबे थे। ये लोग बड़े उदार स्वभाव
के थे। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहा जाता है कि सन् 1492 में गोवर्धन पर श्रीनाथजी प्रकट हुए,
उन्हीं दिनों महाप्रभु वल्लभाचार्य ब्रज आए थे, उन्होंने गोवर्धन के एक छोटे-से
मन्दिर में श्रीनाथजी को प्रतिष्ठित किया। उन्हीं दिनों गोवर्धन के निकटवर्ती गाँव
जमुनावती के निवासी गोरवा क्षत्रिय कुम्भनदास उनकी संगति में आए, जिन्हें वल्लभाचार्य
ने दीक्षा देकर श्रीनाथजी की कीर्तन-सेवा में नियुक्त कर दिया। जब वे दूसरी बार
ब्रज आए, तब सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1499</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> में श्रीनाथजी के बड़े मन्दिर की नींव
पड़ी। तीसरी ब्रज-यात्रा में वे आगरा-मथुरा के बीच गऊघाट पर मिले संन्यासी सूरदास
को साथ ले आए और मन्दिर में कीर्तन-सेवा में लगा दिया। इसी अवसर पर सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1509 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में श्रीनाथजी की मूर्ति नए मन्दिर में
स्थापित की गई और गुजरात के एक गाँव के कुनबी वंश के कृष्णदास को भी कीर्तन-सेवा में
लगाया। अपनी जगन्नाथपुरी-यात्रा में चैतन्य महाप्रभु से मिलने के बाद जब
वल्लभाचार्य सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1519</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> के आसपास अपने स्थाई निवास अडैल
पहुँचे, तो कान्यकुब्ज ब्राह्मण परमानन्दस्वामी नाम के एक प्रसिद्ध कवि-कीर्तनकार
को स्वप्न देकर अपनी ओर आकृष्ट किया और अपने सम्प्रदाय में दीक्षित किया</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1530
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में महाप्रभु
वल्लभाचार्य के दिवंगत होने के बाद पुष्टिमार्ग के आचार्य पद पर उनके ज्येष्ठ
पुत्र गोपीनाथ प्रतिष्ठित हुए। आठ</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्ष
बाद सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1538 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में उनका भी निधन हो गया। गोपीनाथ के
पुत्र पुरुषोत्तम का देहावसान पहले ही हो चुका था, फलस्वरूप गोपीनाथ के छोटे भाई
विट्ठलनाथ ने आचार्य पद सँभाला और बड़ी निष्ठा से सम्प्रदाय के संघटन का दायित्व
निभाया। सन् 1566 से वे स्थाई रूप से अडैल छोड़कर ब्रज में रहने लगे। इसी वर्ष
उन्हें शहंशाह अकबर की ओर से अभयदान का आज्ञा-पत्र भी प्राप्त हुआ। श्रीनाथजी के
मन्दिर में कीर्तन-सेवा के साथ-साथ उन्होंने सम्प्रदाय के प्रचार-प्रसार और
साहित्य-संगीत की उन्नति में अपूर्व योगदान दिया। उन्होंने पिता तथा अपने सैकड़ों
शिष्यों में से काव्य-प्रतिभा-सम्पन्न 'परम भगवदीय' चार-चार शिष्य छाँटकर आठ
भक्तों की प्रतिष्ठा 'अष्टछाप' नाम से दी, जो सम्प्रदाय-हित में विट्ठलनाथ की
सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण सेवा मानी जाती है। पुष्टिमार्गीय भक्ति का जैसा विस्तार
इन भक्त कवियों के कारण हुआ, वैसा सम्भवत: अन्य किसी साधन से संभव नहीं था।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">'चौरासी वैष्णवन की वार्ता' तथा 'दो सौ बावन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वैष्णवन की वार्ता' से प्राप्त सूचनानुसार
इस सम्प्रदाय में दीक्षित होने के पूर्व इनमें से कई भक्तों का जीवन अत्यन्त हीन
कोटि का था। किंवदन्ती के अनुसार सूरदास किसी स्त्री पर मुग्ध थे, उसी से
उन्होंने अपनी आँखें फोड़वा लीं; किन्तु इस तथ्य की पुष्टि किसी प्रमाणिक
स्रोत से नहीं होती। यद्यपि तरुणाई में सूरदास का रसिक होना अकल्पनीय भी नहीं है।
कृष्णदास के चरित्र में गुणावगुण का अद्भुत मिश्रण है। नन्ददास भी दीक्षित होने
से पूर्व किसी स्त्री के अनुचित प्रेम में फँसे थे। अर्थात् समर्पणपूर्वक श्रीनाथ-शरण
में आने से पतित चरित्र भी पावन होने की योग्यता पा जाते हैं। इस सम्प्रदाय में सूरदास,
परमानन्ददास, गोविन्दस्वामी और नन्ददास का विशेष महत्त्व था; इनके दीक्षा-गुरु
भी इन्हें उतने ही सम्मानित भाव से देखते थे, जितने स्वयं को। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धन</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मान</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मर्यादा की इच्छाओं से पूरी तरह विरक्त<b>
कुम्भनदास</b> मूलत: किसान थे। पुष्टिमार्ग</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दीक्षित तथा श्रीनाथ मन्दिर के
कीर्तनकार पद पर होने के बावजूद उन्होंने अपनी वृत्ति नहीं छोड़ी; अन्त-अन्त तक किसानी
करते हुए निर्धनावस्था में अपने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिवार
का भरण-पोषण किया। परिवार में पत्नी, सात</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुत्र</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सात बहुओं के अलावा एक विधवा भतीजी भी थी।
उन्होंने कभी कोई दान स्वीकार नहीं किया। राजा मानसिंह ने उन्हें एक बार सोने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की आरसी और एक हज़ार मोहरों की थैली
भेंट करनी चाही, किन्तु कुम्भनदास ने</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे
अस्वीकार कर दिया।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जनश्रुति है कि एक बार</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उन्हें अकबर</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ने फ़तेहपुर सीकरी</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुलाया था।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपने इष्टदेव के अलावा अन्य किसी का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यशोगान नहीं करने की कुम्भनदास की
प्रवृत्ति से अकबर</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिचित थे, फिर भी
उन्होंने कुम्भनदास से कुछ माँगने का अनुरोध किया; कुम्भन दास ने माँग की कि मुझे
फिर कभी न बुलाया जाए।</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहते हैं कि एक बार गोस्वामी
विट्ठलनाथ ने उनसे जब पुत्रों की संख्या पूछी, तो उन्होंने कहा कि वास्तव में
उनके डेढ़ ही पुत्र हैं, क्योंकि पाँच</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकासक्त
हैं</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चतुर्भुजदास
भक्त हैं और आधे कृष्णदास हैं</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्योंकि वे भी श्रीनाथ
की गायों की सेवा करते हैं। </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राग-कल्पद्रुम</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> <i>'</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राग-रत्नाकर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तथा सम्प्रदाय के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कीर्तन-संग्रहों में संकलित पदों से
कुम्भनदास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के लगभग </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">500 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पदों
की जानकारी मिलती है। कृष्णलीला</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से
सम्बद्ध प्रसंगों में कुम्भनदास के पद नित्यसेवा, प्रभुरूप वर्णन आदि विषयों से
सम्बद्ध हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अग्रणी कृष्ण भक्त महाकवि <b>सूरदास</b> वात्सल्य रस-सम्राट</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माने जाते हैं। शृंगार और शान्त रस की
भी उन्होंने मर्मस्पर्शी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रचनाएँ की हैं।
आचार्य</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रामचन्द्र शुक्ल उनका काल सन् 1483-1563
के आसपास मानते हैं। अभिलेखों में कई सूरदास के उल्लेख के कारण उनके परिचय में जन्म,
जन्म-स्थान, जाति और जीवन-वृत्त सम्बन्धी कई असहमतियाँ हैं। कुछ लोग उनका
जन्म-स्थान मथुरा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आगरा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
बीच</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रुनकता</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गाँव मानते हैं, जबकि कुछेक की राय में
उनका जन्म सीही गाँव में एक निर्धन सारस्वत ब्राह्मण परिवार में हुआ, बाद में वे
आगरा-मथुरा के बीच गऊघाट पर आकर रहने लगे। </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आईना-ए-अकबरी</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और<i> </i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मुंशियात अब्बुलफजल</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में बनारस</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के एक</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सन्त</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरदास का उल्लेख है। जनुश्रुति के
अनुसार सूरदास का</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यशोगान</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुनकर
शहंशाह अकबर (सन् 1542-1605) उनसे मिलने को प्रवृत्त हुए; सुविख्यात संगीतविद्</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तानसेन</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माध्यम से मथुरा में दोनों की भेंट सम्भव
भी हुई। सूरदास के भक्तिपूर्ण</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद-गान
सुनकर अकबर बहुत प्रसन्न हुए; उन्होंने सूरदास से अपने यशोगान का निवेदन भी किया,
किन्तु सूरदास ने एक पद गाकर उन्हें सूचित कर दिया कि कृष्ण के अलावा वे अन्य
किसी का यशोगान नहीं करते। सूरदास</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के
काव्यानुशीलन से स्पष्ट होता है कि वे राधा-कृष्ण के न केवल परम भक्त थे, बल्कि
उन्हीं के रंग में ढले हुए थे। उनमें कृष्ण</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी
गम्भीरता एवं विदग्धता तथा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राधा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसा
वाक्चातुर्य एवं आत्मोत्सर्ग भरा हुआ था।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे
अनुभवी, विवेकवान एवं चिन्तनशील</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भक्त
थे। उनका हृदय सरल, संवेदनशील, स्नेह-कातर था। </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भक्तमाल</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> एवं </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चौरासी
वैष्णवन की वार्ता</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से मिली सूचना के अनुसार
वे मेधा-चक्षु थे, साधु</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की तरह रहते थे। गऊघाट पर वल्लभाचार्य
से भेंट होने तक वे कृष्ण की आनन्दमय</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ब्रजलीला</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परिचित नहीं थे, दास्य-भाव से पतितपावन
हरि-भक्ति में अनुरक्त थे, उसी भाव की पद-रचना कर गाते थे। वल्लभाचार्य से पुष्टिमार्ग
में दीक्षित होने और लीलागान का उपदेश सुनने के बाद वे कृष्ण-चरित विषयक पदों की
रचना करने लगे। वल्लभाचार्य उनकी आशु-कवि प्रतिभा और मधुर पद-गायन से सम्मोहित
हो गए; उन्होंने उन्हें भागवत की सम्पूर्ण अनुक्रमणिका सुनाई; सूरदास इस
ज्ञानयुक्त प्रेम-भक्ति का रहस्य हृदयंगम कर पदों में गाकर सुनाने लगे। सूरदास के
रचे-गाए कृष्ण-लीलापरक हजारों पद पुष्टिमार्ग के शास्त्र के रूप में सम्मानित
हैं। कहा जाता है कि <b>पुष्टिमार्ग</b> का जैसा विषद् परिचय <i>सूरसागर</i> से मिलता
है, वैसा अन्य किसी एक साधन से सम्भव नहीं है। उनकी सर्वसम्मत प्रामाणिक रचना </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरसागर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में प्रस्तुत कृष्ण-लीलाओं का वर्णन
सदियों से सुधी-जनों की चित्त-वृत्ति पर छाया हुआ है। किसी भी महाकाव्य की
रचना किए बिना भी वे जन-चित्त में महाकवि विशेषण से विराजमान हैं, यही उनकी लोकप्रियता
का प्रमाण है। पुष्टिमार्ग में उनके कथन का स्वागत सिद्धान्त की तरह होता था। उन्हें
अष्टछाप</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाज, पुष्टिमार्ग</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">का</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाज, खंजन</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नयन, भावाधिपति, वात्सल्य</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रस</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सम्राट आदि जन-विशेषणों से भी जाना
जाता है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कृष्णदास</span></b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> का जन्म गुजरात के एक कुनबी परिवार में
हुआ था। सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1509</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> में वे</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुष्टिमार्ग</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में दीक्षित हुए। बाल्यकाल</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से ही वे असाधारण धार्मिक प्रवृत्ति के
थे। बारह-तेरह वर्ष की आयु</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में उन्होंने अपने
पिता की एक चोरी पकड़वा दी थी; जिस कारण उन्हें घर से निकाल दिया गया था। वे</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घूमते-भटकते ब्रज आ गए।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वहीं उनकी भेंट वल्लभाचार्य से हुई।
उनकी बुद्धिमत्ता</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">व्यवहार-कुशलता और संघटन से प्रसन्न
होकर वल्लभाचार्य ने उन्हें श्रीनाथ मन्दिर का अधिकारी पद सौंपा। भली-भाँति इस दायित्व
का निर्वाह करते हुए उन्हें मन्दिर से गौड़ीय</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वैष्णव
सम्प्रदाय के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बंगाली ब्राह्मणों को
बाहर निकालने में सफलता मिली। अपने सम्प्रदाय</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेंवे सिद्धान्तों के श्रेष्ठ ज्ञाता
माने जाते थे। जन्मना शूद्र होने के बावजूद वल्लभाचार्य ने उन्हें श्रीनाथ मन्दिर
का प्रधान बनाया। अन्य कृष्णभक्त कवियों की तरह उन्होंने भी राधाकृष्ण प्रेमविषयक</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शृंगारिक पद गाए। <i>जुगलमान चरित, भ्रमरगीत,
प्रेमतत्त्व निरूपण</i> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> उनकी प्रमुख कृतियाँ हैं। </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राग-कल्पद्रुम</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">', '</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राग-रत्नाकर</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">' </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और सम्प्रदाय के कीर्तन संग्रहों में संकलित
इनके पदों के विषय लगभग वही है जो</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुम्भनदास</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">परमानन्ददास</span></b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> का जन्म कन्नौज</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उत्तर प्रदेश</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">) </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के एक निर्धन कान्यकुब्ज ब्राह्मण
परिवार में हुआ। बाल्यावस्था से ही वे विरक्त होकर भगवत भजन में जीवन बिताने लगे
थे। उन्होंने अपने पदों में श्रीकृष्ण</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की
लीलाओं का वर्णन किया है। <i>परमानन्दसागर</i> में उनके </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">835 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पद हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इसके
अलावा उनकी दो और कृतियाँ </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> <i>'ध्रुव चरित्र</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दानलीला</span></i><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> हैं। महाकवि</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूरदास</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बाद अष्टछाप में इनका नाम श्रद्धा से लिया
जाता है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोविन्दस्वामी</span></b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> का जन्म अँतरी गाँव (भरतपुर, राजस्थान)
के सनाढ्य ब्राह्मण परिवार में हुआ। उनका रचनाकाल सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1543 </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1568</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
के आसपास माना जाता है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वे कवि के साथ-साथ अच्छे गायक भी थे।
जनश्रुति है कि तानसेन</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी-कभी इनका गाना सुनने के लिए आया
करते थे।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ये</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गोवर्धन</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर्वत पर रहते थे। सन् </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">1585</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> में ये गोस्वामी विट्ठलनाथ से पुष्टिमार्ग
की विधिवत दीक्षा लेकर अष्टछाप में सम्मिलित हुए। इनके पदों में श्रीकृष्ण</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की लीलाओं का वर्णन है। </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">छीतस्वामी</span></b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> का जन्म मथुरा</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के एक सम्पन्न चतुर्वेदी ब्राह्मण परिवार
में हुआ। पारिवारिक पेशा यजमानी था। प्रारम्भ में ये बड़े द्दण्ड थे। जनश्रुति
में इनके बीरबल</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के पुरोहित होने की बात भी आती है। इनके
पदों में श्रीकृष्ण</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की लीलाओं का वर्णन है। विभिन्न
स्रोतों से उपलब्ध इनके सभी </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">64
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पदों की मधुर सांगीतिकता</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ताल और पदलालित्य अत्यन्त सम्मोहक
है।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सोलहवीं शताब्दी के अन्तिम चरण के कवि <b>नन्ददास</b></span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को<u> </u>जड़िया</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि के नाम से भी जाना जाता है। सूरदास</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के बाद सर्वाधिक प्रसिद्धि इन्हीं की
हुई। कुछ चर्चा में इन्हें तुलसीदास का भाई भी माना जाता है, जिसकी प्रमाणिकता
संन्दिग्ध है। किंवदन्ती है कि द्वारिका जाते समय ये सिन्धुनद ग्राम में एक
रूपवती खत्रानी</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पर आसक्ति के कारण
उसके घर का चक्कर लगाने लगे थे। घरवाले तंग आकर गोकुल</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चले</span><span lang="HI" style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गए, तो ये वहाँ भी पहुँच गए। वहीं इनकी
भेंट गोस्वामी विट्ठलनाथ से हुई, और उनके उपदेश से उस स्त्री से इनकी आसक्ति
समाप्त हुई और ये भगवत्भजन में तल्लीन हुए। इनकी प्रमुख कृतियाँ हैं -- <i>भागवत
दशमस्कन्ध, रुक्मिणीमंगल, सिद्धान्त पंचाध्यायी, रूपमंजरी, मानमंजरी, विरहमंजरी,
नामचिन्तामणिमाला, अनेकार्थनाममाला, दानलीला, मानलीला, अनेकार्थमंजरी, ज्ञानमंजरी,
श्यामसगाई, भ्रमरगीत, सुदामाचरित्र, हितोपदेश, नासिकेतपुराण।</i></span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुम्भनदास</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">के पुत्र, गोंडवाना के गढ़ा गाँव के
निवासी <b>चतुर्भुजदास</b> ने अपने समय के दम्भ, पाखण्ड और रूढ़ियों का दृढ़ता से
खण्डन किया। उनकी ब्रजभाषा पर बैसवाड़ी और बुन्देली का गहन प्रभाव है। <i>द्वादशयश</i></span><i><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भक्तिप्रताप, हितजू को मंगल</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">
उनकी प्रमुख कृतियाँ हैं।</span><span style="mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
</div>
Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-63248675932746156802020-04-14T13:03:00.000+05:302020-04-14T13:03:05.073+05:30नायिका के अनुभाव<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<h2 class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: blue;"><span style="font-size: x-large;"><b><span lang="HI">नायिका के अनुभाव</span></b></span></span></h2>
<h2 class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span style="color: blue;"><span style="font-size: x-large;"><b><span lang="HI"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
</span></b></span></span></h2>
<br />
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: small;"><span style="color: blue;"><b><span lang="HI"></span></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">मनोगत भाव की वाह्य क्रियाओं एवं गुण-वैशिष्ट्य
(गतिहीनता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">, <span lang="HI">संज्ञाशून्यता</span>, <span lang="HI">जड़ता</span>, <span lang="HI">स्वेद</span>, <span lang="HI">रोमांच आदि) के
प्रभाव</span>, <span lang="HI">प्रतिक्रिया</span>, <span lang="HI">चेष्टादि को <b><i>अनुभाव</i></b>
कहते हैं। इन चेष्टाओं से चित्त के भाव प्रकाशित होते हैं। काव्य-रस के चार
प्रमुख तत्त्वों में से यह एक है। 'भाव' में लगे 'अनु' उपसर्ग से यह शव्द बना है</span>,
<span lang="HI">क्योंकि इसी के अनुसरण से कर्ता के चित्त में भावों का विस्तार
होता है</span>; <span lang="HI">उनके हावों</span>, <span lang="HI">चेष्टाओं</span>,
<span lang="HI">क्रियाओं में विविधता आती है</span>, <span lang="HI">रसोद्भव का
मार्ग प्रशस्त होता है। किन्तु <i>अनुभाव</i> अथवा <i>नायिका के अनुभाव</i> से
सम्बन्धित चर्चा से पूर्व इसकी उपादेयता की चर्चा आवश्यक है। इसलिए सर्वप्रथम
<b><i>रस-निष्पत्ति</i></b> की सामान्य चर्चा करनी होगी।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"><span lang="HI">भरतमुनि के रस-सूत्र <b><i>'विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्ति:'</i></b>
से ज्ञात होता है कि विभाव</span>, <span lang="HI">अनुभाव और संचारी (व्यभिचारी)
भावों के संयोग से रस की निष्पत्ति होती है। ऐसा वस्तुत: सहृदय मनुष्य के चित्त
में बसे स्थायी-भाव के कारण होता है। वृत्ति-संलिप्ति और परिस्थिति के
अनुसार मनुष्य के हृदय में जागृत विकार </span>–<span lang="HI"> प्रेम-अनुराग</span>,
<span lang="HI">हर्ष-विषाद</span>, <span lang="HI">शोक-सन्ताप आदि को <b><i>भाव</i></b>
कहा जाता है। उल्लेखनीय है कि चित्त मनुष्य के सारे विकारों (भावों) का
उद्गम-स्थल है; यहाँ बसे स्थायी भावों की संख्या मूलत: नौ मानी गई हैं -- <i>रति</i></span><i>,<span lang="HI"> शोक</span>, <span lang="HI">क्रोध</span>, <span lang="HI">उत्साह</span>, <span lang="HI">हास्य</span>, <span lang="HI">भय</span>, <span lang="HI">जुगुप्सा</span>,
<span lang="HI">विस्मय</span>, <span lang="HI">निर्वेद।</span></i><span lang="HI">
ये स्थायी-भाव ही विभिन्न चेष्टाओं से परिपुष्ट होकर क्रमश: <i>शृंगार</i></span><i>,
<span lang="HI">करुण</span>, <span lang="HI">रौद्र</span>, <span lang="HI">वीर</span>,
<span lang="HI">हास्य</span>, <span lang="HI">भयानक</span>, <span lang="HI">वीभत्स</span>,
<span lang="HI">अद्भुत</span>, <span lang="HI">शान्त</span></i><span lang="HI"> रस
में परिवर्तित हो जाते हैं। किन्तु चित्त-वृत्तियों के अनुसार आचार्यों ने
इसके चैंतीस रूप गिनाए हैं -- <i>निर्वेद (वैराग्य)</i></span><i>, <span lang="HI">ग्लानि</span>,<span lang="HI"> शंका</span>, <span lang="HI">असूया (ईर्ष्या)</span>,
<span lang="HI">मद</span>, <span lang="HI">श्रम</span>, <span lang="HI">आलस्य</span>,
<span lang="HI">दैन्य</span>, <span lang="HI">चिन्ता</span>, <span lang="HI">मोह</span>,
<span lang="HI">स्मृति</span>,<span lang="HI"> धृति (धैर्य)</span>,<span lang="HI"> व्रीड़ा (लज्जा</span>, <span lang="HI">नम्रता)</span>, <span lang="HI">चपलता</span>,
<span lang="HI">हर्ष</span>, <span lang="HI">आवेग</span>, <span lang="HI">जड़ता</span>,
<span lang="HI">गर्व</span>, <span lang="HI">विषाद</span>, <span lang="HI">औत्सुक्य</span>,
<span lang="HI">निद्रा</span>, <span lang="HI">अपस्मार (मूर्छा)</span>, <span lang="HI">सुप्त</span>, <span lang="HI">विबोध (चैतन्य)</span>, <span lang="HI">अमर्ष
(असहिष्णुता)</span>, <span lang="HI">अवहित्थ (भावगोपन)</span>, <span lang="HI">उग्रता</span>,
<span lang="HI">मति (इच्छा)</span>,<span lang="HI"> उपालम्भ</span>, <span lang="HI">व्याधि</span>,<span lang="HI"> उन्माद</span>, <span lang="HI">मरण</span>,
<span lang="HI">त्रास</span>, <span lang="HI">वितर्क</span></i><span lang="HI"> आदि।
चित्त की ये समस्त वृत्तियाँ <b><i>भाव</i></b> हैं। भाव के तीन सोपान होते हैं
-- <b><i>विभाव</i></b></span><b><i>, <span lang="HI">अनुभाव</span>, <span lang="HI">संचारी भाव</span></i></b><span lang="HI"> (<i>'संचारी' </i>को कुछ लोग <i>'व्यभिचारी'</i>
भी कहते हैं</span>, <span lang="HI">क्योंकि ये स्थायी न रहकर सभी रसों में
संचरण करते रहते हैं)। इन भावों के उदित होने पर कर्ता (आश्रय या आलम्बन) द्वारा
की गई चेष्टाएँ<b><i> हाव</i></b> कहलाती हैं।</span></span></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">मनुष्य के हृदय में भावोदय या भावोद्दीपन सामान्यतया
किसी प्रिय पात्र</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">, <span lang="HI">परिचित</span>, <span lang="HI">स्मृति
में बस गए दृश्य के अनुस्मरण</span>, <span lang="HI">चित्त को उद्बुद्ध कर
देनेवाले दृश्य</span>, <span lang="HI">प्रसंगादि से सामना होने पर होता है। चित्त
में बसे इस <b><i>स्थायी भाव</i></b> को उदबुद्ध करनेवाले कारणों को <b><i>विभाव</i></b>
कहते है। अर्थात् मन में भाव उत्पन्न करनेवाले व्यक्ति</span>,<span lang="HI">
वस्तु</span>, <span lang="HI">प्रसंग</span>, <span lang="HI">स्थिति <b><i>विभाव</i></b>
कहलाते हैं। ये दो प्रकार के होते हैं -- जिस पात्र</span>, <span lang="HI">भाव या
वस्तु के कारण भाव उदित होते हैं</span>, <span lang="HI">उन्हें <b><i>आलम्बन</i></b>
और हृदय में स्थायी भाव जाग्रत करने वाले प्रसंग</span>, <span lang="HI">दृश्यादि
को <b><i>उद्दीपन</i></b> कहते हैं। आलम्बन के दो स्रोत होते हैं -- जिस पात्र
में भाव जागृत हो</span>, <span lang="HI">उसे <b><i>आलम्बन-आश्रय</i></b> और जिस
वृत्ति में प्रवृत्त होने के लिए भाव जागृत हो</span>, <span lang="HI">उसे <b><i>आलम्बन-विषय</i></b>
कहते हैं। उद्दीपन भी दो कारण से होते हैं -- आलम्बन (आश्रय) की उक्तियों एवं
चेष्ठाओं से हुए उद्दीपन को <b><i>आलम्बन-गत उद्दीपन</i></b> और वातावरण आदि के
कारण उत्पन्न उद्दीपन को <b><i>बर्हिगत उद्दीपन</i></b> कहते हैं।</span></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">आलम्बन-आश्रय की जिन चेष्टाओं एवं आलम्बन-विषय
के प्रसार की जिन क्रियाओं से रति आदि भावों की उत्पत्ति होती है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">, <span lang="HI">उन्हें <b><i>अनुभाव</i></b> कहते हैं।
जैसे नायिका के कटाक्ष</span>, <span lang="HI">संकोच आदि चेष्टाओं से नायक के
हृदय में रति भाव की उत्पत्ति होती है। कर्ता के यत्न की दृष्टि से अनुभाव
के दो प्रकार होते हैं -- <b><i>यत्नज</i></b> और <b><i>अयत्नज</i></b> -- आलम्बन
(आश्रय) द्वारा यत्नपूर्वक की गई चेष्टा <b><i>यत्नज अनुभाव</i></b> है</span>,
<span lang="HI">जैसे नजरें फेरना</span>, <span lang="HI">कटाक्ष करना आदि</span>; <span lang="HI">किन्तु बिना किसी यत्न के</span>, <span lang="HI">अनायास कोई चेष्टा
प्रकट हो जाए</span>, <span lang="HI">तो उसे <b><i>अयत्नज अनुभाव </i></b>कहते हैं</span>,
<span lang="HI">जैसे किसी भयकारी दृश्य के सामने आ जाने पर स्तब्ध हो जाना। व्यवहार
की दृष्टि से ये चार कोटि के होते हैं -- <b><i>कायिक</i></b></span><b><i>, <span lang="HI">वाचिक</span>, <span lang="HI">आहार्य</span>, <span lang="HI">सात्विक। </span></i></b><span lang="HI">कोई-कोई <b><i>मानसिक अनुभाव</i></b> का भी उल्लेख करते हैं। अंगराई</span>,
<span lang="HI">कटाक्ष</span>, <span lang="HI">मुस्कान</span>, <span lang="HI">संकोच</span>,
<span lang="HI">भृकुटि-भंग आदि तन की कृत्रिम चेष्टाओं को <b><i>कायिक अनुभाव</i></b></span><b><i>;</i></b>
<span lang="HI">लुभावने और संकेतार्थक वाग्व्यापारों को <b><i>वाचिक अनुभाव</i></b></span><b><i>;</i></b>
<span lang="HI">मन में उठे भावों के अनुकूल भिन्न-भिन्न कृत्रिम वेश-रचना को <b><i>आहार्य
अनुभाव</i></b></span><b><i>;</i></b> <span lang="HI">अन्त:करण के विशेष धर्म 'सत्त्व'
से उत्पन्न हृदयगत भाव को प्रकट करनेवाले अंग-विकारों (स्वेद</span>, <span lang="HI">रोमांच</span>, <span lang="HI">स्वरभंग</span>, <span lang="HI">अश्रु</span>,
<span lang="HI">कम्प आदि) को <b><i>सात्त्विक अनुभाव</i></b></span><b><i>; </i></b><span lang="HI">अन्त:करण की भावनाओं के अनुकूल मन में उठे हर्ष-विषाद आदि के उद्वेलनों
को <b><i>मानसिक अनुभाव</i></b> कहते हैं। कुछ आचार्यों ने नायिका के अलंकारों
और हावों की गणना भी अनुभाव के अन्तर्गत की है। चूँकि आलम्बन-आश्रय की चेष्टाएँ
अनुभाव की कोटि में आती हैं</span>, <span lang="HI">इसलिए इन्हें <b><i>उद्दीपक
अनुभाव</i></b> मानने में कुछ अनुचित भी नहीं है।</span></span></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: small;"><span style="color: blue;"><b><span lang="HI"><span style="color: black;">
</span></span></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">काव्य में उपादेय नायिकाओं के कुछ प्रमुख अनुभाव हैं
-- <i>उद्दीपन</i></span><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">, <span lang="HI">भाव</span>, <span lang="HI">हाव</span>,
<span lang="HI">शोभा</span>, <span lang="HI">कान्ति</span>, <span lang="HI">दीप्ति</span>,
<span lang="HI">माधुर्य</span>, <span lang="HI">प्रगल्भता</span>, <span lang="HI">औदार्य</span>,
<span lang="HI">धैर्य</span>, <span lang="HI">विभ्रम</span>, <span lang="HI">मद</span>,
<span lang="HI">मौग्ध्य</span>, <span lang="HI">लसित</span>, <span lang="HI">चकित</span>,
<span lang="HI">केलि</span>, <span lang="HI">लीला</span>, <span lang="HI">विलास</span>,
<span lang="HI">विच्छति</span>, <span lang="HI">बिब्बोक</span>, <span lang="HI">संयोग</span>,
<span lang="HI">वियोग</span>, <span lang="HI">साहचर्य</span>, <span lang="HI">विभाव</span>,
<span lang="HI">अनुभाव</span>, <span lang="HI">संचारी भाव</span>, <span lang="HI">अभिसार</span>,
<span lang="HI">आलिंगन</span>, <span lang="HI">रति </span></span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">आदि। अवसर के अनुकूल नायिकाओं के इन्हीं अनुभावों के
प्रभाव से नायक के हृदय का प्रेम उद्वेगमय होता है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">, <span lang="HI">घनीभूत होता है। शृंगार-काव्य के तत्त्व पुष्ट होते हैं। प्रमाता के
हृदय में काव्य-रस की निष्पत्ति होती है।</span></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: small;"><span style="color: blue;"><b><span lang="HI"><span style="color: black;">
</span></span></b></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">उल्लेख हो चुका है कि चित्त में उत्पन्न होनेवाले
विकार को <i>भाव </i>कहते हैं और भाव उदित होने पर नायिका द्वारा की गई चेष्टा
को <i>हाव।</i> नायिकाएँ अपने <i>हाव-भाव</i> की इन विभिन्न चेष्टाओं से नायक
की विह्वलता को उत्तेजित करती हैं। काम-भाव जगा-भड़काकर प्रेमी को उत्तेजित करने
की वृत्ति को <i>उद्दीपन</i> कहते हैं। इससे नायक की व्याकुलता बेशक बढ़ती है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">, <span lang="HI">कुछ देर के लिए वह छटपटाता है</span>, <span lang="HI">किन्तु आसन्न कामावेग में आनन्ददायी वृद्धि होती है</span>; <span lang="HI">काव्य में रस का पोषण-वर्द्धन तो होता ही है। संलिप्त क्रिया में, अर्थात्,
प्रेम-व्यापार में सन्नद्ध कुशल</span>, <span lang="HI">दक्ष</span>, <span lang="HI">प्रत्युत्पन्नमतिसम्पन्न</span>, <span lang="HI">स्पष्टवादी नायिका
प्रगल्भा कहलाती है। ऐसी नायिका के इन गुणों को <i>प्रगल्भता</i> कहते हैं। इन्हें
अपनी दक्षता</span>, <span lang="HI">सौन्दर्य एवं प्रेमासक्ति पर पूर्ण विश्वास होता
है। ये अपनी भावनाओं एवं क्रीड़ासक्ति को अभिव्यक्त करने में मुखर, नि:शंक, कुशल
और दक्ष होती हैं। प्रेमावेग के समय ये अपने धैर्य, माधुर्य, दीप्ति, कान्ति और शोभा
को प्रकट करने में दक्ष होती हैं। नायिका के सौन्दर्य एवं मनोहर छवि को <i>शोभा</i>
। काम-भाव की चमक का प्रकाशित होना <i>दीप्ति</i> कहलाता है, इसे प्रकारान्तर से
<i>कान्ति</i> भी कहते हैं। आवेग के बावजूद ये ऐसे क्षणों में <i>धैर्य </i>से काम
लेती हैं, विकारों के बावजूद चित्त की विकृति प्रकट नहीं होने देतीं, चित्त से
दृढ़ रहती हैं। <i>लसित</i> (क्रीड़ाशील) रहती हैं; <i>मौग्ध्य</i> (मुग्धता), <i>मद
</i>(उन्माद),<i> माधुर्य</i> (लावण्यमय व्यवहार</span>, <span lang="HI">सहज
सौन्दर्य का भाव), <i>औदार्य</i> (कामवेग की उदारता या महत्ता) में रहती हैं; किन्तु
<i>चकित</i> (विस्मित</span>, <span lang="HI">भौंचक</span>, <span lang="HI">आश्चर्यित)
होना,<i> विभ्रम</i> (इधर-उधर भ्रमण करना</span>, <span lang="HI">मँडराना) में पड़ना
नहीं छोड़तीं। सदैव <i>केलि</i> (कामक्रीड़ा</span>, <span lang="HI">रति</span>,<span lang="HI"> हँसी-मजाक), <i>लीला</i> (विलास</span>, <span lang="HI">विहार</span>, <span lang="HI">शृंगार-चेष्टा</span>, <span lang="HI">प्रेमी का अनुकरण), <i>विलास</i> (आनन्द</span>,
<span lang="HI">प्रमोद</span>, <span lang="HI">सुखोपभोग) की सघनता को सम्पुष्अ बनाने
की चेष्टा करती हैं। विच्छिति (थोड़े-से शृंगार में भी पुरुष को सम्मोहित करने
की कला) से भरी रहती हैं। मौका पड़ने पर <i>बिब्बोक</i> (सगर्व उपेक्षा</span>, <span lang="HI">रूप-राशि या यौवनादि के गर्व में प्रिय की उपेक्षा) का उपयोग कर रति-भाव
को और सघन और तृषित बनाती हैं। प्रेमी-प्रेमिका के मिलन की स्थिति को<i> संयोग;</i>
प्रेमी से पार्थक्य के कारण चित्त की आकुल दशा या विरह को<i> वियोग;</i> साथ-संगतिमें
रहने को<i> साहचर्य;</i> लिपटने</span>, <span lang="HI">गले लगने</span>, <span lang="HI">अंक में भर लेने को<i> आलिंगन;</i> प्रेम</span>, <span lang="HI">अनुराग</span>,
<span lang="HI">प्रीति</span>,<span lang="HI"> आसक्ति</span>,<span lang="HI"> सम्भोग</span>,
<span lang="HI">मैथुन</span>, <span lang="HI">सौन्दर्य</span>, <span lang="HI">शोभा
आदि भाव प्रकट करने को <i>रति;</i> प्रिय-मिलन के लिए किए गय अभिसरण को <i>अभिसार
</i>कहते हैं।</span></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: small;"><span style="color: blue;"><b><span lang="HI"><span style="color: black;">
</span></span></b><span lang="HI"><span style="color: black;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस तरह <i>विभाव, अनुभाव</i> की इन सभी चेष्टाओं में
गतिशील रहकर, <i>स्थायी-भाव</i> को पुष्ट करते हुए विलीन हो जाने वाला भाव <i>संचारी
भाव</i> कहलाता है। इसके उदित होने से कई नियमों का उल्लंघन भी होता है। क्योंकि
भावोद्रेक की धारा तीव्र वेग के नदी की तरह बहती है, वह किसी अनुशासन से नहीं अपने
उद्वेग से निर्देशित होती है। सम्भवत: इसी कारण इसे व्यभिचारी भाव भी कहते
हैं।</span> </span></span></span></span></div>
</div>
Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-53651838762585447882020-04-12T14:05:00.001+05:302020-04-12T14:05:35.423+05:30नायिका-भेद<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--><br />
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<br />
<h2 style="text-align: center;">
<span style="color: blue;"><span style="font-size: x-large;"><b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span></b><b></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span></b><span dir="RTL"></span><b><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span></b></span></span><b><span style="color: grey; font-size: 18.0pt; mso-color-alt: windowtext; text-effect: emboss;"></span></b>
</h2>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शृंगार रस में</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ष्ट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">महत्त्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। इसका कोशीय अर्थ अभिनेत्री</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेमिका</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">युवती</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शृंगारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री, आगे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ले</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिखाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पत्नी तथा वैसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जिसका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्णन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">किसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काव्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो। नाटक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपन्यास</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साहित्यि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रमुख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पात्रा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रस</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्पन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। सहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्णित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं। काव्य</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रचना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्धी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समस्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अध्ययनों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपेक्षा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">महत्त्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रारम्भ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधिक है।</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्भवत</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>:</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span>
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भावना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्षेत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपेक्षा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">संवेदनशील</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। काम</span><span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शास्त्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सन्दर्भ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आधुनिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मनोविज्ञान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काम</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भावना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नारी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थितियाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रतिक्रियाएँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वैविध्यपूर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं। यही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विषय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्तर्गत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विस्तार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अत्यधिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। </span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्षेत्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कवियों</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विवेचनात्मक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शक्ति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काव्यात्मक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रतिभा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परिचय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। हिन्दी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रीति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्तर्गत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्णन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पूरा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काव्य स्वतन्त्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विकसित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हुआ। अधिकांश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काव्य</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ग्रन्थों</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उद्देश्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रस्तुत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गया। विस्तार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">महत्त्व</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दृष्टि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रधान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। हिन्दी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साहित्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सन्दर्भ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्धी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्पूर्ण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काव्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नाम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। </span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जन्मजात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गुण</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वय</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भा</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कौशल</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुल</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वंश</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पेशा</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचरण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आदि </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आधार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सभी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेदों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपभेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नाए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं। सभी</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपभेदों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लाकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लगभग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हजार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बावन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तरह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काएँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बताई गई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं। नैसर्गि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जैवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शेषताओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं</span><span lang="HI"> </span>– <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पद्मिनी, चित्रिणी,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शंखिनी, हस्तिनी। सदैव पद्म</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सौरभ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से सुवासित श्रेष्ठ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का पद्मिनी;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कला-नि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुण, शृंगार में अधिक आसक्ति रखनेवाली चित्रिणी;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामकला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुण नायिका
शंखिनी और हथि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नी जैसे स्वभाव की कामातुरा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>,</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वारांगना हस्तिनी कहलाती है। किन्तु इस वर्गीकरण में कोई वैविध्य
नहीं है, और यह चर्चित भी नहीं है। सामाजिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मूल्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आधारित नायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साथ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्ध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सर्वचर्चि</span><span style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेचन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में तीन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोटि</span><span style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यों</span><span lang="HI"> </span>– <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्वकीया</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामान्या</span><span lang="HI"> </span>-- <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उल्लेख</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यद्यपि </span><span style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">संस्कृत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साहि</span><span style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसके</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बताए गए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं। </span><span></span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ति </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिकाओं की तीन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोटि है </span>–<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> गर्विता, अन्यसम्भोगदु</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>:</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">खिता, मानवती। अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गुण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्मोहन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गौरवान्वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का गर्विता;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रियतम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रीति</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चिह्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्यथि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का अन्यसम्भोगदु</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>:</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">खिता और अन्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आकर्षित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रियतम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अभिज्ञान से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ईर्ष्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का मानवती कहलाती
है। </span><span></span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दशा </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिकाओं का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उल्लेख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता है</span><span lang="HI"> </span>– <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्वाधीनपतिका, वासकसज्जा, उत्कण्ठिता, अभिसारिका, विप्रलब्धा,
खण्डिता, कलहान्तरिता, प्रवत्स्यत्प्रेयसी, प्रोषितपतिका</span> (<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रोषितभर्तृका</span>)<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> , आगतपतिका
(आगतभर्तृका)। पति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रखनेवाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का को स्वाधीनपतिका;
प्रि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">य</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुनि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">श्चि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ति</span> <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जानकर वासक
(सुगन्धि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वस्त्रादि) से सुसज्जित होकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रतीक्षा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को वासकसज्जा; प्रिय-मिलन के लिए बेचैन</span>,<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> संकेतित स्थल पर प्रिय के न मिलने से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चिन्तित रहनेवाली को उत्कण्ठिता;
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रिय-मिलन के लिए निर्दि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ष्ट</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्थान पर जानेवाली परकीया नायिका</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को अभिसारिका कहते हैं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। इस
नायिका में अपनी यात्रा को गोपनीय रखने के भाव प्रमुख होते हैं। इसके कई भेद होते
हैं </span>–<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कृष्णाभिसारिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शुक्लाभिसारिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिवाभिसारिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पावसाभिसारिका </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आदि। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कृष्ण पक्ष की अन्धेरी रात में प्रिय-मिलन
के लिए जानेवाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कृष्णाभिसारिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शुक्ल पक्ष की चाँदनी रात में
प्रिय-मिलन के लिए जानेवाली शुक्लाभिसारिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिन में प्रिय-मिलन के लिए
जानेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिवाभिसारिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> वर्षा ऋतु की अन्धेरी रात में
प्रिय-मिलन के लिए जानेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पावसाभिसारिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">संकेतित स्थान पर प्रिय के न मिलने
से दुखी नायिका</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विप्रलब्धा; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने नायक में किसी </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्य </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री के साथ रमण करने के चिह्न
देखकर कुपित हुई नायिका</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">खण्डिता; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कलह के कारण पति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या नायक का अपमान कर लेने के बाद
अपने आचरण पर पछतानेवाली नायिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">
कलहान्तरिता कहलाती है। ऐसी </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> के वर्णन</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> मनोव्यथा, पीड़ा, विह्वल</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ता</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, पश्चाताप आदि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का वर्णन होता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। जि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स नायिका का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परदेश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जानेवाला</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो, उसे प्रवत्स्यत्प्रेयसी;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जिसका पति या नायक परदेश
(परदेश गए हुए को प्रोषित कहा जाता है) चला गया हो, उसे प्रोषितपतिका</span><span lang="HI"> </span>(<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रोषितभर्तृका</span>)<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; और जिसका पति परदेश से लौट आया हो, उसे आगतपतिका, (आगतभर्तृका)
कहते हैं। </span><i><span></span></i></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकृति</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span>-- <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उत्तमा</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मध्यमा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधमा</span><span lang="HI"> </span>-- <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तीन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिकाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उल्लेख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। <i>अग्निपुराण</i> में</span><span lang="HI"> </span>-- <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्वकीया</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामान्या</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुनर्भू</span><span lang="HI"> </span>– <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिकाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्णन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। आगे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुनर्भू</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मान्यता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दी। आचार्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भरत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यह वर्गीकरण -- कन्यका, कुलजा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> तथा </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेश्या में; वाग्भट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">केशव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मिश्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने -- अनूढा</span><span>,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्वकीया</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया, पणांगना में किया; नाट्यदर्पण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में यह वर्गीकरण --</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुलजा</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिव्या</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्षत्रिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पण्यकामिनी में किया गया। उल्लेख</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुसंगत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्वकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मूल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ध्वनि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बावजूद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पारम्परिक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मान्यताओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ध्वनि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">थोड़ी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अलग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span>
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इनमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वैशि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ष्ट्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अलग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जोड़ा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रोध</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करती। सम्भवत</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>:</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span>
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समाज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सदैव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धारणा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समावेश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गया। </span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मात्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाहि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री स्वकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहलाती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जबकि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गुप्त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया। स्पष्टत: कुलजा (कुलवधू) और दिव्या (लोकोत्तर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गुणों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">युक्त) स्वकीया नायिका होंगी। कन्यका (कुँआरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कन्या</span>,<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> अवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाहि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री), अनूढ़ा (अविवाहित युवती, स्त्री) परकीया होंगी।
सामान्या, वेश्या, पणांगना, पण्यकामिनी की कोटि एक ही होगी। क्षत्रिया (क्षत्रिय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री) का समावेश स्वकीया</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामान्या</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुनर्भू किसी में हो सकता है। </span><span></span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उम्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार स्वकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तीन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं</span><span lang="HI"> </span>-- <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुग्धा</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मध्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तथा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रगल्भा</span><span lang="HI"> </span><span>(</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रौढ़ा</span>)<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्गीकरण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपयोग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या। </span><span></span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शरीर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नवसंचार</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से युक्त सरल </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्व</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भाव</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लज्जाशील, अपनी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रति-भावना</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परिचित, अपने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गुण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मोहित, सहजता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुरक्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होनेवाली,
भोली और सुन्दर स्त्री मुग्धा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहलाती</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की स्थिति
में अनूढ़ा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लिए भी इसका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपयोग होता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है।</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यह</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्गीकरण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उम्र</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और नायिका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लज्जाशीलता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुपात</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर किया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है।</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उल्लेखनीय</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"> <span lang="AR-SA">अवस्था</span></span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विशेष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नारी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आकस्मिक</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परिवर्तन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परिलक्षित</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लगते</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं</span>; <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उस</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्तन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मनोरम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्णन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कई</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कवियों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">किया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है।
मुग्धा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राधा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मनोहारी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्णन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विद्यापति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सूरदास</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यहाँ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">खता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। प्रकृति<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>वर्णन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करते</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हुए</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुग्धा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भाव<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>आरोपण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">छायावादी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कवियों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लक्षण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ढंग</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है।</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यह</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अवस्था</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रीतिकालीन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कवियों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यहाँ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विशेष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आकर्षण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विषय है</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। मुग्ध</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शब्द</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्तब्ध</span>,
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मूढ़</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भ्रमित</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विभ्रान्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तथा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुन्दर। मुग्धा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समस्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गुणों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समावेश</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। अंकुरित
यौवन एवं रूप की विशिष्टता के आधार पर मुग्धा के चार भेद बताए गए </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं </span>–<span style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवनागम </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से अनभिज्ञ नायिका को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अज्ञातयौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> यह स्थित वय:सन्धिमें आती
है। ऐसी नायिका के शारीरिक विकास </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> वर्णन
किया जाता है। अविदितयौवना</span><span>,
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अविदितकामा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> भी इसी कोटि में है। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने तारुण्य
के आगम का भरपूर ज्ञान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> रखनेवाली को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ज्ञातयौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। यह वय:सन्धि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> के </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बाद की स्थिति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होती है। इसमें नायिका के
भावावेग का चित्रण होता है। इसे विदितकामा </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नवयौवना भी कहते हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; अर्थात्,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> वह स्त्री, जिसकी जवानी चढ़ान
पर हो, और उसे इस बात का ज्ञान भी हो।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जिस
नवविवाहित स्त्री, युवती</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर
कामावेग </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वसंचा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">र हुआ हो, लज्जा और भय के कारण
नायक के निकट जाने में सकुचाती हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, उसे
नवोढ़ा कहते हैं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। इस नायिका को नवल-वधू या नवल</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनंगा भी कहते हैं।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने नायक पर गहन विश्वास </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रख</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नेवाली, लज्जाशीलता और भयप्रीति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के कारण अपने नायक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> के </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">निकट जाने में सकुचानेवाली नवविवाहिता
भी इसी कोटिके अन्तर्गत आती है। </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसे </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विश्रब्ध
नवोढा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लज्जावती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> लज्जाप्राया या सलज्जरति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका की गणना भी इसी कोटि
में होती है। ऐसी नायिका में लाज-संकोच का भाव बहुत रहता है। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रतिरत अवस्था
में भी किसी सीमा तक लज</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ाती रहती है। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक के निकट
रहने पर लज्जा होती है </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> अलग
रहने पर मिलन की लालसा बलवती हो उठती है। विदित</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मनोभव</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> (</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामदेव</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">), अर्थात्, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकट कामासक्तिवाली नायिका विदित
मनोभवा कहलाएगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; नवोद्भूत </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामासक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नवमदना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उन्मत्त </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामावेग</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली स्त्री
को</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> मदनमत्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विनय और
विश्वास से परिपूर्ण </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सप्रश्रया</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुन्दर </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामिनी</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ललिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहलाती है; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बाल्यावस्था पारकर तरुणाई की
उम्र में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रविष्ट
नायिका</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वयःसन्धि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> और </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने यौवनोदय से मुग्ध</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> नायिका </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उदितयौवना। इस</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सूची</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कई और उपभेद शमिल हैं -- </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने
रूप-गुण के समग्र प्रभाव से जवान होती हुई नायिका को सकल तारुण्या कहते हैं। जिनके
यौवन के चिह्न प्रकट हो चुके</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वह </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आकृतयौवना</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अंकुरितयौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> और नवधा-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भक्ति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भक्त की तरह </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक के गुण-वैशिष्ट्य के श्रवण,
कीर्तन, स्मरण, सहवास-सेवन, अर्चन, वन्दन, दास्य, सख्य और आत्मनिवेदन में
प्रसन्न रहनेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेमा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सक्त
नायिका</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नवधा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहलाती</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">।</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आभूषणों में अतिरिक्त रुचिरखनेवाली
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भूषणरुचि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रतिक्रीड़ा की इच्छुक </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रतिवामा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुछ आचार्यों ने </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुग्धा का वर्गीकरण --</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रथमावतीर्णयौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रथमावतीर्णमदनविकारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रतौ वामा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मानमृदु</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समधिकलज्जावती </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के रूप में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> किया है।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवन के प्रथम आगमन से अभिभूत नायिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रथमावतीर्णयौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मदन-भाव के प्रथम आगमन से अभिभूत
नायिका </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रथमावतीर्णमदनविकारा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> रतिक्रिया में मनोहारिणी, भ्रूविलासिनी
सुन्दरी, रमणी </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रतौ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परिस्थितिवश
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मृदुल क्रोध से मान करनेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मानमृदु</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अत्यधिक
लजानेवाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्त्री को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समधिकलज्जावती
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहेंगे। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> या </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पत्नी </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कान्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> और </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामवेग का अनुभव करनेवाली
कामनायुक्त सुन्दर स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामिनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहेंगे।</span><span></span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लज्जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मध्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थिति को प्रमुखता देनेवाली स्त्री को अधिकांश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों मध्या नाम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिया है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">।</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">'समानलज्जामदनेत्यभिहिता'</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थात्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जिस नायि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामावेग</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लज्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समान रूप</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ये</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अतिविश्रब्धनवोढा
भी</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होती</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्ररूढ़</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवना, प्ररूढ़</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्मरा, विचित्रसुरता या</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुरत-विचित्रा,
ईशत्प्रगल्भवचना, मध्यम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रीडिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धीरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धीराधीरा, अधीरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> अनंगवती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इच्छावती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उद्भट</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रोषि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तपतिका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अथवा प्रोषि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तभर्तृका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> की गणना इसी कोटि में होती है। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवन से</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भरी</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हुई</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विकसित
वक्षवाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> नायिका </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्ररूढ़</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; अपनी प्ररूढ़ावस्था
को स्मरण कर मुग्ध और क्रियाशील स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्ररूढ़</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्मरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विस्मित,
चकि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लक्षण</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">केलि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रीड़ा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ली को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विचित्रसुरता या</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुरत-विचित्रा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> वर्च</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्व</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पूर्वक प्रगल्भ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वचन बोलने</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अत्यधिक वि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">श्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वस्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ईशत्प्रगल्भवचना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रौढ़ता एवं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रीड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> (</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लाज, संकोच</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नम्रता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">)</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> के</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बीच</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">थि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मध्यम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रीडिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्यं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ग्य</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वचन से अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रोध</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकट</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धीरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रोदन और</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुख</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";">-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुद्रा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रोध</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकट</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धीराधीरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";">-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त्री-संयोग</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शान</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पाकर</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधीर</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुपि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त, उद्वि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ग्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">याकुल</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जानेवाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> और उग्रता से क्रोध दिखानेवाली को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधीरा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। अनंगवती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इच्छावती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उद्भट</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रोषि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तपतिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> भी इसी कोटि में आती है। जिस नायिका पर उग्रता से </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनंग</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> (</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामदेव</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">) सवार हो, अर्थात्, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामावेग </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, उसे </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनंगवती </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहते हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनंगवती का अर्थ कामिनी स्त्री
होता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">केलिक्रीड़ा
की कामना से भरी हुई नायिका</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इच्छावती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रचण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> और </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">असाधारण यौवन से परिपूर्ण नायिका</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उद्भट</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहलाती है। </span><span></span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रगल्भ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुशल</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दक्ष</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रतिभा</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्पन्न</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जिसकी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बुद्धि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अवसर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाए</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रत्युत्पन्नमति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साहसी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span>,
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्पष्ट</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बोलने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">संकोच</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो। वैसे</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नकारात्मक</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उद्दण्ड</span>,
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उद्धत</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">निर्लज्ज</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अभिमानी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>; <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>भेद</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बात</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करते</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हुए</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>ध्वनि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपेक्षा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपयुक्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होगी। इस</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपनी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दक्षता</span>,
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सौन्दर्य</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एवं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेमासक्ति </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पूर्ण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विश्वास</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपनी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भावनाओं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एवं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रीड़ासक्ति की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अभि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्यक्ति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुखर, चतुर</span>,
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुशल</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और नि:शंक</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का प्रगल्भा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहलाएगी। प्रगल्भा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के दो रूप</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> होते हैं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> -- रतिप्रीतिमती</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तथा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आनन्दसम्मोहिता।
धीरा, धीराधीरा, अधीरा का उल्लेख प्रगल्भा के लिए भी होता है। इसके अलावा
स्मरान्धा, गाढ़तारुण्या, समस्तरकोविदा, भावोन्नता, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्व</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ल्पव्रीड़ा, आक्रान्ता की चर्चा भी
इसमें होती है। हर</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकार</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कला</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुण</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> अल्प-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लज्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न्तु प्रचुर
काम</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वासना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> सम्पन्न </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तीस से</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पचास</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्त्री </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रौढ़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहलाती है</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">।</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ऐसी स्त्री </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के लि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ए</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रगल्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शब्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">द</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रयुक्</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसे केलिकलाकलापकोविदा भी कहते
हैं; अर्थात् केलि की समस्त कलाओं में प्रवीण। विभिन्न आचार्यों द्वारा दी गई
परिभाषाओं के अनुसार ऐसी नायिका </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्व</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कीया ही
होनी चाहिए, किन्तु वय और गुण </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार
कई परकीया भी ऐसी होती हैं। ऐसी नायिका के लिए रतिप्रीता, आनन्दसम्मोहिता,
समस्तरसकोविदा, विचित्रविभ्रमा, भावोन्नता, आक्रान्ता, लुब्धापति, लब्धापति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">संज्ञाओं का भी उपयोग होता है।</span><span></span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ग्यारह
से पन्द्रह वर्ष की आयु की </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कन्या</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> किशोरी </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहलाती है</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">।</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कुछ आचार्यों ने उम्र</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आधार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्गीकृत कर सात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बालिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">देवी</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सात</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चौदह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">किशोरी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">देवगन्धर्वी</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चौदह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इक्कीस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">युवती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गन्धर्वी</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इक्कीस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अट्ठाइस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">युवती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गन्धर्वमानुषी</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अट्ठाइस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पैंतीस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मानुषी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दूसरे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बालिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गौरी</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सवा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बारह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साढ़े</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चौबीस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">युवती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लक्ष्मी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पैंतीस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वर्ष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आयु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सरस्वती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। स्वकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विभाजन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुछ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दुखिता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्तर्गत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">किया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="HI"> </span>-- <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुधापति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">(निरर्थक पति) दुखिता</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बालपति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दुखिता</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वृद्धपति</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दुखिता</span><span>, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नपुंसकपति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दुखिता। अनभिज्ञ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समान</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिकाओं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आलम्बन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गया</span><span>; </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्योंकि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यहाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रति</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अभाव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। स्पष्ट</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि स्वकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सदैव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विवाहिता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होगी</span><span>;
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसलिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ऊढ़ा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनूढ़ा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को स्वकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सकता</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सदैव</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होगी। </span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामाजिक</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्धों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आधार</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दूसरा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भेद</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया है। परपुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्ध</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थापित</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली
स्त्री</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहलाती</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। परकीया
नायिकाओं को कवियों ने विशेष गौरव दिया है, इसका कारण सम्भवत: यह हो कि परकीया
प्रेम का क्षेत्र बहुत विस्तृत होता है और रति भाव की ऐसी तल्लीनता </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्व</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कीया प्रेम में सम्भव नहीं होती
है। उसमें प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के
विभिन्न रूपों और परिस्थितियों के वर्णन का अवकाश रहता है। दशा के अनुसार इसका
वर्गीकरण -- मुदिता, विदग्धा, अनुशयना, गुप्ता, लक्षिता, कुलटा में किया गया है।
किन्तु मूलत: इसे दो कोटियों -- ऊढ़ा, अनूढ़ा में बाँटा जाना चाहिए। शेष सभी
कोटियाँ इन्हीं दोनों के उपभेद होंगी। भरत</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>भेद</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लिए</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कन्यका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नाम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। केशव</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसे</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कृष्ण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्ध</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परब्रह्म</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परमात्मा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रिया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना। हो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परवर्ती</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काल</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कांश</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कवि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धारणा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधीन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कृष्ण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना</span>; <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न्तु</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">केशव</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">द्वारा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गई</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भाषा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कांश</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्वीकार्य</span><span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हुई। हिन्दी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साहित्य</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रीतिकाल</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भरा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हुआ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जिसके </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायक</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्राय: </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कृष्ण</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> हैं</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। कृष्ण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के प्रति</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गोपियों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भाव</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। विद्यापति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राधा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> भाँति</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भाव<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>विह्वल</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उद्विग्न</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जयदेव</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गीतगोविन्द</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राधा </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्व</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>:</span></span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अंकित</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। सौन्दर्यानुभूति</span> <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सशक्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शैली</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कारण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यह</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भक्ति<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>भावना</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपस्थि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">देता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>; <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चण्डीदास</span><span lang="AR-SA">
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भक्ति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भाव</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">खता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पीड़ा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुभूति</span>
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विद्यापति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राधा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। चण्डीदास</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राधा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शरीर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थान</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हृदय</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रधानता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो जाती </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। सूरदास</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यहाँ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रस्तुत</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राधा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुपम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के यहाँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="HI"> </span><span>‘</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करै</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परपुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सों</span><span>’ </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="AR-SA"> </span><span>‘</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परपुरुषरत</span><span>’ </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="AR-SA"> </span><span>‘</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परगामित्वात्</span><span>’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के रूप में</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परिभाषित</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। किसी<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>किसी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परपुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उल्लेख</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साथ</span><span>-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साथ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अवहेलना</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बात</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span>; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ऐसी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थिति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनूढ़ा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्तर्गत</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रखा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाएगा</span><span>, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्योंकि</span><span lang="AR-SA"> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>'</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाकी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपपति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सदा</span>,
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रति</span>
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नाहि</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>'</span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ति</span>
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अथवा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शृंगार<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>दर्पण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="AR-SA"> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>'</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जपति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वंचन<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>'</span></span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ति</span>
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनूढ़ा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नती</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कैसे</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होगी<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>?</span></span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वह</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अवि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाहि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उसके</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span> <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं। यहाँ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तर्क</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सकता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span> <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनूढ़ा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माता<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>पि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भाई<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>भौजाई</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ी</span><span lang="HI"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">देख<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>रेख</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पालि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होती</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>; <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न्तु</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इनमें</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साथ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उसका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>-</span>सम्मत</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>!</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> </span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनूढा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शाब्दि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अवि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाहि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ता। इसे</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कन्यका</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी कह
सकते हैं। </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>'</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनव्याही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">केहु</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सों</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुरागि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जो</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होय<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>'</span></span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span>(<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थात्</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोई</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनव्याही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जब</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुरागि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span>)
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहकर</span><span lang="AR-SA"> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>'</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रसराज<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>'</span></span><span dir="LTR"></span><span lang="AR-SA"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मति</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">राम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अवि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाहि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तावस्था</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। वि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाहि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बावजूद</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">छत्रछाया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रहने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कारण</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अवि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाहि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तावस्था</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भानुदत्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परकीया</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना। पहले</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मृत्यु</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बाद</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पूर्व</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पति</span><span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुक्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होकर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सर्वथा</span>, <span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सर्वदा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ए</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दूसरे</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साथ</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तल्लीनता</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जीवन</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ताने</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामना</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रखनेवाली</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुनर्भू</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहलाती</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। प्ररूढ़</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यौवना, प्ररूढ़</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्मरा, विचित्रसुरता या सुरत-विचित्रा, ईशत्प्रगल्भवचना,
मध्यम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्रीडिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> धीरा, धीराधीरा, अधीरा</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका की गणना इस कोटि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होती है। </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस सूची में और कोटियाँ भी हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रिय-मिलन
के सुनिश्चित स्थान के नष्ट हो जाने से दुखी अनुशयाना</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> इसी कोटि में हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसमें
नायिका के दुख के तीन कारण होते हैं </span>–<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> एक में नायिका मिलन-स्थल को
नष्ट होते देखकर दुखी होती है, दूसरे में सम्भावित मिलन-स्थल के संकेत के लिए
चिन्तातुर रहती है, और तीसरे में मिलन-स्थल पर नहीं पहुँच पाने की विवशता से
दुखी रहती है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">। इनके अलावा </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ऊढ़ा,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परोढ़ा, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परपरिणीता,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्यदीया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्या,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुलटा,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामुकी,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुंश्चली,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> वेश्या, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गणिका,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूपाजीवा, गुप्ता,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामवती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामकला</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोविदा, कामासक्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> वल्लभा, वचनविदग्धा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रियाविदग्धा, विरहोत्कण्ठा, वियोगिनी
या विरहिणी, विविध</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भावा, सुवया,
रतिकोविदा,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ता</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, मुदितावाग्विदग्धा, रमणी,
लक्षिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> की गणना इस कोटि में होती
है। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपने पति से परांग्मुख</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> होकर जो विवाहित स्त्री </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दूसरे
पुरुष से प्रेम करे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, उसे</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> ऊढ़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> या </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परोढ़ा </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परपरिणीता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्त्री </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की पहचान </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">किसी और पुरुष</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> की प्रिया के रूप में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> हो,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> किन्तु भोग-विलास</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> किसी और से करे, उसे </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्यदीया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जो स्त्री किसी
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भोग</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ी</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">-विलासी
नायक के जीवन में इत्यादि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> की तरह
रहे, उसे स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अन्या</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहा </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाता</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> है।</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनेक पुरुष से प्रेम करनेवाली व्यभिचारिणी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> और </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामातुरा स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुलटा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> या </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामुकी </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुंश्चली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> या </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेश्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धन</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">-</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लोभ </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के कारण</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> नायक से प्रेम करनेवाली स्त्री</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गणिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> बद</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ौलत</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> जीविका चलानेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूपाजीवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुरति छिपाने में दक्ष</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रखेली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गुप्ता, काम-सुख की इच्छा से
युक्त स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामवती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामावेग बढ़ाने, कामोद्द</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ी</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पन उग्र करने की कला में प्रवीण
नायिका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामकला</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोविदा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">काम-सुख की
तीव्र आसक्ति से भरी स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामासक्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रियतमा, प्रेयसी, प्यारी स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वल्लभा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वाक्पटुता से अपना अभिप्राय बताकर
चतुराई से परपुरुष को अपने में अनुरक्त करनेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वचनविदग्धा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रियाओं द्वारा अपना अभिप्राय
बताकर</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परपुरुष
को अनुरक्त करनेवाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रियाविदग्धा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">किसी कारण से नायक के न आने पर
विरह में उत्कण्ठित और दुखी </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विरहोत्कण्ठा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेमी से बिछुड़ी हुई </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वियोगिनी या विरहिणी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विभिन्न प्रकार के भाव
प्रदर्शित करनेवाली </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">विविध</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भावा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">; </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रौढ़ा
स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुवया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">;</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> रतिक्रीड़ा की समस्त कलाओं में
निपुण</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रतिकोविदा
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहते हैं। प</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रपुरुष-प्रेम</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सम्बन्धी</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आसक्ति</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS";"> <span lang="AR-SA">और</span></span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अभि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लाषा</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पूर्ति </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">देखकर</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुदि</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होनेवाली
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुदि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ता कहलाती है। ऐसी स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मनचाही</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्थिति किसी घात</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से प्राप्त</span><span lang="AR-SA"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होती है। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वार्तालाप
कला में निपुण मुदिता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> स्त्री को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मुदितावाग्विदग्धा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> कहते हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुन्दर स्त्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> को </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रमणी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> हैं।</span></span></span></div>
<br />
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: left;">
</div>
<div class="NormalArialUnicodeMS" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="color: #0c343d;"><span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ध्वनि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अनुसार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामान्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जीवन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">व्यतीत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सभी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्रि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामान्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">माना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जाना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चाहिए</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">किन्तु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शब्द</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ऐसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लिया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सर्वसाधारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सुलभ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो। इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामान्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोशीय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वारांगना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेश्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। भरत</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसे</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेश्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहा</span><span>,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धनंजय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">और</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शारदातनय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">साधारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span>;
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पद्माकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने गणिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहा। ऐसी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">केवल</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लिए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ढोंग</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। इनमें</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भावना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">समुचित</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कारण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अधिकांश</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आचार्यों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोटि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मानने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इनकार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दिया। पण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रकार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न्तु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इसका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेश्या</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेतन</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मूल्य</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ज्ञा</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">इकरार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। इस</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तरह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">शेषण</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पण्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अर्थ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होगा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रय</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क्रय</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">योग्य। इसलि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ए</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पण्यपरि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">णीता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रखेली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं। अर्थात्</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">लुटाने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रति</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दानस्वरूप</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">परपुरुष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मूल्य</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करनेवाली</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्त्री</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पण्यकामिनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कहलाएगी। पण्यकामिनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दृष्टि</span> <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">में</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">प्रेम</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सौदा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। वेश्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पणांगना</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ऐसा</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ही</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">न्तु</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पण्यकामिनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">की</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पद्धति</span><span>
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">वेश्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">तनि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भिन्न</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है। वेश्या</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">अपनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">देह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">एवं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कला</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जीवन</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">बसर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आधार</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">मानती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नाच</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गान</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नखरे</span>,
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कसव</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">दैहि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">क</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उन्माद</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">आदि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">से</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ग्राहकों</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">को</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">झाकर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">धन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उपार्जन</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">करती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">उनका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ग्राहक</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कोई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हो</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सकता</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">है</span>; <span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">जबकि</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पण्यकामिनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">के</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">भोगी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">ने</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"><span dir="RTL"></span>-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">चुने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुरुष</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">होते</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">हैं। </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">सामान्या </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">नायिका में </span>–<span style="font-family: "Arial Unicode MS";"> <span lang="AR-SA">ऊढ़ा, अनूढ़ा, </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">स्व</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">यंवरा, स्वैरिणी, वेश्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कुलटा,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">कामुकी,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">पुंश्चली,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> वेश्या, </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">गणिका,</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS";">रूपाजीवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS";"> की गणना होगी।</span></span></span><span style="mso-bidi-language: HI;"></span></div>
</div>
Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-80260756483816949432020-04-06T09:46:00.000+05:302020-04-06T09:46:05.924+05:30हमारे समय की कविता और भारतीय समाज<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml> <w:WordDocument> <w:View>Normal</w:View> <w:Zoom>0</w:Zoom> <w:PunctuationKerning/> <w:ValidateAgainstSchemas/> <w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid> <w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent> <w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText> <w:Compatibility> <w:BreakWrappedTables/> <w:SnapToGridInCell/> <w:WrapTextWithPunct/> <w:UseAsianBreakRules/> <w:DontGrowAutofit/> </w:Compatibility> <w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel> </w:WordDocument> </xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml> <w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156"> </w:LatentStyles> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]> <style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style> <![endif]--> <br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: center;">
<br /></div>
<h2 align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6.0pt; text-align: center;">
<span style="font-size: x-large;"><span style="color: #660000;"><b><span lang="HI" style="font-family: "kokila";">हमारे समय की कविता और भारतीय समाज</span></b></span></span><span style="font-family: "kruti dev 010"; font-size: 40.0pt;"></span></h2>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 1.0in; margin-right: 62.65pt; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: small;"><span style="background-color: #ffe599;"><span style="color: #274e13;"><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms"; line-height: 115%;">अत्यन्त गौरवान्वित भाव से <span style="color: blue;"><b><i>नई धारा रचना सम्मान</i></b></span> स्वीकारते हुए इस समय मैं अपने परिवार, गाँव, समाज, राज्य, राष्ट्र के उन सभी वरिष्ठ, समवयस्क, कनिष्ठ, गुरु, मित्र, शत्रु, कुटुम्ब के प्रति उ</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms"; line-height: 115%;">ऋ</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms"; line-height: 115%;">ण-सा महसूस कर रहा हूँ; जिनके सत्प्रयासों ने मुझे इस योग्य बनाया। यह सम्मान वस्तुत: उन्हीं का सम्मान है। इस अवसर पर मैं <b><i>नई धारा परिवार</i></b> एवं <b><i>निर्णायक समिति</i></b> के सभी सदस्यों के प्रति आभार प्रकट करता हूँ कि उन सबने मेरे कार्य का संज्ञान लिया। यह सम्मान पाते ही मेरा जुड़ाव भारतीय साहित्य के तारकपुंज राजा राधिकारमण प्रसाद सिंह,</span><span lang="HI" style="font-family: "arial rounded mt bold"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms"; line-height: 115%;">आचार्य शिवपूजन सहाय, रामवृक्ष बेनीपुरी,</span><span lang="HI" style="font-family: "arial rounded mt bold"; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms"; line-height: 115%;">उदयराज सिंह जैसे मनीषियों से होता है, जिनके कृतिकर्मों की प्रेरणा से नई धारा सम्पोषित हुई है; मेरे लिए वस्तुत: यह गौरव का क्षण है। प्रो. विश्वनाथ प्रसाद तिवारी जैसे विशिष्ट कवि-चिन्तक की अध्यक्षता में श्री नरेश सक्सेना, प्रो. श्यौराज सिंह बेचैन एवं श्री राजकमल के साथ सम्मानित होने का भी अपना सुख है।</span></span></span></span><span style="font-family: "arial rounded mt bold"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"></span></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">मानव
सभ्यता के पूरे दौर में कविता सामुदायिक जीवन-व्यवस्था का दिग्दर्शक बनी रही
है; उसकी दिग्दर्शक-भूमिका आज भी कायम है। शासकीय प्रबन्ध से टकराव और आम-जन
की मसीहाई सदैव से इसका मूल स्वभाव रहता आया है। आरम्भिक काल से यह सुभद्र
शासकों को उपदेशित और जन-विरोधी शासकों से मुठभेड़ करती रही है। जनशक्ति को विवेक,
नैतिकता एवं चेतना जाग्रत रखने की सलाह यह निरन्तर देती आई है; उसे भरपूर दुहाई
देती रही है। यह आश्वस्त करती रही है कि जाग्रत चेतना के विवेकशील प्राणी को
कोई पराभूत नहीं कर सकता, उसका कुछ भी बिगाड़ नहीं सकता। सामुदायिक-जीवन के हित
में यह काम कवि-चिन्तक सुनियोजित पद्धति से करते आए हैं। हमें उन पद्धतियों
को जानने की तरकीब अपनानी होगी। सुधीजनों को स्मरण होगा कि ई.पू. सातवीं शताब्दी
की रचना <i>श्रीमद्वाल्मीकि रामायण</i> के <i>युद्धकाण्ड</i> के एक सौ उन्नीसवें
सर्ग के चौदहवें-पन्द्रहवें श्लोक में राम-रावण युद्ध की समाप्ति के बाद जब
सीता की अग्निपरीक्षा का समय आया तो कवि ने अपने धीरोदात्त नायक राम को भी नहीं
बख्शा; सीता से उन्हें फटकार लगवाई--<i>त्वया तु नरशार्दूल क्रोधमेवानुवर्तता/लघुनेव
मनुष्येण स्त्रीत्वमेव पुरस्कृतम...।</i> अर्थात्, <i>हे नृपशार्दूल</i></span><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">!</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">
तुमने भी क्रोधवश ओछे मनुष्यों की तरह मुझे स्त्री शरीर मात्र समझा। मेरा समस्त
वृत्तान्त जानते हुए भी तुमने तनिक विचार नहीं किया कि मैं जनक की बेटी हूँ; तुमने
न तो पृथ्वी से मेरी उत्पत्ति की ओर ध्यान दिया,</span></i><i><span lang="HI" style="line-height: 115%;">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">न ही मेरे लोकोत्तर चरित्र का विचार
किया।</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;"> </span><span style="line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="font-size: large;">
</span><div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">इस
उद्धरण से कवि राम की भर्त्स्ना नहीं कर रहे हैं; असल में वे अपने समकालीन
समुदाय को संकेत दे रहे हैं कि राम जैसे धीरोदात्त नायक भी अपना विवेक भूल जाएँ,
तो वे फटकार के भागी होते हैं। इसलिए हे मेरे समय के नायको</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">! अपनी
नैतिकता और विवेक पर कायम रहा करो। लोग <i>रामायण</i> की रचना का कारण क्रौंच-वध
से उपजी करुणा मानते हैं; पर मनन करना उपयुक्त होगा कि क्रौंच-वध के कारुणिक
दृश्य में रामकथा का कोई संकेत नहीं था। आखिकार क्यों कवि वाल्मीकि को हजारो
वर्ष पूर्व की युद्ध-कथा की याद आई? वस्तुत: वह युद्ध अनैतिकता पर नैतिकता की
विजय के लिए हुआ था। निश्चय ही वाल्मीकि के समय की समाज-व्यवस्था में
अनैतिकता सिर चढ़कर बोलने लगी होगी। इसलिए उन्होंने रावण जैसे एक महान
पराक्रमी और शास्त्रज्ञ का रूपक लिया, जिसका सर्वनाश उसके अहंकार, अनीति और विवेकहीनता
के कारण हुआ। सारे सद्गुणों के बावजूद विवेकहीनता ने रावण को अपने समय के दुष्टाचार
का प्रतीक बना दिया। आज सारे शासक, उपदेशक प्रायोजित रावण-दहन के लिए आम नागरिक
को प्रेरित करते हैं, पर अपने अन्दर पल रहे रावण को पुष्ट किए जाते हैं। </span><span style="line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="font-size: large;">
</span><div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">हर
रचनाकार अपने नायक का पक्षधर होते हैं, पर उनका काव्य-विवेक अपने नायक को भी
अनीति में लिप्त होने की छूट नहीं देता। जैसे वाल्मीकि ने राम को छूट नहीं
दी। रावण जैसे अहंकारी राजा का सर्वनाश उनके हाथों बेशक कराया, पर विवेक की सतह पर
पाँव डगमगाते ही उन्हें आइना दिखा दिया। आज हम जिस सामुदायिक शक्ति में विश्वास
करते हैं, इसका संकेत भी उन्होंने राम-रावण युद्ध में दे दिया। नायक कितने भी
शक्तिशाली हों, किसी बड़े नैतिक मूल्य की लड़ाई के लिए सामुदायिक समर्थन
की अनिवार्यता इस काव्य में स्पष्ट दिखती है। काव्य का यह भव्य-दिव्य
आचरण सदैव से हमारे समाज का दिग्दर्शन करता आया है, सार्थक जीवन जीने के लिए
प्रेरित करता आया है। यह हर समय के मनुष्य को जीवन-मूल्य, वस्तु-मूल्य, नीति-मूल्य,
सम्बन्ध-मूल्य का अर्थ बताता रहा है। इन मूल्यों से परांग्मुख लोग सदैव
सार्थक-जीवन का पथ छोड़कर सफल-जीवन की ओर बढ़ जाते हैं। मूल्य-बोध से परिचित हर
व्यक्ति का हर आचरण समुदाय की चिन्ता करता है, जबकि सफल-जीवन की तरकीब
ढूँढनेवाले हर मनुष्य पग-पग पर आत्मकेन्द्रित होते हैं। आत्मकेन्द्रित
मनुष्य के कन्धे पर विवेकहीनता बैताल की तरह डटी रहती है। सृजनात्मकता के आरम्भिक
दिनों से ही हमारे कवि-चिन्तक हमें इन बातों से सावधान करते रहे हैं। चौदहवीं
शताब्दी के पूर्वार्द्ध में जब राजा, सामन्त, न्यायविद्, संन्यासी, गृहस्थ...सब
के सब भोग-विलास और धूर्तता में लिप्त हो गए थे, तो कविशेखराचार्य ज्योतिरीश्वर
ठाकुर ने <i>धूर्तसमागम</i> लिखकर समाज को ऐसी ही चेतावनी दी थी। </span><span style="line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="font-size: large;">
</span><div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">आधुनिक
काल में आकर कवि-चिन्तकों के समक्ष सामुदायिक जीवन की विसंगतियाँ एवं
असुरक्षा इतनी बढ़ गई कि उन्हें बड़े-बड़े यत्न करने पड़े। परिस्थियों को
प्रभावी ढंग से उकेड़ने की भिन्न-भिन्न शैलियाँ अपनानी पड़ी। हिन्दी साहित्य
के आधुनिक काल की शुरुआत में तो भारतीय समुदाय गुलामी का जीवन जी रहा था; पराभव
तो तय था, परन्तु भारतीय नागरिक के जीवन से वह पराभव आजादी मिलने बाद भी मिटा
नहीं। लोकतन्त्र के स्वदेशी नियन्ता कहीं विदेशी शासकों से भी अधिक क्रूर हो
गए। नागार्जुन, मुक्तिबोध, राजकमल चौधरी, धूमिल जैसे कवियों ने स्वदेशी शासक
की जनविरोधी नीतियों को उजागर किया; कुँवरनारायण, केदारनाथ सिंह, चन्द्रकान्त
देवताले, वीरेन डंगवाल, विष्णु खरे, ओमप्रकाश वाल्मीकि जैसे कवियों ने इनके
पतनशील आचरण की बखिया उधेड़ी। राजेश जोशी, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">विनोद
कुमार शुक्ल,</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;"> मंगलेश डबराल, आलोक धन्वा, नरेश सक्सेना, मदन
कश्यप, देवी प्रसाद मिश्र जैसे कविगण इनकी खबर लेते रहे हैं; पर ये सुधरने का
नाम नहीं ले रहे। </span><span style="line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="font-size: large;">
</span><div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">मुक्तिबोध
ने तो अन्धेरे में <i>'उन्हें देख लिया नंगा'</i> और सोचने लगे कि <i>'इसकी मुझे
और सजा मिलेगी'। </i>उन्होंने इन्हें अतिशय धारदार नाखूनवाले शिकारी बिल्ली
के रूप में भी देखा--<i>बिल्लियों के नाखून/और भी ज्यादा धारदार हो गए.../अजीब तरह
से हुआ खून/मूर्च्छित कर वश में किया गया/तुम भागो तिरवांकुर या डिब्रूगढ़ या
देहरादून/कहीं</i></span><i><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">भी
जाओ... </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">अर्थात् उनका शिकार होना तय था। संस्कृतिकर्मियों
के नारे चतुर्दिक गूँजते रहे;</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">स्त्रियों
और श्रमजीवियों की स्थिति सुधारने का आश्वासन राजनीतिक पार्टियाँ देती रहीं; विधेयक
पास होते रहे;</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">किन्तु
इनसान वहीं</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">के
वहीं</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">खड़े मिले। प्रतिबद्धताओं का नाटक चलता
रहा, सारे पाखण्ड देखकर आम जनता भौंचक होती रही। मजदूरों की भूखमरी से व्यथित
नागार्जुन<i> 'पकी सुनहली फसलों से भरे खलिहानों में अपने रग-रग के शोणित की
बूँदें</i>' तलाशते रहे... स्वाधीनता के लगभग अठारह बरस बाद राजकमल चौधरी ने <i>आदमी
को इस लोकतन्त्री संसार से अलग हो जाने </i>की सलाह दी, क्योंकि उन्हें <i>'मसानों
में/अधजली लाशें नोचकर/खाते रहना श्रेयस्कर'</i> लगा <i>जीवित पड़ोसियों को खा जाने
से...।</i> अज्ञेय <i>मिट्टी गोड़ते रहने, कोदई खाते रहने, गेहूँ खिलाते रहनेवाले दुर्जेय
मानव की कथा</i> बनाते/बुनते रहे। केदारनाथ सिंह <i>छोटी-सी किरन बनकर उसके झरोखे
से गिरने; और झोंके की तरह कँपा जाने</i> की धमकी देते रहे। फिर भी जनता ने अरुण
कमल की आँखों से देखा कि--<i>'सामने सड़क पर एक औरत की इज्जत जा रही है/और लोग
अपने अपने ओटों पर खड़े हैं चुपचाप.../बगल में एक आदमी का खून हो रहा है/और लोग
अपने अपने दरवाजे बन्द कर सुन रहे हैं चुपचाप.../पेड़ को पत्थर बनने में लगा है
हजार वर्ष/आदमी देखते-देखते पत्थर बन रहा है/ऐसा क्यों,</i></span><i><span lang="HI" style="line-height: 115%;">
</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">आखिर क्यों हो रहा है</span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">?'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">
</span></span></div>
<span style="font-size: large;">
</span><div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">ऐसा
इसलिए हो रहा है कि स्वाधीन भारत के बहत्तर वर्षों की अवधि में हमने भी कोई कम
परांग्मुखता नहीं दिखाई। भाग्य-विधाता बन बैठे स्वदेशी शासक हमारी अस्मिता
और राष्ट्रीय पहचान के साथ खेल करते गए, लोकतन्त्र के सम्मोहक मंच से करतब दिखाते
गए, हम मुग्ध होते गए, उनके हथकण्डे सफल होते रहे।</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">
समकालीन कवियों ने हमें सचेत किया, पर हमने मुस्तैदी नहीं दिखाई।<i> </i></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">धूमिल
ने साफ चेतावनी दी कि--</span><em><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">वे वकील हैं, वैज्ञानिक हैं/अध्यापक हैं,
नेता हैं, दार्शनिक हैं/लेखक हैं, कवि हैं, कलाकार हैं/यानी कि/कानून की भाषा
बोलता हुआ/अपराधियों का एक संयुक्त परिवार है...</span></em><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;"> उनका
स्पष्ट संकेत था कि--</span><em><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">इस दुनिया में/भूखे आदमी का सबसे बड़ा
तर्क/रोटी है/मगर तुम्हारी भूख और भाषा में</span></em><em><span lang="HI" style="line-height: 115%;">
</span></em><em><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">/यदि सही दूरी नहीं है/तो तुम अपने-आप
को आदमी मत कहो/ क्योंकि पशुता/सिर्फ पूँछ होने की मजबूरी नहीं है...।</span></em><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">
पर हम सावधान नहीं हुए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;"> अब आते-आते हम ऐसे जनतान्त्रिक
वातावरण में आ गए कि लेनिन का कथन सार्थक लगता है कि 'जनतन्त्र एक राजसत्ता है जो
बहुमत के आगे अल्पमत की मातहती को मानती है यानी वह एक ऐसा संगठन है जो एक वर्ग
द्वारा दूसरे वर्ग के खिलाफ, आबादी के एक भाग द्वारा दूसरे भाग के खिलाफ व्यवस्थित
रूप से हिंसा का इस्तेमाल करता है (<i>राजसत्ता और क्रान्ति,</i></span><i><span lang="HI" style="line-height: 115%;">
</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">पृ. </span><span style="line-height: 115%;">101</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">)।'
</span><span style="line-height: 115%;"></span></span></div>
<span style="font-size: large;">
</span><div class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: large;"><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">धूमिल
के भूख और भाषा के इशारे को हम आज भी गम्भीरता से नहीं ले रहे हैं। भाषा का अर्थ
केवल अभिव्यक्ति का साधन नहीं होता, अपने मूल स्वभाव में यह मनुष्य के चिन्तन
का आधार है, सोच-विचार की व्यवस्था है, जीवन-संग्राम का औजार है। मगर भूख, भाषा
को खा जाती है। सामुदायिक जीवन में भूख की खर-पतवार उगाकर, भाषा की फसल नष्ट किए
जाने की बहत्तर वर्षों की शासकीय पद्धति अब लगभग तन्दुरुस्त दिख रही है। भाषा
छिन जाने का अर्थ मनुष्य की जीभ कट जाना होता है। कटी जीभ का नागरिक सवाल नहीं
कर सकता, फरियाद भी नहीं। शासक को न तो प्राश्निक चाहिए, न फरियादी। उन्हें आदेशपाल
चाहिए। इसलिए हमारे देश की नई पीढ़ी को कुछ इस तरह प्रशिक्षित किया जा रहा है
कि वे भाषिक प्रयुक्तियों से दूर रहें। रूपक-प्रतीक, लक्षणा-व्यंजना उसे समझ न
आए। अलबत्ता आ भी नहीं रही है। लगभग साढ़े छह दशक पूर्व मुक्तिबोध ने <i>पक्षी
और दीमक </i>शीर्षक से एक कहानी लिखी थी। यह व्यवस्था हमारी युवा पीढ़ी को उस
कहानी का 'पक्षी' बनाने में लगी है। बारह-चौदह से लेकर सत्तर बरस तक की उम्र की
अधिकांश आबादी डेढ़ जी.बी. मुफ्त डाटा इन्ज्वाइ करने में तल्लीन है। ये सोशल
मीडिया पर किसी को आहत करते में तल्लीन हैं, किसी गुदगुदी वाले भ्रष्ट समाचार
को प्रसारित करने में, या फिर दरवाजे की सिटकिनी ठोककर किसी चिपकाऊ चलचित्र
में डूबे हैं। इस लीन-तल्लीन जाति के नागरिक वर्तमान राष्ट्र के लिए जोखिम
भरे विषय हैं। इसलिए नहीं कि वे ऐसे काम करते हैं, बल्कि इसलिए कि उनके
ऊर्जस्वित मस्तिष्क को किसी बेहतर काम के बारे में सोचने की फुरसत नहीं दी
जाती। उनकी राय में वे आनन्द ले रहे हैं, पर उन्हें इस वृत्ति में झोंकनेवाले आश्वस्त
हैं कि इनके सोच पर कब्जा हो गया। अब वक्त आने पर इन्हें जो कहा जाएगा, ये वही
करेंगे। इसलिए, समाज में सौम्य, सुभद्र एवं मानवीय व्यवस्था बहाल करने के लिए
इस लीन-तल्लीन नागरिक की वहाँ से वापसी अनिवार्य है। दाना-पानी-पवन-प्रकाश के
देवता बने शासक अब तक भूख-बेकारी-अन्धकार उपजाते थे, और युवा पीढ़ी को नतसिर
करवाते थे; अब वे इनके मस्तिष्क पर कब्जा करने में लग गए हैं। देश एक बार फिर
से गुलामी की राह चल पड़ा है। हमारे समय के कवि-समाज के समक्ष ऐसे तिकड़मी
शासकों द्वारा शासित जनता के समझौतों में सेंध लगाना चुनौतीपूर्ण है। पर तय है कि
कवि करेंगे। मानव-मूल्य के रक्षार्थ</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">'दबी
दूब'</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">का प्रतीक बनी कविता सदैव पूरी शक्ति
से डटी रही है,</span><span lang="HI" style="line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; line-height: 115%;">इसलिए
आगे भी डटी रहेगी। </span></span><span style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]--></div>
Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-4078648032498609640.post-67598476936088199362020-04-04T13:44:00.001+05:302020-04-04T13:44:21.836+05:30नकेनवाद : प्रपद्यवाद : प्रयोगवाद<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
</w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" LatentStyleCount="156">
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman";
mso-ansi-language:#0400;
mso-fareast-language:#0400;
mso-bidi-language:#0400;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<h2 class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6pt; text-align: center;">
<span style="font-size: x-large;"><span style="color: blue;"><b><span lang="HI" style="background: rgb(255, 204, 153) none repeat scroll 0% 0%; font-family: "Arial Unicode MS";">नकेनवाद : प्रपद्यवाद : प्रयोगवाद</span></b></span></span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></h2>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">नकेनवाद
के सन्दर्भ में प्रयोगवाद पर चर्चा करते हुए <i>'आधुनिक साहित्य की</i></span><i><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">प्रवृत्तियाँ'</span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> शीर्षक अपनी पुस्तक में नामवर
सिंह ने लिखा कि "प्रयोगवाद का एक दूसरा पहलू बिहार के नलिन विलोचन शर्मा, केशरी
और नरेश के 'नकेनवादी' प्रपद्यों द्वारा आया जो अपनी समझ से अज्ञेय के और
प्रयोगवाद का विरोध करते हुए भी वस्तुतः उसी की एक शाखा है।" हिन्दी के तीन
विशिष्ट कवि-चिन्तक -- नलिन विलोचन शर्मा, केशरी कुमार, नरेश -- के आद्यक्षर
से बने शब्द 'नकेन' से इसका नामकरण हुआ। हिन्दी साहित्य में इस काव्य-धारा को प्रयोगवाद
की एक शाखा के रूप में प्रपद्यवाद नाम से भी जाना जाता है। हिन्दी काव्य-क्षेत्र
में नकेनवाद की घोषण नलिन विलोचन शर्मा ने सन् 1956 में की।</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">साहित्य
के इतिहास-दर्शन पर केन्द्रित साहित्यालोचन के द्वारा अपने समय की स्थापित
आलोचना-पद्धति से अलग हिन्दी आलोचना की नई जमीन तैयार करने में नलिन विलोचन
शर्मा ने विशिष्ट योगदान किया। उनके अनुसार भौतिकता, यथार्थता, मानवता, मानववाद
और धार्मिकता -- भारतीय साहित्य की मूल विशेषता है। लिहाजा उनके आलोचना-कर्म के मानदण्ड
भी भिन्न हैं; उस दौर की प्रगतिवादी और आधुनिकतावादी आलोचनात्मक पद्धतियों से बिल्कुल
भिन्न। मुक्ति और स्वच्छन्दता -- उनकी आलोचनात्मक कसौटी के मुख्य उपस्कर थे। रचना
की विषयगत नवीनता को वे स्वच्छन्दता और रूपगत नवीनता को मुक्ति से जोड़कर देखते थे।
विषय और रूप की दृष्टि से उन्होंने कभी किसी रूढ़ि को स्वीकार नहीं किया। इसी कसौटी
पर वे निराला को आधुनिक युग का सबसे बड़ा कवि, प्रेमचन्द को आधुनिक युग का सबसे
बड़ा कथाकार और रामचन्द्र शुक्ल को श्रेष्ठ आलोचक मानते थे। नवीनता के आग्रही
आलोचक के रूप में उन्होंने पुरानी जंजीरें तोड़ने, गुरु-पूजा, मूर्ति-पूजा, शास्त्र
की संकीर्णता त्यागने के बावजूद जन-पूजा के कर्मकाण्ड और सिद्धान्त के शिकंजे में
फँसे होने के कारण उस दौर की आलोचना पद्धति की एकांगी दृष्टि की कड़ी आलोचना की। इसे
उन्होंने हाथ-पैर से मुक्त किन्तु हृदय और मस्तिष्क से बद्ध देखा।</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">उनकी राय में आलोचना </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">कृति का निर्माण</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> करनेवाला </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">सृजन' और 'कला का शेषांश</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">थी। उनकी ऐसी आलोचनात्मक दृष्टि
का संकेत उनके काव्य-चिन्तन में भी दिखता है।</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">नकेन के प्रपद्य</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">
शीर्षक से सन् 1956 में प्रकाशित पहले प्रपद्यवादी संकलन में नलिन विलोचन शर्मा,</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">केसरी कुमार और नरेश की कविताएँ
संकलित हुईं। 'पद्य' में</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">प्र</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">उपसर्ग
लगाकर प्रपद्यवादियों ने 'प्रयोगवादी पद्य' को प्रपद्य माना। वे स्वयं को प्रयोगवादी
और अज्ञेय (मण्डल) को प्रयोगशील कवि मानते थे।</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">उनके अनुसार 'प्रयोग' प्रपद्यवादियों उनका साध्य था,</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">जबकि अज्ञेय आदि के लिए साधन।</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">प्रपद्यवाद तीन सुशिक्षित
कवियों द्वारा संचालित एक संगठित काव्यान्दोलन था। इस उद्यम से वे हिन्दी कविता
को विश्व कविता के बौद्धिक धरातल तक ले जाना चाहते थे।</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">वे कविता में भावुकता के विरोधी और बौद्धिकता एवं वैज्ञानिकता के नएपन के
पक्षधर थे।</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">उल्लेखनीय है कि 'प्रपद्यवाद'
या 'नकेनवाद' इन तीनों कवियों द्वारा स्वयमेव अपनाए गए नाम हैं, किसी आलोचक द्वारा
दी हुई संज्ञा नहीं। </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">नकेन के प्रपद्य</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">शीर्षक संकलन में </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">प्रपद्य द्वादश सूत्री</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">शीर्षक से जारी उनकी घोषणाओं के अनुसार प्रपद्यवाद भाव और व्यंजना का
स्थापत्य है, जो सर्वतन्त्र-स्वतन्त्र है, सभी शास्त्रों या दलों के निर्धारक
मूल्यों से निर्बन्ध है। पूर्ववर्तियों की परिपाटियों को निष्प्राण मानता है। न
केवल दूसरों के, बल्कि अपने अनुकरण को भी वर्जित मानता है। स्वच्छन्द काव्य की
स्थिति इसका अभीष्ट है। यह प्रयोग को, प्रयोगशीलों (अज्ञेय मण्डल के कवि) की तरह
साधन नहीं, साध्य मानता है। इसकी प्रणाली दृक्वाक्यपदीय है। इसके लिए जीवन और कोष
कच्चे माल की खान है। अपने द्वारा प्रयुक्त प्रत्येक शब्द और छन्द का यह स्वयं
निर्माता है। यह दृष्टिकोण का अनुसन्धान है। इनके अनुसार चूँकि पद्य में उत्कृष्ट
केन्द्रण होता है, इस कारण पद्य, गद्य से भिन्न होता है। इनके अनुसार चीजों का
एकमात्र सही नाम होता है।...इसके आगे </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">नकेन-2</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> के
प्रकाशित संस्करण में छः और सूत्र जोड़कर </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">प्रपद्य अष्टादश सूत्री</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> की
घोषणा हुई। तदनुसार -- प्रपद्यवाद भाव एवं व्यंजना के स्थापत्य के साथ-साथ आयाम की
खोज भी करता है, अभिनिष्क्रमण भी। यह सम्पूर्ण अनुभव है और अविभक्त काव्य-रुचि। इसमें
मिथक का संयोजन नहीं, सृष्टि होती है। यह बिम्ब का काव्य नहीं, काव्य का बिम्ब है।
</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">प्रपद्यवादियों
के अनुसार नए विचारों और नए शब्दों के केन्द्रण से कविता बनती है। कविता जीवन के
रोजमर्रे की भाषा एवं अनुभव के आगे की भाषा एवं अनुभव को प्रकट करती है। इसके लिए
जीवन की जागृति आवश्यक है, प्रतिष्ठित व्यवस्था नहीं। केसरी कुमार ने इसकी
व्याख्या की कि ''प्रपद्यवाद प्रयोग का दर्शन है...प्रयोग के वाद से तात्पर्य यह
है कि वह भाव और भाषा, विचार और अभिव्यक्ति, आवेश और आत्मप्रेषण, तत्त्व और रूप, इनमें
से कई में या सभी में प्रयोग को अपेक्षित मानता है।'' अर्थात् उनकी दृष्टि में सतत
प्रयोग करते रहना ही प्रपद्यवाद है। काव्य-रचना में बुद्धि की सत्ता स्वीकारते हुए
केसरी कुमार ने लिखा कि ''जब कविता अपने समय की बौद्धिकता से सम्पर्क-विच्छेद कर
लेती है, तब भाव-प्रवण, जाग्रत-मति समाज की उसमें दिलचस्पी नहीं रह जाती। यह अत्यन्त
खेदजनक स्थिति है, क्योंकि यह समाज यद्यपि अल्पसंख्यकों का होता है, पर यही बड़े
समाज को गति देने वाला सिद्ध होता है।''</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">इनके
अनुसार रचना के भाव-बोध के समय भावकों का रचनाकार की भाव-सत्ता में जाना अनिवार्य
नहीं। वे भावकों के मन में साधारणीकरण की स्थिति को आनिवार्य नहीं मानते। ज्ञान
के अन्य क्षेत्रों की तरह वे कविता में भी रसानुभूति या साधारणीकरण के बजाय विशिष्टीकरण
को महत्त्व देते थे, जिसका आधार विज्ञान है।</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">सम्भवत: इसीलिए नलिन विलोचन शर्मा ने कविता का उद्देश्य सत्य का सन्धान
माना और </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">वैज्ञानिक दृष्टिकोण</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> एवं </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">विज्ञान-सम्मत दर्शन</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> को कवि कविकर्म की अनिवार्य योग्यता।</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">हिन्दी
कविता के इतिहास में यह धारा अपना विहित स्थान नहीं बना पाई। इस धारा की रचनाएँ
भी बहुत कम हुईं। किसी भी आन्दोलन का विस्तार उस विचार में समाविष्ट समर्थकों
की संख्या-विस्तार से आकलित होता है; जो इस धारा में सम्भव नहीं हुआ, इनकी संख्या
तीन कवियों तक ही सीमित रही। किन्तु अपनी अल्प पूँजी की बदौलत ही प्रपद्यवादी
कविताओं ने विशिष्ट भंगिमा के कारण सन् 1960 के दशक में हिन्दी कविता को नई चमक
से भर दिया।</span><span lang="HI" style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">नलिन विलोचन शर्मा और केसरी
कुमार की काव्य-नवीनता को रेखांकित करते हुए सच्चिदानन्द हीरानन्द वात्स्यायन 'अज्ञेय'
ने साफ शब्दों में लिखा कि ''वैसी कविताएँ जैसी केसरी कुमार की </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">साँझ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">अथवा
नलिन विलोचन शर्मा की </span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">'</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">सागर सन्ध्या</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-hansi-font-family: Calibri;">’</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">है</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">ऐसे बिम्ब उपस्थित करती हैं</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">जिनके
लिए परम्परा ने हमें तैयार नहीं किया है और जो उस अनुभव के सत्य को उपस्थित करना
चाहते हैं, जो उसी अर्थ में अनन्य है, जिस अर्थ में एक व्यक्ति अनन्य होता है।'' <i>'सागर
सन्ध्या' </i>शीर्षक कविता में नलिन विलोचन शर्मा ने लिखा कि</span><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">बालू के ढूह हैं जैसे बिल्लियाँ
सोई हुई</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">,</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">उनके पंजों से लहरें दौड़ भागतीं।</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">सूरज की खेती चर रहे मेघ-मेमने</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">विश्रब्ध</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">अचकित।</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">मैं महाशून्य में चल रहा...</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">पीली बालू पर जंगम बिन्दु एक
--</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">तट-रहित सागर एवं अम्बर और धरती
के</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">काल-प्रत्न त्रयी-मध्य से होकर।</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">मेरी गति के अवशेष एकमात्र</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">लक्षित ये होते :</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">सिगरेट का धुँआ वायु पर;</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">पैरों के अंक बालू पर</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS";"></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 1.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">टंकित</span></i><i><span style="font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: "Arial Unicode MS"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">, </span></i><i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">जिन्हें ज्वार भर देगा आकर।</span></i></div>
</div>
Deo Shankar Navinhttp://www.blogger.com/profile/07550407914053522381noreply@blogger.com1